Qonşu Gürcüstana səyahət

Salatın Əhmədli

Məktəbə gedən illərdən M.F.Axundzadə sözünü eşidəndən bu böyük mütəfəkkirə, onun əsərlərinə görə təşnə olmuşam. Məktəbin yuxarı siniflərində Axundzadənin həyat və yaradıcılığını keçəndən sonra onun əsərlərini oxumaq imkanını əldən vermədim. İlk Azərbaycan realist dramurturqu olduğunu da ədəbiyyatşünaslıqdan öyrəndim. İlk latın əlifbasının yaradılmasının təşəbbüskarı olmağını isə mətbuat tarixindən oxudum. Şərq xalqlarının inkişafını maarifçiliyinin və mədəniyyətin yüksəldilməsində görən M.F.Axundzadə əlifba islahatı aparmış, onu İstanbula gətirərək yeni əlifbanın məziyyətlərindən danışmış, çox təəssüflər olsun ki, onu qəbul etdirə bilməmişdir.

1812-ci ildə Nuxa şəhərində anadan olmuş M.Fətəli 1834-cü ildə Tiflisə köçmüş və ömrünün axırına kimi orada yaşamışdır. Dünyasını 1873-cü ildə dəyişmiş və Tiflisdə dəfn olunmuşdur.

Onun ev muzeyinin zəbt olunması, qəbirinin baxımsız olması barədə şayiələr baş alıb gedirdi. Həmişə can atırdım ki, milli dramaturgiyanın banisi, qədim Şərqin böyük mütəfəkkiri M.F.Axundzadənin heç olmasa qəbrin ziyarət etdim. Aradan 137 il keçəndən sonra (!) nəhayət ki, M.F.Axundzadənin nəinki qəbrini, həmçinin onun uzun illər yaşadığı evi də ziyarət edə bildim.

Qədim Gürcüstanın Tbilisi şəhərində iki günlük səfərimizi çox dolğun və əlamətdar hesab edirəm.

7 noyabr 2015-ci ildə biz - AzMİU-nun Qadınlar Şurası və universitetin fəal müəllimlərindən bir dəstəsi Tbilisidə olduq. Bakı-Tbilisi qatarından enən kimi otelə getmədən tədbirlərimizi keçirməyi qərara aldıq. İlk növbədə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin bu şəhərin mərkəzində ucaldılmış abidəsi önünə getdik və abidənin önünü güllərlə bəzədik. Abidənin önündə xatirə şəkli çəkdirəndən sonra yolumuza davam etdik.

Şəhərin görməli yerlərinə tamaşa edərkən Azərbaycanın Gürcüstandakı səfirliyinin yerləşdiyi bina diqqətimizi cəlb etdi. Bu əzəmətli binanın qarşısında dalğalanan üçrəngli, ay-ulduzlu bayrağımızı görəndə sevincimiz birəbeş artdı. Nümayəndə heyətimiz burada da xatirə fotoşəkli çəkdirdi. Səfirlikdən bir az aralı Azərbaycan professional vokal məktəbinin banisi, SSRİ xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Bülbülə qoyulmuş abidə də diqqətimizdən yayınmadı. Biz həmin abidənin də qarşısında dayanıb fotoşəkil çəkdirdik.

Sonra biz XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə məşhur dramaturq, maarifpərvər yazıçı, materialist filosof və ictimai xadim kimi daxil olmuş Mirzə Fətəli Axundzadənin ev muzeyini ziyarət etdik. M.F.Axundzadə 40 ildən artıq Qafqaz canişininin baş dəftərxanasında Şərq dilləri üzrə mütərcim işləmişdir.

Muzeyə çatdıq. İçəri keçib muzey baxıcısı Leyla xanımla tanış olduq. O, bizim Azərbaycandan gəldiyimizi biləndə çox böyük bir həvəslə muzeyin ikinci mərtəbəsinə dəvət edib, otaqlar və orada yerləşdirilmiş eksponatlarla tanış etməyə başladı. Muzey axır illər təmirdən təzə çıxmışdı. Muzeyin yerləşdiyi bina 3 mərtəbədən və səliqəli balkonları olan 6 otaqdan ibarət idi. Muzeyin yola baxan giriş tərəfindən axan Kür çayı və yuxarıda sərt qayalıqların üstündə tikilmiş evlər görünürdü. Muzeyin balkonları incə naxışlarla bəzədilmiş, fasadı təmir olunmuşdu. Muzey II mərtəbədə yerləşir. I mərtəbəsində Azərbaycanın və Gürcüstanın bayraqları yanaşı qoyulmuşdu. III mərtəbə isə konfrans zalından ibarətdir.

Muzeyi seyr edərkən olduğumuz otağa ağsaçlı, nurani bir xanım daxil oldu. Bələdçimiz Leyla xanım bizi onunla tanış etdi: "Tanış olun, muzeyin direktoru Leyla xanım Əliyevadır. "Leyla xanım bizimlə çoxdan gözlədiyi doğmaları kimi görüşdü. Bizim gəlişimizdən çox məmnun olduğu üz-gözündən görünürdü. "Sizə mane olmayım," - deyib öz otağına keçdi. Giriş otağında M.F.Axundovun büstü qoyulub. Dövrün ziyalılarının şəkilləri səliqə ilə çərçivəyə salınaraq sıra ilə divara vurulmuşdu. Eyni zamanda Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətlərindən M.Ş.Vazehin, Q.B. Zakirin, N.Nərimanovun, Ü.Hacıbəyovun, Həsən bəy Zərdabinin, C.Məmmədquluzadənin, Niyazinin və b. şəkilləri də muzeydə öz əksini tapıb.

Otaqlardan biri qədim və zəngin Azərbaycan mədəniyyətinə, o biri isə Azərbaycan və Gürcüstan dostluğuna həsr olunmuş ekspozisiyalardan ibarətdir.

Girişdən muzeyin ən böyük otağına - qonaq otağına keçirik. Bələdçimiz Leyla xanım bizim diqqətimizi çərçivəyə salınmış bir şəklə yönəltdi. Şəkildə yemək stolu, stullar, qab dolabı və divardan asılmış ayı dərisi nəzərimizi cəlb etdi. Bu şəkil M.F.Axundovun yaşadığı dövrdə rəssam tərəfindən çəkilmişdi. Həmin şəklə əsasən qonaq otağı yenidən xüsusi bir zövqlə təşkil olunmuşdu. Başdakı divarın önündə kreslo, yanında isə balaca mizin üzərində tikiş maşını qoyulmuşdu. Maşın Mirzə Fətəlinin qızı Nisə xanıma aiddir. Bələdçimizin dediyinə görə, burada Axundov ailəsinin işlətdiyi məişət əşyalarından yalnız bir çay padnosu (sinisi) qalıb. Padnos taxtadan dördkünc formada hazırlanmışdı.

Bundan başqa muzeydə dramaturqun ailəsinə mənsub kiçik, qədim xalçalar, su bardağı, divar sobası, naxışlı oymalarla işlənmiş yaraşıqlı qab-qacaq dolabı göz bəbəyi kimi qorunur. Tikiş maşını qoyulan yerdə yaylı kreslonun yanında kiçik samovar, dəmkeşə qoyulmuş çaynik diqqəti cəlb edir.

Otaqlardan birində divardan asılmış şəklin yanında oxuyuruq: "Puşkin, Şevçenko M.F.Axundzadə kimi sənətkarları ona görə sevirlər ki, bu ölməz bədii söz ustaları öz əsərləri ilə xalqların xoşbəxt həyat uğrunda birgə mübarizəsinə kömək etmişlər".

Öndəki eksponatda M.Fətəlinin orden və medalları əks olunub; onların sayı 7-dir. Digər yerlərdə qoyulmuş mizlərin şüşəli altlıqlarında dramaturqun əlyazmaları, ona məxsus sənədlər, kitablar qorunub saxlanılır. Ortadakı otaq ədibin iş otağı olub. Bu otaqda onun şəxsi əşyaları, yazı masası, kitab dolabı, divar saatı və o vaxtın ən güclü lampası hesab edilən 30-luq lampa var. Burada eyni zamanda Axundovun müxtəlif vaxtlarda və müxtəlif dillərdə çap olunmuş əsərlərinin üz qabıqlarının sürətləri nümayiş etdirilir.

Giriş otağının yanındakı otaqda, ortada Bakının XX əsrin əvvəllərində yaradılmış afişa sütunu qoyulub. Bu sütun üzərində dramaturqun pyeslərinin teatrda tamaşaya qoyulması haqqında olan afişalar yer alıb.

Muzey 2013-cü ildə Azərbaycanın qeyrətli oğulları tərəfindən başdan-başa təmir olunmuş və demək olar ki, tam yenidən yaradılmışdır.

Muzeyin zəngin kitabxanası var. Muzeyin direktoru Leyla xanım Əliyeva ilə görüşümüzdə mən Bakıdan apardığım kitabları muzeyin kitabxanasına hədiyyə etdim. Çox hörmətli alim,professor "Respublika" qəzetinin baş redaktoru Teymur Əhmədovla Cənubi-Şimallı Azərbaycan ədiblərinin əsərlərini toplayıb 3 cilddə nəşr etdirmişdik. I cild poeziyadan, II cild nəsrdən, III cild isə pyeslərdən seçmələr idi. Leyla xanıma bağışladığım kitablar içərisində III cildi ona təqdim etdim. Kitabı səhifələyən nurani qadının gözləri kitabın ilk səhifəsində yer almış Axundzadə sözünə sataşdı. Diqqətlə gözlərini yazılar üzərində gəzdirdi. Biləndə ki, III cild Axundovun pyeslərilə başlayır, sevincindən gözləri yaşardı, kövrək səslə dedi: "Siz əgər mənə qiymətli bir əşya hədiyyə etsəydiniz bu kitabın mənə bəxş etdiyi xoşbəxtliyi verə bilməzdi". Onun üzü-gözü xoşbəxtlikdən şəfəq kimi şölə saçırdı. Birdən gözlərinə kədər kölgəsi qondu. Ondan səbəbini soruşdum. Leyla xanım dedi ki, bizim Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına çox böyük ehtiyacımız var. Uşaqlarımıza uşaqlara aid ədəbiyyat tapıb verə bilmirik. Biz də öz növbəmizdə kitabxanaya imkan daxilində kitab göndərəcəyimizə söz verdik.

M.F.Axundzadənin ev muzeyindəki kitabxana Tbilisdə yeganə Azərbaycandilli kitabxanadır. Muzeydə həmçinin incəsənət qalereyası və "Monsleur Jordan" kafe-ədəbi kitabxanası yerləşir və orada M.Fətəlinin mumdan hazırlanmış heykəli qoyulub. Bələdçimiz Leyla xanım bizə muzey haqqında böyük sevgi hissilə məlumat verirdi. Əvvəlcə onu gürcü qızına oxşatmışdım. Fikirləşdim ki, Azərbaycanca öyrənib ki, gələn qonaqlara məlumat verə bilsin. Sonra biləndə ki, Leyla əslində Leyla xanımın nəvəsidir, məndə xoş bir ovqat yarandı. Bax, əsl sevgi, xalqına məhəbbət budur. Nəvə Leylanın M.F.Axundovun muzeyində çalışması, gələn qonaqları həvəslə, ətraflı məlumat verməsi bu ailənin mütəfəkkir filosof Axundzadənin böyük sevginin təzahürü idi. Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, muzeyin nəzdində Gürcüstan azərbaycanlılarının Mədəniyyət Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Mədəniyyət Mərkəzi də M.F.Axundzadənin şərəfinə onun adını daşıyır.

Ekspozisiyalardan birini M.F.Axundzadənin böyük rus şairi A.S.Puşkinin ölümünə həsr elədiyi "Şərq poeması"nın əlyazması ilə və "Peterburskiy listok99" (6 iyun 1880 q. str 2-3) sərlövhəli eksponat təşkil edir. Digər eksponat isə "Ədəbiyyatsevərlər görkəmli dramaturq M.F.Axundzadə ilə vidalaşır" adlanır. Burada dramaturqun məzar və məzarı ətrafında xeyli adamların olduğu şəkillərdə öz əksini tapıb.

Tədbirimiz başa çatmaq üzrə idi. Muzeylə, divarlarında böyük Fətəlinin ruhu dolaşdığı evindən, orada zəhmət çəkən insanlardan ayrılmaq nə qədər çətin olsa da, ayrılmalı idik. Hər şey vaxta tabe olsa da, vaxt heç nəyə tabe olmur. Ayrılmalı idik ki, yenidən bura qayıdaq, burada gördüklərimizi həm dərk edək, həm də dostlara, əbəbiyyatsevərlərə danışaq.

Gürcü dostlarımız, iki gündə bizdən ayrılmayan Natiya və onun ömür-gün yoldaşı Levan bizə öz doğma şəhəri Tbilisi haqqında, ümumən vətəni Gürcüstan haqqında həvəslə, ağızdolusu danışan, rusca ləhcəsi bilinməyən mehriban Şaron bizi gözləyirdi. İndi gedəcəyimiz növbəti ziyarət yerimiz, müqəddəs ruhların pərvəriş tapdığı Axundzadənin və onun əzizlərinin uyuduğu müsəlman qəbiristanlığı idi. Qəbiristanlığa yol bir qədər enişli-yoxuşlu idi. Ora getmək üçün avtobusla dağlara qalxan kanat yoluna getməli idik. Dağın zirvəsindən aşağı pilləkənlərlə da xeyli aşağı düşməli idik. Payız fəsli olduğuna baxmayaraq bəxtimizdən Gürcüstana xas olan yağıntıdan və Bakıya xas olan dəli küləkdən əsər-əlamət yox idi. Tbilisi dağların ətəyində yerləşdiyindən dağlar şəhəri nazlı bir gəlin kimi ağuşuna alaraq onu soyuqdan qoruyurdu. Dağdan aşağı xeyli yol getdik. Aşağıdan isə dağın döşünə qalxmaq üçün güc lazım idi. Bizsə qatardan enən kimi həsrətlə gözlədiyimiz yerləri ziyarət edəcəyimizdən yeməyə belə razı olmamışdıq. Yeməyi gürcü dostlarımızın təkidinə baxmayaraq axşama saxlamışdıq. Nə bilmək olardı. Bəlkə sabah yağış yağar, tədbirimiz, ziyarəimiz baş tutmazdı. Odur ki, fürsəti əldən vermək istəmirdik. Qəbiristanlıq Nəbatət bağında, dağın döşündə yerləşirdi. Piyada getmək üçün həm xeyli vaxt lazım idi, həm də yorulmuşduq. Natiya bizə matarola sifariş verdi. Təxminən 2 kilometrlik yolu 10 dəqiqəyə qalxdıq. Yaxşı ki, piyada getməmişdik. Yoxuşu acqarına çıxa bilməzdik. Nəhayət illərlə həsrətində olduğumuz dramaturqun məzarını ziyarət edə bildik.

Nəbatət bağı əsl cənnəti xatırladır. Göz işlədikcə yamyaşıl çəmənlər, yaşılyarpaqlı ağaclar göz oxşayırdı. Onların içində yarpaqları xəzan rəngində olan ağaclar insan axını içində kürən adamlar kimi sıradan boylanırdı. Günəşin batmasına lap az qalırdı.

M.F.Axundzadənin uyuduğu bu bərəkətli torpaqda onunla yanaşı ömür-gün yoldaşı Tubu xanım, oğlu Ələsgər və qızı Nisə xanım da uyuyurdu. Axundzadənin məzar daşı üzərində onun hərbi mundirdə tuncdan büstü qoyulmuşdu. Əlini alnına dayaq etmiş, fikrə qərq olmuş böyük mütəfəkkir bəlkə də xalqının bir zamanlar cahillik içində çabalamasına acıyırdı. Onları qəflət yuxusunda oyatmaq üçün yeni-yeni mövzular tapıb əsərlər yaratmaq istəyirdi. Onun əbədi fikrə getdiyini əks etdirən büstü önündə xeyli dayandıq, ruhuna dualar oxuduq. Dilimdən bu kəlmələr düşdü: "Allah sənə rəhmət eləsin Mirzə Fətəli! Allah sənə rəhmət eləsin Mirzə Cəlil! Allah sizə rəhmət eləsin ölülər!" Ancaq onlar ölü deyildir. Onlar həmişəyaşardırlar. Ölülər izsiz-soraqsız bu dünyadan köçənlərdir. Axundzadə ilə Mirzə Cəlili bir ideya birləşdirirdi. Milləti qəflət yuxusundan oyatmaq, onları cahilliyin, cəhalətin cəngindən qurtarmaq, maarifləndirmək. Buna gücü çatmayan Axundzadə elindən, torpağından ayrı düşmüş, qərib məzarıstanlıqda sanki küsərək, inciyərək dağlara çəkilmiş fikir-xəyala qərq olmuşdu. Mirzə Cəlil isə qəlbən millətin halına yanmış, "Bu qədər yazırıq, deyirik, bu millət oyanmır ki, oyanmır" - deyə-deyə o dünyaya küskün getdi. Sabir də həmçinin "Əcnəbilər seyrə balonlara gedir, biz hələ avtomobil minməyiriz" deyib təəccüb içində əli üzündə qaldı.

(ardı var)

Ədalət.-2015.-4 dekabr.-S.5.