İstedadlı artist, igid partizan, cəsur kəşfiyyatçı

Babanlı Xanlar Salman oğlu 1918- ci ildə Şuşa şəhərində anadan olub. Sonralar ailəsi ilə birlikdə Tərtər rayonuna köçmüşdür.

1932-ci ildə Xanların atası Salman kişi vəfat etmiş, az sonra isə anası dünyasını dəyişmişdir. Balaca Xanları uşaq evinə verirlər. O, Tərtər uşaq evində tərbiyə almışdır. Daha sonra balaca Xanların təhsilə olan hədsiz marağını görən uşaq evinin tərbiyəçiləri onu Qusar rayonunda yerləşən Aqrotexnikumuna göndərmişdilər. Burada o, pioner dostları ilə birlikdə bir neçə tamaşa hazırlayır. Tamaşa zamanı onun aktyorluq istedadını görən Qusar Qızıl Ordu polkunun bədii özfəaliyyət dərnəyinin rejissoru Xanlara Azərbaycan Teatr Texnikumuna daxil olmasını məsləhət görür. Rejissorun məsləhətinə əməl edən Xanlar imtahanları uğurla verib Teatr Texnikumuna daxil olur və dörd il aktyorluq sənətini mənimsəyir.

Texnikumu bitirən Xanlar 1936-cı ildə Naxçıvan Dövlət Dram Teatrına təyinat alır. 1936-37-ci il teatr mövsümündə gənc aktyor bir neçə rolda çıxış etdi. Onlardan seçilən Cəfər Cabbarlının "1905- ci ildə" pyesində Aram obrazı olmuşdur. Bir il sonra, 1937-ci ildə o, Bakıya qayıdır və Azərbaycan Dövlət estradasında bədii söz ustası kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır. Bakının teatr afişlərində Xanların adına tez-tez rast gəlinir. Onun rejissorluğu ilə ADU-nun tələbə teatrı V.Şkvarkinin "Özgə uşağı" əsərinin tamaşasını hazırlayır. Sonra Azərbaycan sənaye politexnikumunun türk birliyi Süleyman Rüstəmin "Yanğın" əsərini göstərir. Həmin pyesin də rejissorluğu X. Babanlıya tapşırılır. Gənclərin qüvvəsi ilə yaranan tamaşa baxanların xoşuna gəlir.

Azərbaycan Dövlət estradasında işləyərkən X. Babanlı Elmira Axundova, Cahan Talışinskaya kimi sevilən aktyorlarla birgə konsertlər verir. Günlər ötdükcə gənc aktyorun səriştəsi artır, onu tanıyırlar.

Nəhayət, Xanlar Babanlının ayrıca konsertini təşkil edirlər.

1939-cu ildə Azərbaycan Dövlət estradasının gənc aktyoru Xanlar Babanlı hərbi xidmətə yola düşür.

1941-ci ildən 1944-cü ilədək Ukraynada partizan dəstəsi yaradan Xanlar silahdaşları ilə birlikdə alman faşistlərinə qarşı amansızcasına mübarizə aparmışdır.

Xanlar erkən yaşında ailə qurur. Belə ki, o, hərbi xidmətə gedəndə artıq onun iki övladı vardı.

1941-ci ilin sentyabrında Xanlar Lübenin cənubunda gedən şiddətli döyüşlər zamanı ağır yaralanır və huşunu itirir. O, gözlərini açanda özünü almanların səhra hospitalında görür. Almanların hərbi əsirlər xəstəxanasında onu müalicə edirilər.Müalicə başa çatandan sonra onların "üzərində işləyərək" sovet ordusuna qarşı hazırlayırlar. Xanlar öyrənir ki, onları təlim keçmək adı ilə Almaniyaya aparacaqlar. Orada isə əsirləri ağır, alçaldıcı işlər gözləyirdi. Odur ki, götür- qoy edib "qərar"ını verir. Alman ordusunda qulluq etməyə razı olur. Xanlar yalnız bu yolla silah əldə edə bilər, ya da qaça bilərdi. Bundan sonrakı fəaliyyətini isə o, yaxşı anlayırdı: düşməndən hər vasitə ilə intiqam almaq.

Xanların Alman dilini bilməsi ona çox kömək etdi. Alman zabitlərini inandırdı, razılıqlarını aldı. Bundan sonra onu yalnız bir məsələ düşündürürdü: necə qaçmaq?

Belə bir imkan 1942-ci ilin dekabrında Krasnodar altında ilk göyüşdə yaranan çaxnaşma zamanı baş verdi. Xanlar çaxnaşmadan istifadə edərək cəbhə xəttini keçməyə cəhd göstərdi, lakin hitlerçilərlə üz-üzə gəldi. Bir müddət o, Taman yaxınlığında gizləndi. Nəhayət, özümüzünkülərə tərəf keçməyin mümkün olmadığını özündə yəqin edən Xanlar sonradan alman komendantının yanına gələrək hissədən ayrı düşdüyünü elan etdi. Alman zabiti ona inandı və kağız verdi: "Qafqaz yefreytoru Babanlı Slavyansk istiqamətində hərəkət edir və hissəyə təcili qayıtmaq haqqında əmr almışdır. Xüsusi qeyd: yolüstü nəqliyyatla".

Bu arayış Xanlara imkan verdi ki, axtarış və gizli əməliyyatlarını sərbəst həyata keçirsin. O, Tamanda faşist düşərgələrindən qaçan sovet hərbi əsirlərinə rast gəldi. Onların arasında köhnə tanışı - Gəncə filarmoniyasının solisti Nadir Teymur oğlu Teymurzadə də var idi. Xanlar qərara aldı ki, konsert briqadası yaratsınlar və bu ad altındada hərəkət etsinlər. Xanlar ona verilmiş arayışa seçdiyi daha 8 nəfərin adını əlavə etdi.Xanlar bu arayışın köməkliyi ilə Kerçi, Krım yarmadasını keçərək Nikolayevə gəlib çatdılar.Burada komendantlığın leytenantı onlara belə bir sənəd satdı: "Kunstqruppa (konsert briqadası) yefreytor Xanlar Babanlının rəhbərliyi altında Dnepropetrovsk, Nikolayevsk və Kirovoqrad vilayətlərinə qastrol səfərinə çıxır".

Xanların dəstəsi tədricən alman paltarı, silah, at, araba əldə etdi. Xanlar böyük məharətlə rezindən möhür və ştamp düzəltməyi öyrəndi. Tezliklə dəstənin konsert fəaliyyəti başqa işlə əvəz olundu. Xanlar Babanlının "artistləri" əhali arasındavərəqələr yayır, almanlara qarşı təxribat işləri aparır, işğalçıları və yerli polisləri "ovlayırdılar".

Alman paltarı geymiş azərbaycanlılar günü-gündən fəaliyyət dairələrini genişləndirməyə başladılar. Onlar düşmənə daha sarsıdıcı zərbə vurmağı planlaşdırdılar. Belə ki, "Qafqaz varyetesi"nin üzvləri yefreytor Xanlar Babanlının rəhbərliyi altında almanların ərzaq və hərbi sursat anbarlarını partladır, düşmənin yüksək rütbəli zabitlərini aradan götürür, lazım olan məxfi sənədləri əldə edirdilər.Tezliklə Xanlar Krivoy-Roqda gizli iş aparan partizan dəstəsilə əlaqə yarada bildi. Bu zaman Krivoy-Roqda Domna Samsonovna böyük gizli qrup yaratmışdı.Çox keçmədən Krivoy-Roq vətənpərvərləri azərbaycanlı "musiqiçilərin"in timsalında döyüş köməyi aldılar. Xanlar Babanlının rus adı "Kostya" idi.

Xanlar Babanlının hazırladığı saxta sənədlərlə yüzlərlə əsir Almaniyaya sürgün olunmaqdan xilas edildi. Onlar tərəfindən hazırlanmış ərzaq kartoçkaları ilə yerli sakinləri və mərkəzin gizli tapşırıqlarını yerinə yetirən cəsur partizanlar ərzaqla təmin olunurdular. Sənədlər və ərzaq kartoçkaları Xanlar tərəfindən elə məharətlə hazırlanırdı ki, almanların ekspertləri belə onun saxta olduğunu ayırd edə bilmirdilər.

Xanların dəstəsi bir neçə hərbi sursat aparan qatarı da partladaraq düşmənə sarsıdıcı zərbə vurmuşdu. Onlar düşmənin strateji əhəmiyyətli körpülərini partladır, onların əsas hissələrlə əlaqə yaranmasının qarşısını alırdılar. Ardı-arası kəsilməyən dağıdıcı partlayışlar almanların yuxusunu ərşə çəkmişdi. Bu partlayışlardan gizli partizan hərəkatı da çaş qalmışdı. Sonradan Krivoy-Roq gizli partizan hərəkatı Xanların "musiqiçiləri"nin özfəaliyyətindən xəbər tutdular və ona bir mərkəzdən idarə olunma tapşırığı verildi.

Bundan sonra Xanların dəstəsi "Qafqazın varyetesi" adı ilə almanların qarşısında müxtəlif proqramlarla çıxış edir, alman əsgər və zabitlərini əyləndirirdilər. Hər dəfə də bu "keyf" almanlara baha başa gəlirdi. Çünki konsertdən az sonra həmin bina göyə sovrulurdu.

Almanlar Krivoy - Roq partizan dəstəsinin izinə düşərək, onun qərargahına yol tapdılar. Bunu hiss edən Xanlar dəstəsi ilə birlikdə Odessa, Nikolayev və başqa şəhərlərə "qastrol" səfərinə çıxdı.

Bir dəfə Dnepropetrovskda zabitlər evində "Qafqaz varyetesi" Şərq konserti verirdi. Konsertin şirin yerində artistlər binanı yerlə yeksan edib, aradan salamat çıxa bildilər. Bu dəhşətli partlayış nəticəsində bir alman generalı və 680 zabit həlak oldu. İki aydan çox idi ki, şəhərdəki təxribatları, hücumları, partlayışları hərəkətdə olan fəal partizanların adına çıxırdılar. Lakin ağıllarına belə gətirmirdilər ki, bütün bunlar Xanların əməlləridir. Bundan sonra Xanların dəstəsi bu şəhərdə almanlar tərəfindən şübhə altına alındılar. Bunu hiss edən Xanlar şəhəri tərk etməli olur.

Xanların dəstəsi araba ilə şəhəri tərkedəndə, bu vaxt səmada bir təyyarə göründü. Faşistlər hər tərəfdən təyyarəni atəşə tutdular.Təyyarə gah enir,gah sürətlə qalxır, lakin atəş dairəsindən çıxa bilmirdi. Birdən təyyarə alışdı.Alovlanan təyyarədən bir paraşütçü ayrıldı.Bu, Xanların gözündən yayınmadı.

Xanlargil arabadan düşüb paraşütçü enən tərəfə qaçdılar. Paraşütçü Xanları və onun dəstəsini alman paltarında görüb təslim olmaq istəmirdi. Əlbəyaxadan sonra onu tərksilah edə bildilər. Xanlar kim olduğunu desə də, təyyarəçi onlara inanmırdı. Bu vaxt uzaqdan sürətlə onlara tərəf gələn yük maşını göründü. Faşistlər cəld yerə tökülüşərək hər tərəfdən qışqırırdılar:

- Onu biz vurmuşuq. Əsir bizimdir.

- Əsiri kim tutubsa onundur. Əsiri biz, özümüz təhvil verəcəyik.Biz 203-cü zonderkomandadanıq.Sizin əsiriniz isə o tərəfdədir, --deyərək Xanlar yanan təyyarəni göstərdi. Lakin alman əsgərləri əl çəkmək istəmirdilər. Odur ki, Xanlar təyyarəçinin papağını, kompasını, çantasını, saatını və boş qoburunu onlara tərəf tullayıb, əsirin qolundan yapışaraq səhraya tərəf addımladı.

Almanların maşını gedəndən sonra əsiri buraxıb dedi:

- Get, bir də əsir düşmə.

Sonra Xanlar onun tapançasını da qaytardı...

Oktyabr mədəni şaxtalarının birinin ətrafına uca hasar, onun üzərində isə bir neçə cərgə tikanlı məftil çəkilmişdi.Şaxta böyük səylə mühafizə olunurdu, oraya gələn və gedən yük maşınlarının kuzovu daim örtülü olurdu. Babanlı bu barədə azbaş sındırmamışdı: keçilməz hasarın, zindan kimi ağır dəmir darvazanın arxasında nə kimi sirr gizlənir?Gizli zavod?Yeni silahların saxlandığı anbar? Gizli təşkilatın üzvləri şaxtadan çıxan bütün avtomaşınların nömrəsini yazdılar və elə həmin gün Dolqintsevo və Pyatixatka stansiyalarında da belə bir hesab apardılar.Lakin avtomaşınların nömrələri tuş gəlmirdig

Nəhayət, Xanların zabit forması bu dəfə də onun karına gəldi.O, gizli təşkilatın üzvü olan Aleksey Fyodorovla əlaqəyə girir.Fyodorov şaxtadakı gözətçilərdən bir neçəsi ilə tanış idi.Az vaxt ərzində gözətçi postlarının yerləşdiyi yerləri, gözətçilərin növbəni dəyişmə vaxtını, parolu,siqnalizasiya sistemini və telefon rabitəsini öyrənməyə imkan yarandı. Xanlar çətinliklə dəolsa, öyrəndi ki, bu şaxtada almanların sovet "katyuşa"sına bənzər altılüləli minamyot - "vanyuşa"sı saxlanılır. Bütün hazırlıqlar görüldükdən sonra Xanların dəstəsi anbarı başdan - başa minalayır. Xanlargil mədəndən xeyli uzaqlaşandan sonra partlayışlar başlayır. Bu almanlara vurulmuş ən böyük zərbə idi.

1943 - cü il dekabrın 2- də Dolqintsevo dəmir yol stansiyasında Babanlı, Teymurzadə və Nəbiyev almanların döyüş sursatı ilə dolu bir qatarını da partlatdılarg

Azərbaycan Respublikasının Tarix muzeyində bir məktub var. Bu məktub Aleksandriya şəhərində yaşayan D. S. Koneva göndərib. Xanlar Babanlı haqqında son məlumat həmin məktubda yazılıbdır.

"Xanlar Babanlı tələbkar komandir, bacarıqlı və inadcıl siyasi rəhbər idi. Yoldaşlarından partizan ürəyi, partizan dəyanəti tələb edirdi. Dəstəsindəki adamlardan birinin Xanlarla arası yox idi, gözü onu götürmürdü. 1944-cü ilin yanvarında Sovet Ordusunun Dnepropetrovska gəlişinə az qalmış xain Xanları kürəyindən vurub öldürdü. Partizanlar Xanların qanını alaraq xaini güllələdilər".

Vətəndən uzaqlarda, vaxtı ilə düşmən tərəfindən zəbt edilmiş Nikolayev şəhərində "Qafqaz varyetesi"nin bədii rəhbəri, bacarıqlı artist, ölməz qəhrəman Xanlar Salman oğlu Babanlının məzarı həmişə gül - çiçəyə qərq olur.

İstedadlı artist, igid partizan, cəsur kəşfiyyatçı Xanlar Babanlının Böyük Vətən müharibəsində göstərdiyi şücaətləri sayıb - sadalamaqla qırtarmaq olmur. Kiçik bir yazıda cəsur kəşfiyyatçının əfsanəvi "Mixaylo"nun qəhrəmanlıqlarını təkrar etməsi səhnələrini geniş şəkildə vermək mümkün deyildir. Çünki Xanlar haqqında çox yazılıb, çox söz deyilibdir, sənədli filmlər çəkilibdir, dərsliklərə salınıbdır, ensiklopediyada haqqında məlumat yerilibdir. Onun barəsində roman, povest, hekayələr yazılıbdır. Bütün bunlar xalqımız üçün böyük şərəfdir. Xalqımızın böyüklüyü ondadır ki, o, Vətənə həzilər, mehdilər, qafurlar, gəraylar, xanlarlar kimi qorxmaz, igid, canını torpağından, Vətənindən əsirgəməyən övladlar bəxş etmişdir.

Qeyd: Bu gün SSRİ idman ustası, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar məşqçisi, Boks üzrə Beynəlxalq dərəcəli hakim, Azərbaycan Boks Federasiyasının katibi, üç övlad atası Tofiq Xanlar oğlu Babanlı atası ilə fəxr edə bilər. Ataların keçdiyi şərəfli yolları bu gün oğullar davam etdirir...

Ədalət.-2015.-29 aprel.-S.5.