Mənim müharibəm

Gördüklərim, düşündüklərim və ağrılarım (may, 1993, aprel, 1999)

Nemət VEYSƏLLİ,

Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq

Akademiyası, redaktor

(əvvəli ötən saylarımızda)

1994-cü ilin aprelində Cavid Cəlilovun ali məktəbdən çıxarılması və bundan sonrakı prosesləri araşdırmaq üçün hərbi qəzetin rəsmi əməkdaşı kimi dəfələrlə Neft və Kimya Akademiyasına getdim. Səhv etmirəmsə, deyəsən iqtisadiyyat kafedrasının müdiri, Ramiz adlı bir şəxslə (Səmədov) söhbət etdim. O, mənə tələbə Cavid Cəlilovun tədris müddətində dərsə davamiyyəti, verdiyi imtahanlar, kəsirləri haqda tam, geniş məlumat verdi. Təkrar göndərişlər, imtahanlar. Amma iki, üç dəfə görüşdükdən sonra Ramiz müəllim hiss etdi ki, bu kəsir məsələsi, Cavidin məktəbdən çıxarılması - nə isə bu sorğu-sual - Allahın arxasında ona məlum olmayan mətləblər var. Ali məktəbin müəllimi daxilən nə düşündüklərini tam aydınlığı ilə büruzə verməsə də, hiss edirdim ki, o bu mövzudan, Cavidin məktəbdən çıxarılması, bu epizodlarda neqativ halların olub-olmaması söhbətlərindən yaxasını kənara çəkir. Hətta o, sonralar heç bu mətləblər ətrafında danışmaq, məni maraqlandıran suallara cavab verməkdən də boyun qaçırdı.

Artıq Bakıda çox da qala bilməzdim. Qarabağda qızğın döyüşlər gedirdi. Bu məsələni araşdırmaq üçün redaktorun mənə verdiyi müddət də, artıq sona çatmışdı.

Amma özlüyümdə müəyyən etmişdim: əlimə fürsət düşən kimi bu mövzunun üstünə yenidən qayıdacam. Sonralar iş elə gətirdi ki, gözləmədiyim halda belə bir fürsət əlimə düşdü və bu müddətdə öyrəndim ki, Əlövsət müəllim oğlunun ali məktəbdən çıxarılmasına, qayıdıb kəndə gəlməsini özünün, ailəsinin böyük faciəsi kimi qəbul edib.

"El-oba içində biabır oldum. Camaat məni barmaqla göstərəcək. Bax, deyəcəklər, bu da adını kişi qoyub, oğlunu oxutdura bilmədi. Beş-üç manat ucundan uşaq qalıb ortalıqda".

Tanış-bilişlərin dediklərinə görə əvvəllər ünsiyyətcil, deyib-gülən kimi tanınan insan bu hadisədən sonra dönüb olmuşdu qaradinməzin biri. Öz-özünə deyinirdi: "Kənd arasına çıxa bilmirəm. Axı, mən ali məktəbdə yaxşı oxumuşam. Cavid məktəbdən qovulub, bu mənə ləkədi".

Ölkədə müharibə gedirdi. Cavid isə ay yarım idi ki, kənddə idi. Anası Əsmayılın bişirdiyi isti və dadlı xörəkləri yeyir, tər-təmiz mələfəsi olan yorğan-döşəkdə yatırdı. On səkkiz yaşlı bu yeniyetmə həsrət-həsrət Padari, Qərət, Top, Zeylər dağlarına, bu dağların sinəsindəki meşəlikləri seyr edirdi. Zəyzit çayı isə Baş Zəyzit kəndini tən yarıya bölürdü. O bu çayın hər yarğanına, harada iti axdığına, harada əyildiyini, burulduğunu, balıqların harada gizləndiyinə yaxşı bələddi. Göylər də, buludlar də onun istək və arzularını yerinə yetirirdilər: birdən dağların başına duman çökür, bu mənzərə sona çatmamış ağ dumanlar qeybə çəkilir, qara buludlar dərin və uzun dərələrin üstünü çətir kimi tuturdu. Göz qırpımında sel-su aləmi başına götürürdü. Yeddi minə yaxın əhalisi olan və bir-birinə bitişik kəndlərin camaatı mal-qarasını tövlələrə doldurur, çöldə-bayırda qalıb islanmasın deyə toyuq-cücələrini hinə kişləyirdilər.

Damları qırmızı kirəmitdən evlər, həyətləri payalara bərkidilmiş meşə çırpıları ilə çəpərlənmişdi. Evlərin damları məktub şəklindəydi. Qırmızı kirəmitlərin birləşdiyi, qovuşduğu yerlər ağ dəmirlə haşiyələnmişdi. Ağ dəmirdən hazırlanan haşiyələr həm evin damına yaraşıq verirdi, həm də kirəmitləri bir-birindən aralanmağa, küləyin ziyanından qoruyurdu. Bu xalq, bu millət binnət olandan, yaranandan üzü bəri təbiətlə, həyatla qaynayıb qarışandan bəri - Şəki dulusçuları, şəbəkə və şirniyyat virtuozları xalqımızın xidmətindədir. İlahi, Baş Zəyzitin adi ustaları, adi çay daşından, çürümüş, ilk baxışda heç nəyə yaramayan meşə ağaclarından, odunundan nələr yaratmayıblar? Sinəsində min illərin hadisə və əhvalatlarını, daşqın və gur sellərin fəsadlarını özündə qoruyub saxlayan çay daşları, adi divar, təndirxana və oturacaqların ətrafını bəzəyib, müxtəlif formaya düşüblər.

Cavidin dağlardan, dərələrdən, isti ana qucağından ləzzət almağı uzun çəkmədi. 1993-cü il oktyabrın 28-də onu hərbi komissarlığa çağırdılar. "Atası axır-əvvəl bu sənin borcundu, - dedi, - get". Bir az doluxsunan kimi oldu. "Heç nədən qorxma, qismətin nədir, o da olacaq". Anam ağlamadı, nənəm ağladı".

Bir ay təlim mərkəzində qaldım. Özümüzünkülərlə yanaşı, burada qardaş ölkələrin hərbi təlimatçıları da bizə döyüş, silahlarla necə rəftar etməyin qaydalarını öyrədirdilər. 93-cü ilin dekabr, 94-cü ilin yanvar, fevralın ortalarına kimi çətinliklər yaşadım. Orada altı gün qaldım. Fevralın 15-dən sonra bizi qaldırdılar Murova".

Hacıkənd tərəflər, Murov dağ silsiləsi Cavidin Şəkidə, doğma kəndlərini əhatə edən dağlardan da uca və əzəmətliydi. Ayrı zaman, dinc günlər olsaydı, Cavid cavan kimi gərək bu yerlərə tamaşa etməkdən zövq alaydı. Təəssüf ki, Cavid bu yerlərə naqolay vaxtı gəlmişdi. Artıq Kəlbəcər döyüşlərinin qızğın çağıydı.

Bu fikir min dəfələrlə deyilib: insanı mühakimə etməzdən qabaq gərək özünü onun yerinə qoyasan. Belə bir vəziyyətə düşsəydim, mən necə hərəkət edərdim? On səkkiz yaşı təzəcə tamam olan Cavid belə qanlı-qadalı diyara, Murovun sərt və amansız soyuqlarına öyrəşməmişdi. Üstəlik də ümumiyyətlə Kəlbəcərdə hərbi vəziyyət bizim xeyrimizə inkişaf etmirdi. Bunu müharibədən, döyüş taktikasından az-maz xəbəri olanlar da yaxşı bilirlər.

Əlbəttə, bütün bunlar, bunlar və buna oxşar hadisə və səbəblərin heç biri əsgəri mövqelərini atıb qaçmasına haqq qazandırmır. Cavid bu dağların ətəklərinə, dərin dərələrə hansı yollarla gəlmişdisə, elə həmin yollarla da bu yerləri tərk elədi. Gəncəni keçib Başzəyzitə gəldi və atası, kənd müəllimi Əlövsəti də, vicdanlı vətəndaş kimi, çox çıxılmaz vəziyyətə saldı. Gələcəkdə bu sakit, işi-gücü, kasıbçılığı ilə məşğul olan bu ailənin faciələri elə bu andan başladı.

"Atam düz iki gün məni evə buraxmadı. Qohumların, tanışların evində qalırdım. Eşitdim ki, tez-tez deyirmiş: "Vallah onu fərari kimi həbs edəcəklər, prokurorluğa verəcəklər". Allah kəssin o günləri ki, mən keçirirdim. Atam özünə rahatlıq tapa bilmirdi. Bütün günü papiros çəkirdi, həyətdə var-gəl edirdi. Bir gün o, sərt şəkildə məndən soruşdu: "Nə qərara gəlmisən?". Bir söz demədim. Onun nə demək istədiyini yaxşı anlayırdım. Komissarlığa getdim, artıq bu neçənci dəfəydi, təzədən hərbi formanı əynimə geydim.

Bu o vaxt idi ki, hərbi biletimi də "N" saylı hərbi hissədən, Murovdan cəbhəyə göndərmişdilər. Dəqiq yadımda qalmayıb, deyəsən, hərbi komissarlığın həyətindəmi, yoxsa elə yollardamı təkrar qaçdım. Məni təzədən Şəkidə "oblavada" tutdular və yaxşıca da döydülər".

Az bir zaman kəsiyində Cavidin başına xeyli iş gəlmişdi. Ali məktəbdən xaric edilmişdi, pulsuzluğun, ayrı-seçkiliyin acı üzünü görmüşdü. Təkrar edirəm, üstəgəl "N" saylı hərbi hissə, Murov və nəhayət, o Murovun soyuğuna, şaxtasına dözməyib, hərbi hissəni özbaşına tərk etmişdi. 94-cü il fevralın axırlarından ta aprelə qədər "oblavaya" qədər, demək olar ki, o yaşına uyğun olmayan ağır və sarsıdıcı günlər keçirmişdi və belə günlər hələ də davam edirdi. Bütün bu sadaladığım faktların heç də hamısı Cavidin xeyrinə işləmirdi, ona başucalığı gətirmirdi. Burada hərbi mükəlləfiyyətli vətəndaşın Vətən, xalq qarşısında borcu məsələsi də ortalığa çıxır. Bütün bunlara görə Cavid hərbi cinayətlər, müharibə gedən bir ölkədə məsuliyyət də daşıyır. Bunların hamısı faktdır, deyilənlərə görə fakt da çox tərs şeydi. Amma, hansısa nadanın, hərbi qayda-qanunlara məhəl qoymadan hərbiçimi, zabitmi atasının gözləri qarşısında, nümunəvi Azərbaycan müəlliminin gözü qarşısında Cavidi döyməsi, təhqir etməsi bütün mənəvi və hüquqi əndazələrdən kənara çıxır. Fantaziyanıza, xəyallarınıza bir az genişlik verin - bu səhnəni təsəvvür edirsinizmi? Çağırışçıların, tay-tuşlarının, ata-anasının, qoca nənəsinin yanında döyülən Cavidin ürəyində, beynində nələr keçdiyini duymaq çətin deyil.

"Özümü saxlaya bilmədim, qeyri-ixtiyari dedim: "ata, vaxtında o deyilən pulu, o zəhrimara qalmış pulu düzəltsəydin, heç məni məktəbdən çıxarmazdılar, heç bu müsibətlərə də düşməzdim, gördün başıma nələr gəlir".

Oğlunun belə amansız və reallığa söykənən sözlərini eşidən, dağ suyu kimi təmiz, düzlük və ədalət mücəssəməsi olan müəllimin içini-içalatını yandırdı. Bir anlığa müəllimin gözləri qaraldı, başı gicəlləndi. "İlahi, mən bu dünyada niyə yaşayıram? Sağ ol, oğlum, üzün ağ olsun, gör həyatımı, gələcək planlarımı bunun boy-buxunu, gələcəyi ilə bağlayan bir adam kimi nələr eşidirəm?"

Onsuz da bu neçə ayda onda artıq can, taqət qalmamışdı. Pulsuzluq və kasıbçılıq ucundan atamın oğul, ümumiyyətlə övladları qarşısında başıaşağı olması faciədir. Övladların irilmiş və kövrək gözlərinə baxa bilmirsən.

Gözlərini sağa, sola qaçırdı. Bir anın içində yaşla dolan gözlərini cib dəsmalı ilə sildi. Daxilən, mənən oğlunun bu sarsıdıcı, ürək ağrıdan sözlərindən sonra Əlövsət müəllim bu geniş, aylı, ulduzlu dünyada özünə yer tapa bilmirdi, yaşamaq həvəsi oldu.

"Təqribən üç ay yarım fasilədən sonra yenidən cəbhəyə, Füzuliyə qayıtdıq. Aprelin 23-də Şəkidən çıxdım. Bir müddət müxtəlif təlim mərkəzlərində qaldıq. Yenidən Füzuli bölgəsinə, Haramıya getdik.

Heç vaxt atamın üzünə ağ olmamışam. Amma bu hərəkətlərimlə onun başını aşağı elədim. Atam kövrələndə həmişə deyərdi: sizin xatirinizə arzularımın üstündən xətt çəkmişəm. Bizim tərəflərdə belə şeylərə çox pis baxırlar. Atam da bunu çox yaxşı hiss edirdi".

***

Elşad, Cavidin qardaşı: - Atam Cavidin silahından, silahla necə davranacağından yaman nigarandı. Deyirdi, əlindən xata-zad çıxar ha, ehtiyatlı ol.

Zərnaz Cəlilova, Əlövsət müəllimin həyat yoldaşı: - İyirmi il bir yerdə yaşamışıq. Ondan zərrə qədər də inciməmişəm, incikliyim olmayıb. Son zamanlar yaman papiros çəkirdi, papirosu papirosa calayırdı.

Fikrət Bağırov, Əlövsət müəllimin kiçik qardaşı: - Heç nə hiss eləmirdim. Amma əvvəlki adam da deyildi, çox siqaret çəkirdi. Özü də "Astra". Üç günün içində saçları da töküldü. Tez-tez deyirdi: "Cavid, qaçma, adımı eldə-obada biabır eləmə. Döyüşdə həmişə qabaqda get. Bizim Allahımız var, bizə heç nə olmayacaq". Hamıya da inamı vardı.

Zərnaz Səlimova, Cavidin anası: - Onu zülmlə saxlamışam. Kömür yandırmışıq, meşədən odun, zoğal yığıb onu böyütmüşəm.

Atası Əlövsət Bağırov APİ-nin fizika-riyaziyyat fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. 1980-1995-ci illərdə kənddə məktəb direktoru işləyib. Məktəb direktorluğundan öz ərizəsi ilə çıxıb. Respublikanın əməkdar müəllimi, əlaçı maarif işçisi, həmişə yazı taxtasının qabağında, mel əlində olub.

(ardı var)

Ədalət.-2015.-8 dekabr.-S.5.