Ömür-gün həqiqətən nağıldırmı?

Naxçıvanda yaşayıb-yaradan qələm dostum Fərəc Fərəcovun "Ömür bir nağıldır" kitabını acgözlüklə, birnəfəsə oxudum və elə ilk təəssüratım bu oldu ki, xatirə-coşan altmış ildən yuxarı bir insan ömrünün bədii-publisistik salnaməsidir. Bu kövrək salnamə ürkək-ürkək, çəkinə-çəkinə yazılıb, təvazökar bir yaradıcı şəxs sanki yaşadığı həyat tərzindən, ömründən-günündən tələbkar oxucuya hesabat verirmiş kimi ən xırda hadisəni ölçüb-biçir, detalların məğzinə varır, adi görünən obrazların daxili dünyasını açmaq naminə özünü məharətlə oda-közə vurur. Və etiraf edək, bu səmimi yanaşma tərzinin nəticəsidir ki, müəllifdə hər şey ustalıqla alınıb, istəyinə uyğun surətdə o, maraqlı, diqqətçəkən, bütöv bir xatirə-roman araya-ərsəyə gətirib.

Doğrusu, "Ömür bir nağıldır" əsəri (Elm və Təhsil nəşriyyatı, Bakı, 2014-cü il. Redaktoru Balayar Sadiq) zahirən dağınıq parçalardan ibarətdir. Ancaq məğzinə vararkən üzvi əlaqələri, daxili bağları, bir-biriylə əlaqəli parçaları görməmək mümkün deyil. Fərəc Fərəcov reallıqla irrealıq arasında müşayiətçi ustad dirijor qismində qərarlaşıb. Həm real həyat hadisələrinin dərslərindən qaçmır, həm də fantaziyasından, təxəyyülünün gücündən, əzmindən qidalanır. Məhz elə bu iki amil kitaba rəng qatıb, məzmun əlvanlığı verib.

"Ömür bir nağıldır"a, "Yaddaş işığı" adlı ön söz yazan filologiya elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi Hüseyn Həşimlinin qənaətləri ilk baxışdan maraq doğurur və sanki bələdçidir: "Fərəc müəllimin təsvir və təqdimlərində lirikliklə epiklik vəhdətdədir, xüsusən körpə ikən atasını itirsə də həyat daima onun adına layiq olmağa çalışması, hər bir məsələdə sanki ona mənəvi hesabat verməsi, onunla xəyalən dərdləşməsi barədəki təsvirləri həyəcansız oxumaq olmur. Uşaq yaddaşından süzülüb gələn acılı-şirinli xatirələrin boy verdiyi səhifələr də bu baxımdan çox təsirlidir". Dəqiq müşahidə və konkret qənaətdir. Kitabı oxuduqca ən əvvəl bir işıqlı ata surəti adamı müşayiət edir, məsuliyyətə, ədəb-ərkana, mənəvi zənginliyə, paklığa çağırır. Ümumiyyətlə, həssas yazıçı ata-ana, nənə-baba obrazlarına diqqət yetirərkən bütün fikrini-zikrini onlara yönəldir, bu təkcə doğmaya, valideynə məhəbbətdən irəli gəlmir, həm də qəhrəmanlarının xarakterlərini olduğu kimi vermək niyyətindən irəli gəlir. Axı, ata-ana adına saxta heç nə yazmaq mümkün deyil, elə bu istiqamət müəllifin əsərinə ilk sətirlərindən təbii axar verir.

Xatirə-romanın bir məziyyəti də Fərəc müəllimin özünəməxsus yazı manerası, yazı dəst-xətti seçməsidir. Bu, onun fərdi üslubunu müəyyənləşdirib. Təxminən 200 səhifəlik kitabda əlavə sərlövhə, başlıq yoxdur, yazıçı bütün hiss və düşüncələrini, fikirlərini yalnız kitabın adı altında birləşdirməyə çalışır və buna nail olur. Kiçik başlıqları və yarımsərlövhələri isə rəmzi "üç ulduz" əvəz edir. Forma etibarı ilə bu, uyğun, əsərin ruhuna yaxın priyomdur və oxuduqca ortada fərqlər görmürsən, sanki irihəcmli əsərin yox, kiçik bir povestin və yaxud hekayənin mütaliəsinə varırsan.

Əslində "Ömür bir nağıldır" romanının baş qəhrəmanı nə vaxtilə müəllifə xeyirxahlıq eləmiş şəxslər, nə adlarını hörmətlə çəkdiyi doğmaları, nə də həyatda qazandığı dost-tanışıdır. Əsərdə süjet boyunca bir adamın obrazı hər sətirbaşı görünür ki, bu, Fərəc Fərəcovun özüdür. Naxçıvanın qədim Yaycı kəndində dünyaya göz açan, iki yaşındaykən atasını itirən balaca Fərəc az sonra həqiqətən ailənin başıpapaqlısına çevrilir: ana, nənə, bibilər ona ümidi kimi baxırlar. Hələ orta məktəbdə aşağı siniflərdə oxuyarkən bütün müəllimlər adaşı, babası Fərəc kişinin ağayanalığından danışır, atası haqqında xeyirxahlığın, ədalətin, haqqın, düzlüyün simvolu kimi söz açırlar. Beləliklə, ətrafdakı sağlam mühit, gerçək mənəvi zəmin ötən əsrin 50-60-cı illərin ehtiyaclarını, yoxsulluğunu unutdurur, Fərəc Fərəcovu qədim Əcəmi yurdunda yetişdirir, daxili potensialını üzə çıxarır, ictimai arenada onu nüfuza mindirir.

Fərəc Fərəcov doğulub ərsəyə çatdığı Azərbaycan torpağına dərindən məhəbbət bəsləyən, Vətəninin hər qarışı ilə öyünən, bu torpağı sevə-sevə vəsf edən, tərənnümündən doymayan hərtərəfli ziyalıdır. Kitabda bu sevgi bütün kökləri ilə, rişə və şaxələri ilə görünməkdədir. Və nə yaxşı, bu ülvi eşq, bu yurdseverlik Culfanın doğmaca Yaycı kəndindən, Naxçıvan mahalından başlanır. Mövlanə Cəlaləddin Ruminin bir hikmətli kəlamı belədir:

"Dəvət et...

Heyrət et...

Ülfət et...

Əfv et...

Əsla xəyanət etmə!"

İstər müxtəlif qəzet və jurnal redaksiyalarında çalışarkən, istərsə də müəyyən Dövlət qulluğuna irəli çəkilərkən, Muxtar Respublikanın Ali Məclisinə deputat seçilərkən o, heç zaman haqq yolundan sapmadı, qatığa qara demədi. Əvvəl hansı əqidənin sahibi idisə, hansı məsləkə qulluq edirdisə, ötən yüzilliyin qarışıq 90-cı illərində də eyni mövqeyi tutdu. Naxçıvana təşrif gətirən Ulu Heydər Əliyevin qanadına sığındı, siyasi kursunu qəbul elədi, tərəfdarı kimi ad qazandı. Maraqlıdır ki, müxtəlif təvazökarlıq edib bu söhbətlərdən yan qaçsa da, bir sıra sətirlərdə məlum həqiqətlərə toxunur. Muxtar Respublikanın ali məclisinin sədri cənab Vasif Talıbovun gördüyü quruculuq işlərindən, ümuməm mədəniyyətə qayğı və diqqətindən söz açır. Bu da onun bir insan-vətəndaş-yazıçı kimi böyüklüyünün bariz əlamətidir.

Deyir, hər insan bir sirli dünyadır. Dünya isə baş verə biləcək hadisələrdən, qəzaü-qədərdən xali olmadığı kimi, insanın da hər an başına neçə cür müsibətlər gələ bilər, onu faciələr izləyər, ömrünü yarıda qoyar. Fərəc müəllimin də yaşadığı müddətdə başı çox oyunlar, olaylar çəkib. Sanki hər on ildən, on beş ildən bir Uca Tanrı onu sınağa çəkib, xoşbəxtlikdən tale ona kəs baxmayıb, Allahın imtahanlarından sağ-salamat qurtarıb. "Başına gələn başmaqçı olar" el məsəli var, hər dəfə nəsə baş verəndə, elə hadisənin bircə addımlığında bir sirli əl-yazıçının təsvir etdiyi Nurani şəxs gözünə görünüb, nəsihətamiz, müdrik sözlərini yada salıb, onu qoruyub, faciədən çəkindirib. Müəllifin qüdrəti təkcə kor-koranə inam bəsləməkdə deyil, həm də onlardan ibrət həyat dərsi götürməyindədir. Və həmin həyat epizodlarını odlu bir yazıçı erudisiyası ilə qələmə alarkən gələcək nəsli də ayıq-sayıqlığa çağırır, ədalətsiz iş görməməyə, daim haqqın keşiyində durmağa səsləyir.

Hamının hörmət bəslədiyi bir din xadimindən eşitdiklərimdir: "Elədiyim yaxşılıqların əvəzində Allah-Təala məni mükafatıandırır, bədbəxt hadisələrdən hifz edir". Fərəc müəllim bir insan kimi qarşısına çıxan tükürpədici məqamlara münasibətdə bədbin deyil, olduqca nikbindir, daim Tanrıya "şükür" deməklə, dua qılmaqla təsəlli tapır. Yaşadığı dörd faciəvi anı yada salaq: Birincisi, yazın allı-güllü, sünbüllü bir vədəsində kənddə-kəsəkdə yolla gedərkən az qala yovşan koluna qıvrılıb yatan gürzə ilanı bastalamışdı. Son anda hürküb təşvişlə qaçması; ikincisi, rayon mərkəzinə gedərkən yenicə alıb sürməyə başladığı "Moskviç" maşını ilə palçıqlı yolda qəza törətməsi, təsdüfən avtomobilinə oturanlarla sağ qalması, maşının əzilib sıradan çıxması; üçüncüsü, qəzetdə bölgə müxbiri işləyərkən, xidməti borcunu yerinə yetirmək üçün dağ kəndlərinin birinə yollanması, qəfildən avtomobilin sükanının işləməməsi, onun magistraldan çıxması, iri hündür yarğanın iki-üç metrliyində möcüzə sayəsində qalması; dördüncüsü, Bakının Neftçilər prospektində oğlu Maliklə küçəni keçərkən naşı bir sürücü tərəfindən vurulmaları, xəsatərlərinin yüngül olmaları, tezliklə sağalıb ayağa durmaları.

Lakin kitab əgər başdan-başa bədbin notlar üstdə köklənsəiydi, yəqin bu qədər effekt doğurmaz, oxucuların maraq dairəsinə düzməzdi. Bizcə, müəllifin həyatının ən elə maraqlı cəhətlərindən biri də ayrı-ayrı qəzet redaksiyalarındakı fəaliyyəti dövrüdür. Bəs bir jurnalist-yazıçı kimi o incə məqamları necə qələmə almalı? Təcrübəsi, savadı, peşəkarlığı Fərəc müəllimi darda qoyımayıb, daim köməyinə çatıb. O, real həyat hadisələrindən, faktların bolluğundan, bəzi duzlu-məzəli, lirik epizodlarda isə yazıçı qələminin bəhrəsindən yararlanıb. Əlbəttə, 1972-ci il Sovetizmin meydan suladığı zəmanəydi, hər kəsi mətbuata yaxın buraxmırdılar və kənd müəllimi kimi özünü yaxşı tərəfdən sevdirən, Culfada nəşr olunan çoxtirajlı "Zəfər" qəzetinə işə dəvət gənc Fərəci qananlandırmışdı. Axı o, ştatdankənar müxbir kimi az-çox tanınmışdı, həta ara-sıra məqalələri, yəni qonorar da dadmışdı. Kitabdan sətirlər:

Mətbuat qəlbimdən keçənlərin, arzu və istəyimin xitabət kürsüsünə çevrildi. Mənə elə gəlirdi ki, arayıb axtardıqlarımı mətbuatda tapdım. Təəccüblənəcəksiniz... Deyə bilərsiniz ki, məgər o zaman azad mətbuatmı vardı, ürəyindən keçənləri yazasan? Haqlı sual olar. Amma sovet rejimi elə bir çərçivəyə salmışdı ki, ürəyimdən keçənlər də sərt senzuranın tələblərindən kənara boylana bilməzdi.

Bu günün mətbuatı tamamilə fərqlidi, azaddı. Jurnalistin başının üzərində Domokl qılıncı sıyrılmayıb. Nə yazırsan, öz vicdanına, yaz. Qəzetlərin də hər birinin məqamı və istiqaməti başlıca şərt sayılır. Dövlət mətbuatı ilə dabandabana zidd olan qəzetlər də mövcuddur. Xüsusilə aqressiv müxalifətin "Qırmızı xətti" hər an tapdalayır, yalan və böhtandan belə çəkinmirlər."

Fərəc Fərəcovun Sovet mətbuatı ilə indiki dövrümüzün informasiya vasitələrini müqayisə eləməsi təbii haldır. Necə deyərlər, peşəkar qələm ustası o dövrü də görüb, bu dövrü də. Sovetin də ləzzətindən dadıb, müstəqillik dövrümüzün də. Və "Ömür bir nağıldır" publisistik romanında hamıya təlqin eləmək istədiyi budur ki, jurnalist, peşəsinə hörmət eləməli, qədrini bilməlidir. Yalandan, iftiradan, böhtandan qaçmalı, düzü-düz, əyrini-əyri yazmalıdır. Yalnız bu zaman oxucu hörmətini qazanır, vicdanına sədaqət nümayiş etdirəcəkdir.

"Ömür bir nağıldır" xatirə romanında təsvir olunan etnoqrafik lövhələr, milli adət-ənənələrimizdən gələn və əsərdə detallarla inikasını tapan həyat həqiqətləri, qədim türk toponimləri, yer, çay, dağ, bulaq, çöl-çəmən, yamac adları təsdiq edir ki, müəllif yaşadığımız torpağı, doğma vətənimizi yaxşı tanıyır, tarixinə-coğrafiyasına bələddi, keçmişinə, bu gününə biganə deyil. Eyni zamanda Fərəc Fərəcov indinin özündə də dosdoğma kəndinə sığınıb, bir yazıçı kimi Naxçıvanın Culfa rayonunda, Yaycı kəndində, yəni əyalətdə yaşamaq onun üçün əlavə qayğı, problem yaratmayıb. Əksinə, sevimlilərin əhatəsində könül ruhlarını dilləndirir, hiss və həyəcanlarını, duyğularını səbrlə, ilhamla ağ-ağ vərəqlərə köçürür. Baxmayaraq ki, axırıncı xatirə-romanını yazmaqla bir müddət yazı-pozuya nöqtə qoyacağını iddi edir, ancaq qəzet və jurnallarda maraqlı hekayələri, məqalələri, şeirləri tez-tez çap olunur.

Fərəc Fərəcovun romanının məziyyətləri çoxdur. Kiçik pritca və epizodlardan ibarət bu tipli əsərlər təkcə Azərbaycanda deyil, dünya ədəbiyyatı təcrübəsində də mövcuddur və həvəslə oxunur. Bir neçə ay öncə Yazıçılar Birliyinin Natəvan klubunda kitabın təqdimatı keçirilərkən zalda xeyli sayda ədəbiyyatşünas alimin, yazıçının, ziyalının, sıravi oxucunun gəldiyinin şahidi oldum. Deməli, maraq var və yazmağa dəyər, Fərəc müəllim!

Ədalət.-2015.-3 aprel.-S.7.