GƏNC FİKRƏT QOCA

Fikrət Qocanın və altmışıncıların erkən poeziyasında nəzərə çarpan tendensiyalardan biri yeni lirik qəhrəmanın sələflərindən ona yadigar qalmış ictimai-siyasi və sinfi mənşəyindən israrla imtina etməsi idi. Bu istək və daxili-mənəvi ehtiyac yeni ədəbi nəslin əksər nümayəndələrinin yaradıcılığında kifayət qədər əks edib. Xüsusi qeyd etmək lazımdır ki, öz siyasi tərcümeyi-halını unutmaq ehtirası ilə səciyyələnən mənəvi-estetik dəyişməni hər bir gənc müəllif özünəməxsus tərzdə bədiiləşdirməyə can atırdı. 30-50-ci illər lirik qəhrəmanının qayəvi-siyasi ənənəsindən və sinfi tərcümeyi-halından, qəribə estetik təcrübənin inersiyasından qaçmağa, bütün varlığı ilə ondan uzaqlaşmağa çalışan yeni lirik qəhrəman var gücü ilə özünün qeyri-siyasi və qeyri-sinfi başlanğıcını, ümuminsani və cahani mənşəyini vurğulamağa, gur səsi ilə dünyaya məlum etməyə tələsirdi. Bir sıra altmışıncıların, o cümlədən Fikrət Qocanın yaradıcılığında anti-zaman ruhu və anti-ideoloji məzmunla səciyyələnən estetik çevrilmə və yenidən doğulma prosesi mürəkkəb çalarları və çoxmənalı inikas təzahürləri ilə bədiiləşib.

Xalq şairi Fikrət Qocanın 60-cı illərin əvvəllərində bir-birinin ardınca işıq üzü görmüş "Qağayı" (1963), "Hamıya borcluyam" (1965), "Dənizdə ay çiməndə" (1967) və s. kitabları Azərbaycan poeziyasına tamamilə yeni üsluba və estetik dünyagörüşünə malik parlaq bir istedadın gəlişindən xəbər verirdi. O da öz yaşıdları kimi zamanın bütün dərdlərinə və problemlərinə səmimi münasibət bildirmək istəyirdi. Və bütün altmışınıcılar kimi, F.Qoca da qələmə aldığı mövzularda həqiqi və səmimi şair olmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Təsadüfi deyil ki, ilk dəfə olaraq, məhz F.Qoca və yaşıdları ədəbiyyatımızda, ələlxüsus da poeziyada ənənəyə çevrilmiş tematik sərhədləri, fərqləri və poeziyanın xeyrinə olmayan başqa ədəbi-siyasi vərdişləri qətiyyətlə inkar etdilər. Yeni poetik nəsil üçün ictimai şeir, siyasi lirika, intim şeir, təbiət lirikası, hərbi-vətənpərvərlik şeiri və s. kimi bölgülər mövcud deyildi. Gözəl və səmimi poeziya tələbi mövzusundan və qayəsindən asılı olmayaraq bütün şeirlərə aid idi. Gənc şairin ilk kitabının adına və sonralar yeni ədəbi dövrün poetik uğuru rəmzinə çevrilən "Qağayı" (1961) şeiri söylədiklərimizə parlaq misal ola bilər. Bu yığcam lirik süjetə malik şeiri yuxarıda saydığımız poeziya nümunələrindən hər birinə aid etmək olar. Amma "Qağayı"nın ən mühüm poetik xüsusiyyəti onun gözəl şeir olmasıdır. Şeir "Qağayı"nın dənizdəki xoşbəxtliyinin təsviri ilə başlanır. Şeirin başlanğıcı gözəllik və təbiət haqqında emosional nəğmə təsiri bağışlayır: "Vurulubdur qağayı, Gülər şən dalğalara; Dəcəl uşaqlar kimi güləşən dalğalara. Qaçışan dalğalara, Qovuşan dalğalara, Sayrışan dalğalara". Amma qağayının bu xoşbəxtlik anları uzun sürmür. Dənizin üstündən uçan polad bir quş dalğaların qoynuna nəsə atır. Onun yaratdığı partlayışın gücündən okean yaralanır, dalğalar yanmağa başlayır. Bu faciə anı şeirdə son dərəcə gözəl təsvir olunub:

Körpə bir uşaq kimi

Nəhəng okean çaşdı.

Çiyini yanan dalğalar

Min nalə çəkə-çəkə

Sahilə tərəf qaçdı...

Yanğın və partlayış zamanı dənizin və dalğaların ən yaxın və məhrəm dostu qağayı da həlak olur. Dənizin və qağayının matəmi də şeirdə unudulmaz bir ağrıyla əks etdirilib: "Qabarır, enir dəniz, Həzin pıçıltısıyla, Kədərli dinir dəniz. Sərilibdir qağayı Dalğaların əlində. Ona ağı deyirlər Ləpələr öz dilində. Düşübdür hərəkətsiz Qanadları sərilmiş Yəqin dəniz yananda Söndürməyə gəlirmiş.". Şeirdə təsvir olunan qağayının dənizə məftunluğu və sədaqəti, dəhşətli qiyaməti andıran partlayış zamanı onun da dənizlə birgə yanması və bunların vasitəsi ilə şairin sülhü, təbiəti, həyatı və insanı tərənnüm etməsi gözəl bir heyrət doğururdu. Bir şeirdə müxtəlif poeziya sahələrinin sərhədləri itmiş, əsl poetik gözəllik öz mahiyyətində müasir insanın ümid və arzularını bir-biri ilə qovuşdurmuşdu. Və bir həqiqət şeirdə qətiyyətlə ifadə olunmuşdu; poeziyamıza qağayı öz dənizinə məftun olan kimi, dünyanı və insanlığı, Vətənini və elini ürəkdən sevən və bu sevgisini gələcək ömrünün bütün dolaylarında yaşadacaq yenilməz bir şair gəlir...

Ötən yüzilin böyük şairlərindən biri və yeni poetik nəslin qayğıkeş hamisi Rəsul Rza məhz həmin illərdə yazırdı: "Fikrət Qocanın ən yaxşı şeirlərində mədəni bir şairin, ürəyi sözlə dolu (kəlmə yox, sözlə) bir insanın, nəyə isə məhəbbət, nəyə isə nifrət aşılamaq istəyən bir şairin səsini eşidirik...". Gənc Fikrət Qocanın oxucuların qəlbini fəth edən şeirləri o dövrdəki sovet şairlərinin zəmanəyə həmahəng və uyğun düşünülmüş, çox cəhətdən bir-birinə bənzəyən yorucu və cansıxıcı nəzmindən köklü surətdə fərqlənirdi. Onun şeirləri nadir və təravətli gözəllik kimi şeir sevənlərin ruhunu, gözünü oxşayırdı. "Bir nəğməyəm..." (1961) şeirində lirik "mən" özünü məhz solmaz gözəllik və yaşıllıq, təzə-tər gül-çiçək kimi təqdim edirdi: "Mən bir nəğməyəm - gözünüzə görünmüşəm. Şehlərə dönmüşəm, Yarpaqlara dönmüşəm. Mən güləm, Gülün ətri də mənəm. Qəzəb söndürənəm, Kin əridənəm. İşığam, çəkirəm qaranlığa dağ, Küçələrə - keşik. Evlərin bir beşik Sevinciyəm.". "Bir nəğməyəm" şeirində yeni lirik qəhrəman özünün varlığının təkcə göz oxşayan və gözlə görünən gözəllik olmadığını həm də heç bir sərhəd və hüdud tanımayan, əbədiyyət nəfəsli və ünvanlı mənəvi sərvət və gözəllik olduğunu səmimiyyətlə bəyan edir:

Bir nəğməyəm,

Sözlərim bütün gözəlliklərdir -

Onların adını düzün yan-yana,

Mən bir nəğməyəm,

Bütün gözəlliklərə parçalanıb

Səpilmişəm

Cahana!..

Bu gənc lirik qəhrəman 30-50-ci illər poeziyasının ictimai ovqatlı, siyasi dünyagörüşlü lirik qəhrəmanlarının davamçısı, varisi deyildi. Yeni lirik "mən" mövcud ictimai-siyasi yasaqları və sərhədləri qəbul etmədiyini, bütün məhdudiyyət və bölünmələrin fövqündə dayandığını aydın və açıq səslə bəyan edirdi. O, "Tərcümeyi-halım" (1961) şeirində qəlbinin dərin səmimiyyəti ilə dünyaya öz evinin, ölkəsinin, Vətəninin yeni ünvanını bildirirdi:

Evim - avtobuslar, vaqonlar, təyyarələr.

Kəndlər, şəhərlər, səyyarələr -

dayanacağım.

Milyon kilometrlərlə ömür

yaşamışam.

Kim bilir,

harada dayanacağam.

Göründüyü kimi, yeni lirik qəhrəmanın dünyasını yeni meyarlar və anlayışlar səciyyələndirir. Onun evi statik bir məkan deyil, ünvanı isə adi və ənənəvi kənd, şəhər, ölkə bölügüsünə uyğun gəlmir. Onun ömrü hələ başlanğıcındadır, dayancaqlar haqqında düşünmək belə istəmir.

Bu yeni insan öz ömrünü də yeni ölçü vahidləri - milyon kilometrlərlə hesablayır. Yığcam və cəmi bir neçə misralıq şeirdə biz, həqiqətən, tamamilə təzə və heç kimə bənzəməyən bir poetik şəxsiyyətlə tanış olduğumuza əminlik hasil edirik. Və yeni qəhrəman dünyasının və həyat tərzinin bütün ölçü və meyarları zamanın aparıcı ictimai-siyasi yasaqlarını, sinfi məhdudiyyətlərini kökündən inkar edirdi.

Bu nöqteyi-nəzərdən şairin "Fəhləyəm" (1964), "Usta ev tikir" (1963), "Eyniyik" (1961), "Söhbət" (1962), "Mənim fəhlə dostlarım" (1963) və s. şeirlərində dövrün ədəbi siyasətinə uyğun gəlməyən bədii təhlil və qərarlar diqqəti cəlb edir. Yuxarıdakı poetik nümunələrdə sovet poeziyasından miras qalmış monumental və mücərrəd fəhlə obrazının poetik demontaj edilməsi, başqa sözlə, bədii praktikada yenidən qurulması və formalaşdırılması prosesini müşahidə edirik. Bu şeirlərin heç birində ictimai-siyasi mənşəyin və sinfi mənsubiyyətin ideallaşdırılması qətiyyən nəzərə çarpmır. Əksinə, sinfi və siyasi bölgünün əhəmiyyətsizliyi, insanların müxtəlif mənsubiyyətlərindən asılı olmayaraq mahiyyətən birliyi və eyniliyi vurğulanırdı. "Eyniyik" şeirində biz məsələyə məhz bu cür yanaşmanın şahidi oluruq. Bir neçə misralıq şeirdə müəllif cəmiyyətin ən mürəkkəb və siyasi cəhətdən həssas probleminə aydınlıq gətirir:

Sənin əlin qabar-qabar

Mənim ürəyim,

Onun beyni.

Hamımız eyni cür fəhləyik qardaş,

Eyniyik, eyni!

Fikrət Qoca sovet ədəbiyyatının ən məşhur və əsas obrazlarından birini məhz ümuminsani kontekstdə tərənnüm etməyə cəhd etmişdir. Onun şeirlərində fəhlə-kəndli hökümətinin və ümumən, cəmiyyətin hegemon gücünü, obrazını deyil, sadə və adi bir insanın əksini görürük: "Gücümü nəhəng insan yuvaları - binalara döndərmişəm, qoynuna ailələr köçür. Barmaqlarımın izi var döşəmənizin hər misrasında. Evinizin içində də ayağınızı qəzəblə döşəməyə vurmayın siz, axı barmağımı əzirsiniz". "Usta ev tikir" şeirində də qurucu və yaradıcı insanın cəmiyyətdəki siyasi mövqeyi və mərtəbəsi, mənsubiyyəti yox, insani keyfiyyəti, mənəviyyatı və ürəyinin istisi müəllifin diqqət mərkəzindədir: "Ev tikir, barı hörür usta. Daşların üstdə barmaqlarının izi barıya hörülür. Əlinin istisi barıya hörülür. Daşların arasına hörülür, Ustanın oxuduğu nəğmələr".

"Mən ünvansız yaşayıram" (1960) şeiri 50-ci illərin sonu və 60-ci illərin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusən, poeziyada vüsət alan mənəvi estetik dəyişmə və yüksəlişi parlaq surətdə əks etdirir. Bu şeir yeni lirik qəhrəmanın dünyagörüşünün və dünyaya münasibətinin aydın ifadəsidir. Onun bu özünəməxsus manifestində uzaq vaxt, uzun illər ərzində məhdudiyyətlər və qoruq- qaytaq içində iztirab çəkən insanın qurtuluş sevinci əks edib. Bu, əlbəttə, böyük mənadakı ictimai və milli qurtuluş deyildi. Bu ruh yüksəkliyi sanki zindandan qurtulan, türmədən xilas olan, sərbəst hərəkət və yaşamaq səadətinə qovuşmuş adamın sevincinə bənzəyirdi. Bu mənəvi vəziyyəti və halı başqa altmışıncıların yaradıcılığında da müşahidə etmək mümkündür. Sovet cəmiyyətində həmin dövrdə gerçəkləşmiş müəyyən azadlıq və sərbəstliklər sevinci gənc altmışıncıların ilk lirikasında ürəkdən vəsf olunub. Fikrət Qocanın lirik "mən"i də məhz bu ovqatda köklənmişdi.

Amma o öz istəyini, arzusunu özünəməxsus tərzdə ifadə edirdi. O da bol-bol sərbəstlik, səma kimi ucsuz-bucaqsız azadlıq, günəş kimi isti və mehriban həyat arzulayırdı:

Mən ünvansız yaşayıram -

günəş kimi, səma kimi...

Göründüyü kimi, müəllif öz sərbəstliyini və ictimai-siyasi buxovlarla hesablaşmadığını xüsusi vurğulayır. "Günəş" və "səma"nı gənc lirik qəhrəmanın öz həyat tərzini səciyyələndirən təbii-bədii simvollar kimi seçməsi xüsusi ilə diqqətə layiqdir. Eyni zamanda, bu sərbəstliyin zamanı və hüdudları müəllif tərəfindən dəqiq cızılıb: "səhərdən axşama kimi". "Ünvansızlıq" metaforası yeni lirik qəhrəmanın mahiyyətini ifadə edən bədii vasitədir. Amma bu metafora lirik qəhrəmanın həyatının heç bir ölçüyə və ya zaman-məkan sərhədlərinə uyğun gəlməməsini bildirmir. Onun həyatının öz meyarları və sərhədləri mövcuddur. Şeirdə ikinci və bizcə, əsas xüsusiyyət müəllifin öz mahiyyətini təbiətlə eyniləşdirməsidir. Günəşlə, səmayla, yaşıl düzlər, meşələrlə, yollarla, dağlar və çaylarla öz həmcinsliyini vurğulamaqla müəllif sanki dünya ilə, bütün insanlıqla birliyini təsdiq etmiş olur. O, ümumən, insanın dar, ənənəvi bağlılığını və tabeliyini qəbul etmir. Burada təkcə sovet cəmiyyətinin, sovet adamının deyil, ümumən, insanın məhdudiyyətlərindən və sıxıntılarından bəhs edilir:

Bircə küçə...

Bircə otaq...

belə ünvan nəyə gərək?..

Lirik "mən" bu cür qapalı və darısqal həyat, mövcudluqla barışmaq istəmir. Onun hərəkəti və fəaliyyəti üçün geniş məkanlar, üfüqlər və yollar lazımdır. O öz mənzillərinə və hədəflərinə buludların sürəti ilə, küləklərin şiddəti ilə çatmaq istəyir: "Yol yoldaşım buludlardır, ünvanımdır mənim külək. Ünvanımdır - hər çiçəyin, gülün yanı". Şair öz məqsədini və arzusunu gizlətmir; o bütün dünya boyunca, bütün kürreyi-ərzdə yaşamaq, yaratmaq və mövcud olmaq istəyir:

Bəs bu ünvan deyilmi ki,

Yaşamaqçün

Bugün Mənzil seçdim bu dünyanı.

Beləliklə, müəllif dünya ilə birliyini vurğulamaqla yanaşı, dünyanın da ona mənsubluğunu təkid edir və öz həyatını, gələcək taleyini dünyadan ayrı, yalnız öz ölkəsində, öz küçəsində və öz evində təsəvvür etmək istəmir:

Çox sevirəm

mən bu təhər yaşamağı!..

"Telefonla söhbət" (1962) şeirində isə lirik "mən"in dünyaya münasibəti daha konkret və real şəkildə əks edir. Şeirin qəribə və özünəməxsus süjeti ilk baxışda oxucunu müəyyən dərəcədə təəccübləndirir də. Bu şeirdə Yer kürəsinin gələcəyi və taleyi üçün narahat insanın dramatik yaşantıları, ümid və ümidsizlik arasındakı dərin iztirabları öz ifadəsini tapıb. Narahat və qayğıkeş insan öz yaşadığı dünyanı xilas etmək üçün təcili yardıma müraciət etməsi bir bədii üsul kimi özünü doğruldub.

(ardı var)

Ədalət.-2015.-19 avqust.-S.3.