Nizaminin ŞƏXSİYYƏTİ VƏ ƏDƏBİ-NƏZƏRİ GÖRÜŞLƏRİ

Rafiq Əliyev,

Azərbaycan Respublikasının Əməkdar mədəniyyət işçisi, filologiya elmləri doktoru, professor

Nizami Gəncəvi dünya şöhrətli bir qələm sahibi olmuşdur. Elə buna görə də onun yaradıcılıq nümunələri bütün dünya alimlərinin, sənət adamlarının diqqətini cəlb etmiş, onun şəxsiyyəti, əsərləri haqqında çox müsbət fikirlər söylənilmişdir. Bu baxımdan görkəmliə alman şairi və filosofu İ.V.Hötenin fikir və mülahizələri çox maraqlıdır. Höte Nizami yaradıcılığına çox yüksək qiymət verir, onun qəhrəmanlıq rəvayətlərini özünəməxsus bir dahiliklə qələmə aldığını vurğulayırdı. Mütəfəkkir Nizaminin poemalarını nəzərdə tutaraq yazırdı:

"O (Nizami - R.Y.) Məcnun ilə Leylini, Xosrov ilə Şirini - sevgililəri təsvir edir; bunlar bir-birinin vəslinə, hissiyyat, tale, təbiət, adət, meyl, ehtiras içərisindən keçərək çata bilərlər; onları bir-birindən ayıran şıltaqlıq, inadcıllıq, təsadüf, məcburiyyət və təcavüzdür; onlar yenə də gözəl bir halda birləşdirilirlər və son nəticələr bu və ya başqa yol ilə yenidən bir-birindən ayrılır, uzaqlaşdırılırlar. Bu məzmundan və onun təsvirindən, heç bir şeylə təmin olunmayan yüksək bir səy qarşıya çıxır. Poemalar olduqca gözəldir, son dərəcə çoxcəhətlidir. Onun bilavasitə əxlaq vasitəsinə həsr edilmiş başqa şeirlərində də eyni cəzbedici aydınlıq özünü göstərir. İnsana iki mənalı görünə bilən hər şeyi o hər dəfə yenə də praktiki nöqtəyə gətirib çıxarır və bütün sirlərin ən yaxşı həllini əxlaqi fəaliyyətində tapır". Höte Nizamini böyük alman şərqşünası Hammer vasitəsi ilə tanımışdı. O Hammer ki, "Sirlər xəzinəsi"nin iki yüz, "Xosrov və Şirin"in qırx səkkiz, "Leyli və Məcnun"un yüz səkkiz beytini alman dilinə tərcümə eləmişdi. Bu tərcümələri heyranlıqla oxuyan Hötedə Nizaminin şəxsiyyəti, elmi-nəzəri səviyyəsi haqqında dolğun təsəvvür yaranmışdı. Hammerin tərcüməsində "Sirlər xəzinəsi"ndəki ölmüş itlə bağlı rəvayəti oxuyan Höte çox heyrətlənmiş və yazmışdı: "Nizami çürüyən itin cəmdəyindən elə əxlaq müşahidəsi çıxara bilir ki, bu bizi heyran edir və öyrədir".

Məlumdur ki, öz əsərlərinin süjetini Firdovsinin əsərlərindən götürdüyü üçün Nizami yaradıcılığını aşağılamaq cəhdi göstərənlər də olmuşdur. Belələrinə vaxtında və layiqli cavablar verilmişdir. Məsələn, K.Yakobun "İsgəndərnamə"dən etdiyi tərcüməyə yazdığı giriş sözündəki bu cümlələr çox maraqlıdır: "O (Nizami - R.Y) bir şair kimi Firdovsidən çox böyükdür". Hindistan ədəbiyyatşünası Şibli Nemaninin bu məsələ ilə bağlı mülahizələri də maraqlıdır. Firdovsini bulaq suyuna, Nizamini isə destillə edilmiş suya bənzədən tədqiqatçı Nizami şeirlərini büllurdan yonulmuş məmulat, Firdovsinin poeziyasını isə şəffaf dağ çeşməsi adlandırandan sonra hər şairin sənətdə, ədəbiyyatda öz yeri olduğunu göstərmək məqsədilə yazır: "Firdovsi Firdovsidir, Nizami isə Nizami".

Görkəmli şərqşünas alim Bertelsin Nizami haqqında tədqiqatları son dərəcə elmi əhəmiyyət kəsb edir və dahi şairin yaradıcılıq sirlərinin açılmasına, onun sənətkarlıq üslubunun açılmasına kömək edir. Bu baxımdan onun "Nizami və Firdovsi" adlı məqaləsi son dərəcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bertelsin tədqiqatları, Nizami ilə Firdovsinin yaradıcılıq nümunələrini müqayisəli şəkildə təhlil etməsi çox böyük həqiqətlərin üzə çıxmasına səbəb olmuşdur. Alimin tədqiqatında oxuyuruq: "Firdovsi öz qəhrəmanlarının psixolojisi üstündə düşünməmişdir. O, özünə məlum olan əfsanələri vicdanla ifadə etmişdir. Lakin bu ifadələr ştapm halına gəlmiş adi sözlərə müraciət etmişdir ki, bu da şairin ziddiyyətlərə düşməsinə səbəb olmuşdur. Nizami isə öz qəhrəmanlarının qəlbinə girir, onunla birgə düşünür, ona görə də onun əsərində ən xırda cizgilər belə hər zaman qəhrəmanlıq xarakterinin ümumi quruluşuna müvəffəq olur". Tədqiqatçı bədii faktlara istinadən Nizami əsərlərinin dilinin daha gözəl, daha orijinal olduğunu nəzərə çarpdırır və xüsusi vurğulayır ki, Firdovsinin əsərlərini digər dillərə tərcümə etmək asandır, lakin Nizaminin əsərlərini tərcümə etmək çox çətindir və tərcüməçidən çox böyük ustalıq tələb edir. Bertelsin demək olar ki, bütün müqayisələri faktlara söykəndiyi üçün böyük maraq doğurur. Onun məqaləsinin bir yerindəki bu cümlələrə fikir versək çox şey aydınlaşar: "Əgər Firdovsi keçmişə yekun vurmuşdusa, Nizami əksinə olaraq ədəbiyyat tarixində yeni bir səhifə açmışdır. Onun nəzəri keçmişə ancaq gələcəyin yolunu işıqlandırmaq üçün, həmişəlik olaraq zülmət hakimiyyətindən xilas olmağa imkan verən bir yol axtarmaq üçün çevrilir. Firdovsi öz parlaq və ahəngdar lövhələriylə adamı heyran edir; Nizami isə düşündürür, həyəcanlandırır, çün ki o, bəşəriyyətin böyük bir hissəsinin qarşısında indi belə növbədə duran problemlərə toxunur".

Əlbəttə, bizim məqsədimiz Nizami yaradıcılığının tədqiqat tarixini öyrənməkdən ibarət deyildir. Sadəcə bunları ona görə xatırlatdıq ki, bu qədər şöhrətli şairin bədii yaradıcılıq haqqında mülahizələrini öyrənməyə də xüsusi ehtiyac duyulur. Yüksək fəlsəfi, ədəbi-nəzəri düşüncəyə malik olmayan bir sənətkar bu qədər ədəbi uğur, dünya səviyyəsində şöhrət qazana bilməzdi.

"Xəmsə", ona daxil olan mükəmməl bədii strukturlu beş möhtəşəm poema ("Sirlər xəzinəsi", "Xosrov və Şirin", "Leyli və Məcnun", "İsgəndərnamə") Nizaminin elmi-nəzəri görüşləri, onun ədəbi meyarları haqqında ilkin dolğun təsəvvür yaradır. Bu əsərləri oxuyanda hiss olunur ki, Nizami nəinki Şərq, eləcə də ümumdünya poetikasının bütün qanunauyğunluqlarını mükəmməl şəkildə bilən, eləcə də sənətdə daim orijinallığa, bənzərsizliyə can atan qüdrətli bir söz ustadıdıdır. Nizaminin əsərləri təkcə mövzu və problematikası ilə deyil, eyni zamanda bədii sənətkarlıq xüsusiyyətləri ilə də diqqəti cəlb edir. Bu haqda dünyanın görkəmli şərqşünas alimləri, filosoflar, ədəbiyyatşünaslar zaman-zaman öz fikir və mülahizələrini söyləmiş, Nizami sənətinin ecası qarşısında öz heyrətlərini, heyranlıqlarını gizlədə bilməmişlər.

İlk böyük əsəri "Sirlər xəzinəsi"ni oxuyanda diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də Nizaminin sözə verdiyi qiymətlə bağlıdır. Poemanın "Bu kitabın tərtibi haqqında" adlanan bölməsində görkəmli sənətkarın bədii söz haqqında qiymətli fikir və mülahizələri ilə tanış oluruq. Sözü qızılla, bayraqla, qılıncla müqayisə edən Nizami üstünlüyü ona verir, ürəklər, ölkələr fəth etməkdə, zəfərlər çalmaqda, "xarabazar dünyanı abad eləməkdə" sözün misli-bərabəri olmadığını vurğulayan sənətkarın dediklərindən belə aydın olur ki, bütün uğurlar, hörmət, yaranış və əbədiyyət birbaşa sözlə bağlıdır. Nizami birmənalı şəkildə hər sözü yox, yeni, deyilməmiş, "bakirə" sözü sənətkarlığın ən əsas meyarı hesab edir və iftixarla "təptəzə bir qəlibdən təzə bir heykəl tökməsindən" söhbət açır, təzə, yeni mövzunu yeni bədii vasitələrlə əks etdirməyin vacibliyini nəzərə çarpdırır.

Əsərin "Söz haqqında" adlanan bölməsində sözü "bu cahanda cilvələnən ilk gözəl" adlandırılır. "Dünyanın gözlərinin ilk dəfə sözlə açılmasından", "kainatın sözlə şöhrət qazanmasından", dünyada sözdən kəskin və sözdən incə bir şey olmadığından söhbət açan şair "Köhnə qızılmı, təzə sözmü yaxşıdır?" sualına belə cavab verir:

Sordu: - Köhnə qızılmı, təzə sözmü yaxşıdır?

Söz sərafı söylədi: - Söz dünyanın naxşıdır.

Söz qasidi hər yolu hey özbaşına gedər,

Sözün gördüyü işi kimsə görməz bu qədər.

Sözün yanında gümüş torpaqdır, yalnız torpaq,

Qızıl nə itdir?! Qızıl onun adıdır ancaq.

Sözdən başqa yuxarı başda oturan yoxdur,

Mülkün dövləti yalnız onundur, danan yoxdur.

Bədii inikasla bağlı Nizaminin fikir və mülahizələri də çox maraqlıdır. Bu məsələdə görkəmli sənətkar realist üsluba, canlı sözə daha çox üstünlük verir, bədii təsvir zamanı sözün düzünü yazmağın vacibliyini xüsusi vurğulayır:

Söz canlı olanda abi-həyat tək,

Hər bir mümkün şeyi caizdir demək.

Doğru yazmağa var madam ki, imkan,

Neçün gəlməlidir ortaya yalan?

Qiymətdən salmışdır sözü yalanlar,

Doğrunu danışan möhtəşəm olar.

"Doğru, düzgün təsvirləri" ilə özü də dünya ədəbiyyatı tarixində möhtəşəm bir şairə, mütəfəkkirə çevrilən Nizami bu və ya buna bənzər fikirlərləri ilə hələ XI əsrdə realizmin nəzəri-estetik prinsiplərinin təməl daşını qoyanda həmin ədəbi metodunun yaradıcıları hələ heç dünyaya da gəlməmişdilər.

Nizami Gəncəvi bədii yaradıcılıqda az sözlə dərin mənalar ifadə etmək prinsipini də ilkin irəli sürənlər sırasındadır. "Xosrov və Şirin" poemasındakı bu misralar dediyimizə əyani sübutdur:

Sözündə çoxluğa qoyma yer olsun,

Birin yüz olmasın, yüzün bir olsun.

Bu fikir Nizami yaradıcılığında ötəri olmamış, yeri gəldikcə o, digər əsərlərində də lakonizmdən, az sözlə dərin məna ifadə etməyin vacibliyindən söhbət açmışdır. "Leyli və Məcnun" əsərində oxuyuruq:

Sözün də su kimi lətafəti var,

Hər sözü az demək daha xoş olar.

Bir inci saflığı varsa da suda,

Artıq içiləndə dərd verir o da.

İnci tək sözlər seç, az danış, az din,

Qoy az sözlərinlə dünya bəzənsin.

Az sözün inci tək mənası solmaz,

Çox sözün kərpic tək qiyməti olmaz.

Daha sonra şair ürəyi oxşayan bir dəstə çiçəyin yüz xırman otundan yaxşı, günəşin yüzlərlə ulduzdan daha çox şəfəq saçmasından söhbət açmaqla lakonik, yerində, məqamında deyilən bir mənalı sözün dəyərinin nə qədər böyük olmasını nəzərə çarpdırmağa çalışır.

Nizaminin nəzm və nəsr, qafiyə haqqında fikirləri də maraqlıdır. "Sirlər xəzinəsi" əsərində bu məsələ ilə bağlı məxsusi bir bölmə də var: "Nəzmin nəsrdən yüksəkliyi haqqında". Elə bu sərlövhənin özündə Nizaminin şeirə, poetik sözə necə yüksək qiymət verdiyi aydınlaşır. Ancaq şair heç də nəsri inkar etmir, onun da vacibliyini məntiqi şəkildə xatırladır, ancaq müqayisədə üstünlüyü nəzmə verir.

O başı pozuq sözlər, o qafiyəsiz sözlər,

Sərrafların yanında qiymət almışsa əgər

Onda gör qafiyəli sözlərin qüdrətini,

Aləmi heyran edən tükənməz şöhrətini.

Böyük ustad şeirin şeir olması üçün vəznlə, ritmlə bərabər ona xüsusi ahəngdarlıq verən, mənanın daha dərindən qavranılması üçün yardımçı olan qafiyələrə də böyük əhəmiyyət verirdi.

Bədii sözə çox böyük dəyər verən Nizami şairliyi bütün sənətlərdən uca hesab edir, şairləri ərşin bülbülləri, mələklərin qohumu adlandırır.

Şairlər olduğuyçün bütün sirlərə pərdə,

Onlar peyğəmbərliyin kölgəsidir hər yerdə.

Səfin önü, arxası o zaman ki, düzəldi,

Qabaqca peyğəmbərlər, sonra şairlər gəldi.

Nizami ilhamı, istedadı şairliyin ən əsas şərti sayırdı:

İlham bir atadır ki, o çalan zaman qanad,

Yaratdığı hər əsər sayılar doğma övlad.

Şair bu qənaətə gəlirdi ki, yalnız ilhamlı adamın sözü dillərdə əzbər ola bilər. İlham, istedad bədii yaradıcılıqda çox vacib məsələdi.

Ədalət.-2015.-7 aprel.-S.6.