"Nənəmi təndirə atıb
öldürmüşdülər"
Əməkdar
incəsənət xadimi, Adana Çukurova Universiteti Dövlət
Konservatoriyasının professoru Cahangir Novruzovun APA-ya
müsahibəsi
- Cahangir müəllim,
əhvalınız necədir?
- İşçi əhvalındayam. Çalışmaq, axtarış aparmaq, məşğul olmaq istəyirəm. Akademik Milli Dram Teatrında babam Cahangir Zeynalovun 150 illik yubileyi münasibəti ilə “Cahangirdən Cahangirə” layihəsinin hazırlıqlarını, məşqləri davam etdiririk. Hikmət Rəhimovla Çexovun “Qu quşunun nəğməsi” əsərini hazırlayırıq. Hikmət çox istedadlı, çox maraqlı aktyordur, bütün səmimiyyətimlə deyirəm ki, onunla çalışmaq zövq verir. İş ondadır ki, səni düzgün başa düşür və həmin an qarşılıq verir. Bu, aktyor üçün vacib keyfiyyətdir.
- Cahangir Zeynalov dünyasını dəyişəndə Nəsibə xanımın iki yaşı olub və təbii ki, atasını xatırlamazdı. Ağlı kəsəndən sonra qohum-əqrəba Nəsibə xanıma nə danışıb, sizə babanızdan nələri nağıl edirdi?
- Babam dünyasını dəyişəndə anamın heç iki yaşı da olmayıb. Onun haqqında həmişə nisgillə danışırdı, ata nəvazişi görməyən uşaq kimi xiffət çəkərdi. Qəribədir ki, atası ilə bağlı bir anı xatırlayırdı. Bir dəfə anama köhnə, birotaqlı evimizdə nə vardısa, hamısını dedim: dolab harada idi, anamla-atamın çarpayısı harada, taxça hara qoyulmuşdu. Deyirdi, ola bilməz, biz o evdən çıxanda sənin bir yaşın yox idi, yəqin danışmışıq, sən eşitmisən, yadında qalıb. Amma elə deyildi. Evimizi doğrudan da xatırlayırdım. Sizə bir şey deyim: böyük nəvəm Cəfər doğulduğu günü, anı xatırlayır. Bu, qəribə və inanılmaz görünməsin. Qızım hər dəfə bunu qorxa-qorxa xatırlayır ki, uşaq hər şeyi olduğu kimi danışır. Nə isə. Anam deyirdi, yuxu kimi yadıma gəlir, səhər-səhər atam məni yuxudan oyandırır, yorğanın altına girib üzünü gizlədir, lap yavaşdan, incə səslə deyərdi: “Nəsibə, Nəsibəə”... Sonra mən gülərdim... Hüsniyyə nənəm rəhmətə gedəndə 16 yaşındaydım. 1970-ci il idi. Babam haqda anama, mənə çox şeylər danışardı. Uşaqlığımda nənəm nə vaxt ki bizdə qalırdı, mənə nağıl danışırdı. O nağılları heç kimdən eşitməmişəm. İllər keçəndən sonra anladım ki, nənəmin danışdıqları nağıl yox, babamın oynadığı tamaşalar olub. Yadıma gəlir, “Qayınana” tamaşasının premyerası idi. O zamankı Musiqili Komediya Teatrının səhnəsindən zala baxanda ortadan üç loja vardı. Biri yuvarlaq idi, ikisi uzun. Nəsibə xanım sağdakı on bir nəfərlik lojaya bilet almışdı, nənəm də orda oturmuşdu. Başında örpəyi də vardı. Sağ çiyini üzərindən əyildi, mərkəzi lojaya yox, o biri tərəfdə olan lojaya baxdı, ah çəkdi. Dedim, nənə, niyə ah çəkirsən? Dedi, eh, baban sağ olanda, mənə o lojanı alardı. Soruşdum ki, nə fərqi, dedi, sən bilməzsən. Demə, Tağıyevin vaxtında o iki loja arasında fərq varmış. Sonradan bilmişəm ki, babam o lojanı bir illiyinə kirayələrmiş.
- Nənəniz üçün...
- Bəli! Təsəvvür edirsənmi, ta ölənə qədər həmin lojanı nənəm üçün kirayələyərmiş. Həmin lojanın o zaman çəkilmiş fotoşəkilini görmüşəm: müsəlman xanımları orada oturub rahat baxsınlar deyə, həm sağdakında, həm soldakında qara tül pərdələr vardı.
- Babanızın
var-dövlətinin əldən çıxmasından nə
danışırdı?
- Qazanın dibini sovet hökuməti sıyırdı. Cahangir Zeynalovdan böyük bir var-dövlət qalmışdı. Gəmisi, hamamları, dükanları olub. Var-dövləti hesabına teatr adamlarına, aktyorlara maaş da kəsirmiş ki, ehtiyac üzündən sənəti atıb getməsinlər. Babam dünyasını dəyişəndən sonra nənəmin qohum-əqrəbası var-dövlət başqasına qismət olmasın deyə, onu Məlik adlı birinə ərə veriblər. Deyilənə görə, Məlik işləməyi sevməyən adam olub. 20-ci illərdə babamın əmlakı müsadirə olunandan sonra evdə qiymətli qab-qacaq qalıb. Cahangir Zeynalovun evinin qaşıqları, çəngəl-bıçağı da gümüşdən olub. Məlik bir qaşıq satsaydı, axşama qədər yeyib içərdi. Hüsniyyə nənəm ondan danışmağı xoşlamazdı, amma bir dəfə eşitdim ki, Məlik nənəmin künc-bucaqda gizlətdiyi pulları götürüb, üç uşağı, bir qadını qoyub, İrana qaçıb. Yolda onu vurub, əlindəkiləri alıblar.
- Cahangir Zeynalov da İrandan qayıdanda gəmidə yatalaq xəstəliyinə tutulub, elə bu xəstəliklə ölüb...
- Türk ordusu Bakını ermənilərdən xilas edəndən sonra “Ərdahan” gəmisi İrana gedən azərbaycanlıları vətənə gətirirmiş. Babamın qayınatası mühəndis olub, İrana ev tikmək üçün gedibmiş. Xəbər göndərib ki, qızımı da götür gəl, sizi görmək istəyirəm. Yəni Cahangir Zeynalov qorxub qaçan adam deyildi.
Daha sonra Bakıdakı hadisələr baş vermişdi. Yəni hər işdə bir xeyir var. Nənəm deyirdi, baban evdə silah da saxlayırdı. Bu, heç yerdə yazılmayıb, amma nənəm danışırdı ki, o zaman cahil radikal düşüncəli adamlar Cahangir Zeynalovun öldürülməsi üçün qərar veriliblərmiş. Danışırdı ki, bir dəfə evə qanıqara gəldi, məni qucaqlayıb öpdü. Həmin günlərdə də nənəm anama 12 illik evlilikdən sonra hamilə qalıbmış. Nə isə, xəbər gəlib ki, artist olduğuna görə səni öldürəcəklər. Tapançanı təmizləyəndə nənəm içəri girib, babam deyib, həyatdır, hər şey ola bilər, vəsiyyət edirəm. Bir müddət sonra indiki beşmərtəbənin yerindəki kömürçü dükanlarının yanında babama atəş açıblar. Sonradan bilib ki, güllə sinəsindən asdığı Qurana dəyib, istiqamətini dəyişib. Kömürçülər babamı dükanın zirzəmisinə salıblar. Gələnlər qışqırıblar ki, artist, qorxursan? Cavab olsun deyə, əlini zirzəminin alçaq pəncərəsindən çıxarıb atəş açıb, o güllə də təsadüfən faytondakıların birinə dəyib. Həmin adam babamı öldürmək niyyəti ilə gəlməyibmiş. Bir ay imiş evləndiyi, səhər tezdən kəndə gəlib yoldaşının yanında qaldırıblar ki, dur, kişi ol, gedək, artist vuracağıq. Yaralanandan iki gün sonra evində ölüb. Babam ömrünün axırına qədər onun ailəsinə baxıb, korluq çəkdirməyib onlara. Nənəm deyərdi, Cahangir ölənə qədər bu hadisəyə görə çox əziyyət çəkdi. Cahangir babam İrandan qayıdanda gəmidə xəstəliyə tutulub, doqquz gün sonra dünyasını dəyişib. Amma məncə, ölüm səbəbi yalnız xəstəliyi olmayıb. O günlərdə Türk ordusu Bakını erməni və rus qatillərindən qurtarıb. Nənəm xatırlayırdı ki, babamın çox sevdiyi İstanbullu Əli bəy adlı bir dostu varmış. Gəmidən düşəndən sonra ermənilərin törətdiyi vəhşilikləri babama göstərmək üçün faytonla şəhəri gəzdirib. Babam özünü yaxşı hiss etməsə də, bunları görmək istəyirmiş. Nənəm bunları ağlaya-ağlaya danışırdı. Bir neçə vəhşiliyi babama göstərdikdən sonra bir evin həyət qapısında faytonu saxlayıb. Babamın qorxudan ürəyi gedib. Bu, onun anasının evi olub. Əsli nənəmizin. Qorxduğu başına gəlib. Əsli nənəni, o yaşlı qadını isti təndirə atıb işgəncə ilə öldürübmüşlər. Cahangir babam özündən gedib. Keçirdiyi o sarsıntıdan sonra özünə gəlməyib, xəstəlik tapıb. O vaxt Bakı qarışıqlıq olduğuna görə çox sönük şəkildə dəfn mərasimi keçirilib. Nəriman Nərimanov babamın dostu və şəxsi həkimi olub. Hüsniyyə nənəm deyirmiş ki, Nərimanov gəlib başsağlığına, gözləri dolub, ağlayıb, deyib, mən burda olsaydım, Cahangir ölməzdi. Çox acı xatirələrdir... Bir az da yaxşılarından danışaq. Nənəm bir hadisəni də mənə danışıb, indi xatırladım. Deyir, təzə evlənmişdik, mən də elə ailədə böyümüşdüm, gəlin-qız adam içinə çıxmazdı, çay-çörəyi nökər gətirərmiş. Deyir, mən evdə başqa cür geyinərdim, baban başladı məni Avropasayağı geyindirməyə. Bir dəfə tapşırıb ki, dostlarım gələcək, geyin gəl, sən də onların yoldaşları ilə söhbət edərsən. O vaxta qədər nənəm kişi ilə arvadların bir yerdə oturduğu məclisdə heç vaxt olmayıbmış. Məclisdə də olacaqmış Nəriman Nərimanov, Ərəblinski, İsa bəy Hacınski, Səməd Mənsur. Sən demə, dostları babama zarafatla deyirmişlər ki, evlənmisən, amma həyat yoldaşını bizə göstərmirsən. Babam cavab verirmiş ki, hələ təzədir, utanır. Nə isə, bir gün nənəmi oturdub otağın ortasında, deyib, qarşı tərəfə bax, yerindən də tərpənmə. Sən demə, qapının o biri tərəfində dostları açar deşiyindən bunun həyat yoldaşına baxırmışlar. (Gülür). Nənəm deyir, qapı açıldı, bilmədim nə edəm, baban dedi, day bitdi, indi dostlarımın xanımları ilə rahat söhbət edə bilərsən. Beləcə, nənəmi camaat arasına çıxarıb. Müəllim tutubmuş, evə gəlib, oxumaq, yazmaq öyrədirmiş nənəmə. Nənəm həmişə qələm götürüb nə isə yazanda, ya da mənim üçün şəkil çəkib qurtaranda qələmi yerə qoyan kimi “Allah rəhmət eləsin”, deyirdi.
- Yazıb oxumağı öyrətdiyinə görə babanıza rəhmət oxuyurmuş...
- Hə. Anam həmişə deyərdi ki, o rəhmət babana görədir...
- Bakıya tez-tez gəlib-getmək imkanınız olmur, deyəsən...
- Elə vaxt olub, iki il gələ bilməmişəm. Türkiyədə işlərim çox olur. 20 ildir universitetdə çalışıram, teatr bölümünün qurucularından olmağım bir tərəf qalsın, artıq qoruyucusuyam. Yetişdirdiyim tələbələr universitetdə dərs deyirlər, onlar özləri də tələbə yetişdirirlər. Mən Türkiyə vətəndaşlığını qəbul etməmişəm. Allah məni Azərbaycan vətəndaşı kimi yaradıb, belə də davam edirəm. Ona görə də universitetdə rəsmi olaraq bölüm başqanı deyiləm. Amma mənim məsləhətim olmadan heç bir qərar verilmir. Yəni aramızda hörmət, sevgi böyükdür. Çox sağ olsunlar.
- Bizim dostlardan biri Çukurova Universitetini bitirib, deyir, Cahangir müəllimin orda yaxşı imkanı var, azərbaycanlı tələbələrin çətinliyi olanda qaçırlar hocanın üstünə...
- Bu haqda danışmaq istəməzdim. Adam etdiyini deməz! Babam Cahangir Zeynalov etdiklərini deyib ki, mən də deyim? Onlar bizim balalarımızdır. O tələbələrə kömək etmək imkanı olan hər bir azərbaycanlının borcudur. İkincisi də, mən o tələbələrə nə etmişəm ki? Məndən daha çox köməklik edən insanlar var. Əlimdən nə gəlirsə, imkanım nəyə çatırsa, edirəm. Kaş, imkanım çox şeylər etməyə çatardı.
- Siz həm də Azərbaycan diasporunun üzvüsünüz...
- Bəli. Həm də Türkiyə-Azərbaycan Dərnəklər Federasiyasının başqan yardımçısıyam. Bizim başqanımız Bilan Dündar Azərbaycanı sevən, İstanbulda Heydər Əliyev evini açan dəyərli bir insandır. “Azərbaycanın səsi” dərgisini çıxarır, indiyə qədər borcum var onlara, o dərgi üçün yazı yazmalıyam. Burda söz verirəm: Türkiyəyə qayıdan kimi iki-üç məqalə yazıb göndərəcəyəm. Diasporla söhbət etmişəm, xeyli işlər görməyi planlaşdırırıq. Dövlət xətti ilə gələn tələbələrin vəziyyəti yaxşıdır, amma öz gücü ilə oxuyan uşaqların sıxıntıları olur. Ev tutmaq lazımdır, məktəbin köçürməsi, yemək pulu,yol xərci... bunların öhdəsindən gəlmək uşaqlar üçün çətin olur. Belə məqamda həmin uşaqlardan dindarlıq maskası altında gizlənən qruplar istifadə edirlər. Daha doğrusu, həmin insanlar dindən istifadə edən adamlardır ki, bizim uşaqları təsir altına salmaq istəyirlər. Mən heç vaxt dinin əleyhinə olmamışam, amma Allahın adı ilə təmənnasız yaxşı işlər görülməlidir. Bunlar isə, məsələn, çətinliyi olan uşaqlara deyirlər ki, biz sizə ev veririk, yemək veririk, gəlin, bizim yanımıza. Sonra həmin uşaqları öz təsirləri altına salırlar və təhsildən ayırıb başqa şeylərlə məşğul olmağa vadar edirlər. Amma bunun tərsi olan hallar da var. Məsələn, Adanada Azərbaycan Kültür və Dayanışma Dərnəyi başqanımız var, vəkil Yaqub Bulut, Allah ondan razı olsun. 90-cı illərdən azərbaycanlı tələbələr Adanaya ayaq basdığı vaxtdan bəri onlara heç vaxt “yox” deməyib. Yemək alıb, illik avtobus biletlərinin pulunu ödəyib, təhsil haqlarını köçürüb. Bu anlamda deyirəm ki, məndən çox işlər görən adamlar var. Sizə bir hadisəni danışım. Bir dəfə Qurban bayramında uşaqları dəvət etdik ki, dərnəyə gəlsinlər, kabab çəkəcəyik, Allah verən bir tikə çörəkdən yeyəcəyik, söhbət edəcəyik. Hiss elədim, uşaqlar nə isə xofludur, yanlarında da bir nəfər var, tez-tez o adama baxırlar, çox narahatdırlar. Sonrakı il gəlmədilər, soruşdum, uşaqlar, niyə gəlmirsiniz? Dedilər, evində qaldığımız adamlar bizə icazə vermirlər, deyirlər, getsəniz, sizi qovarıq. Anladım ki, həmin adamlar bizim tələbələri Azərbaycandan qoparmaq istəyirlər. Azərbaycan Diasporun Bodrumda keçirilən toplantısında da çıxış eləyib dedim ki, bizim tələbələri dini təsir altına salan qruplar var, bu gün vətənimiz iqtisadi olaraq güclüdür və tələbələrimizin çox olduğu şəhərələrdə Azərbaycan diaspor evləri, Heydər Əliyev evləri tikilə bilər. O evlərdə yemək də verilsin, qalmağa da şərait olsun. Azərbaycanlı tələbələrlə yanaşı imkanı olmayan türk tələbələr və başqa ölkələrin də tələbələri qalsınlar. Təsəvvür edirsinizmi, o evlərdə qalan azərbaycanlı tələbələrlə yanaşı türk tələbələr də, Orta Asiya ölkələrindən olan tələbələr də hər zaman deyəcəklər ki, biz Heydər Əliyev Evinin çörəyini yeyib, təhsil almışıq.
- Cahangir Zeynalovun yubileyindən sonra Akademik Milli Dram Teatrı ilə əlaqələriniz davam edəcək?
-
Tamaşanı yaxşı oynasam, davam edəcək. (Gülür). Tələbələrimə həmişə
deyirəm ki, siz altun olun, görüm sizi yerdə kim qoyacaq. Tamaşa yaxşı
qarşılansa, sevilsə, demirəm ayda bir dəfə, ildə
5-6 dəfə gəlib oynayaram. Hələ neçə
il qabaq teatrın direktoru İsrafil
İsrafilov əməkdaşlıq üçün imkan
yaratmışdı, tamaşa hazırlamağı təklif
etmişdi, amma qəbul edə bilməmişdim. Çünki məkan və zaman məsələsi
var, mən uzaqda yaşayıram. İkincisi də... Bunu
həddimi aşaraq deyirəm: bir tamaşanı hazırlamaq
üçün məni başa düşəcək
lazımı qədər aktyor tapa biləcəyimə
sübhə edirəm. Bəlkə də səhv
edirəm. Amma düşündüyüm
budur, dilə gətirirəm. Mən
üstün ağıla sahib olduğumu demirəm, sadəcə,
məni başa düşəcək yetərli qədər
aktyor görmürəm. Var, amma yetərli qədər
deyil!
- Kino işləri ilə
bağlı danışıq aparmamısınız?
- “Azərbaycanfilm” kinostudiyasının direktoru
Müşfiq Hətəmov mənə təklif edib, vaxt tapan
kimi görüşüb, hər şeyi
xırdalığına qədər
danışacağıq. Əvvəlcədən
danışmaq istəmirəm, detallar dəqiqləşsin,
söhbət edərik. Amma hər kəs
üçün sürpriz ola biləcək
isimlər ortaya çıxa bilər.
- Bakıda tamaşalara baxa bilmisiniz?
- Hələ
baxa bilməmişəm, amma imkan tapan kimi bir neçə
tamaşanı izləyəcəyəm. Türkiyə
Azərbaycandan böyük dövlətdir və əlbəttə,
imkanlar daha genişdir. Amma hər şeyə
rəğmən, Azərbaycanda teatr üçün
yaradılan şərait bu günə qədər Türkiyədə
yoxdur. Məndən bir dəfə
soruşdular ki, Azərbaycan və Türkiyə
aktyorlarını müqayisə etsək, mənzərə
necə olar? Dedim, kaş Azərbaycan aktyorlarının
təhsil imkanları ilə Türkiyə aktyorlarının cəsarəti,
sənət və vətən sevgisi bir yerdə olardı. Bu gün Azərbaycan dövlətinin teatr üçün
yaratdığı şəraitdən doğru şəkildə
istifadə etmək lazımdır. Elə
düşünməyin ki, mətbuatda teatr haqqında
çıxan yazılar təkcə Azərbaycan daxilində
oxunur. Qətiyyən! Düşmənlərimiz
də bunu oxuyur və sevinir. Təəssüf
ki, teatrlarımız haqqında bəzən qarayaxma işləri
aparılır. Günahı
başqasının üstünə atmaq olmaz. Bir-birimizdən narazı olmağımız işləri
daha da pisləşdirir. Məsələn,
götürək, “AzDrama” haqqında yazılanları. Azər Paşa Neməti baş rejissor təyin ediblər.
Sabah o, beşinin xoşuna gələn,
üçünün xoşuna gəlməyən qərarlar
qəbul edəcək. Bu qərarlar teatrımızın
inkişafı üçün olacaq, başqa cür necə ola bilər? Yaxud hamının
xoşuna gələn sənət siyasətini necə aparmaq
olar? Həm Azər Paşa Neməti, həm də
İsrafil İsrafilovu çox gözəl tanıyıram. İsrafilin kitablarını oxumuşam, oturub
saatlarla söhbət etmişik. Bəzi
şeyləri demişəm, deyib, düz deyirsən, qəbul
edirəm. Bəzi şeyləri o mənə
başa salıb, görmüşəm, haqlıdır. Amma reallıq odur ki, süqutdan sonra Azərbaycan
teatrının gəldiyi bir durum, səviyyə var.
Çalışmalıyıq, teatrımızın problemlərini
bir yerdə həll edək. Azərbaycan
teatrının tarixi bizimdir. Bu gün
Cahangir Zeynalovun 150 yaşı olur. Cahangir
Zeynalov malını-pulunu bugünkü teatrın
söz-söhbəti, qalmaqalı üçün sərf etməyib.
Cahangir Zeynalov bu olanları görüb, bəlkə
də o biri dünyada narahat olur. Çünki onun həm
maddi, həm mənəvi köməkliyi ilə gənc
aktyorlar Azərbaycan teatrının gələcəyi
üçün çalışıblar. Hacıməmməd
Qafqazlı mənə bir dəfə dedi, çox gözəl
məşqlər edirdik, ayda iki dəfə baban bizi qonaq
çağırırdı, nənən böyük süfrə
açırdı, yeyib-içirdik. Həmin gün hamımız tələsirdik ki,
paltolarımızı geyib, gedək. Çünki həmin
gün cibimizdə pul olardı…
- Ciblərinə
pul da qoyarmış...
- Bəli. Bu gün Azərbaycan teatrının sütunları hesab olunan insanlar – Ərəblinskidən tutmuş yerdə qalan bütün aktyorlara qədər hamısı Cahangir Zeynalovun qayğısını öz üzərində hiss ediblər. Aktyorlar deyəndə ki, ailəmizi dolandıra bilmədiyimiz üçün teatrdan uzaqlaşırıq, aylıq maaş verirmiş ki, sənəti atmasınlar. Belə-belə şeylərlə o, Azərbaycan teatrının peşəkarlığına yol açmış oldu. İndi babamın məzarının harada olduğunu kimsə bilmir, amma mən təxminən bilirəm. Daha doğrusu, yerini bilirəm ki, haradadır.
- Danışın, maraqlıdır...
- İndiki Şəhidlər Xiyabanının
yerində qəbiristanlıq olub, Bakı uğrunda şəhid
olan Türk əsgərləri orada dəfn olunduğu
üçün insanlar tez-tez ziyarətə gəlirmişlər.
Sovet hökuməti o yeri insanların hafizəsindən silmək
üçün park salmağı qərara alıb və
kimin ölüsü var, gəlib aparsın deyə, rəsmi məktublar
göndərib. O vaxt anamın səkkiz yaşı olub. Danışırdı ki, soyuq aylar idi, Çəmbərəkəndə
getdik, ağlaya-ağlaya atamın sümüklərini
çıxardıq, ağ torbaya qoyub, gətirdik “Təzəpir”ə,
orda yudular, namazını qıldılar, gətirdik indiki Fəxri
xiyabana, hökumət oranı şəhər məzarlığı
etmişdi, orda basdırdıq. Üstündən
neçə illər keçdi, dedilər, həmin yerdə də
nə isə olacaq, gəlin, ölülərinizi aparın. Mənim
12-13 yaşım vardı, getdik həmin yerə, anam
başladı ağlamağa. Çünki babamı
basdırandan sonra o qədər insan dəfn olunmuşdu ki, qəbiri
tapa bilmədik. Cahangir Zeynalovun sümükləri Fəxri
xiyabandadır. Hörmətli nazirimiz
Əbülfəs Qarayevlə bu məsələ haqda
danışdım, dedi, Cahangir, bu çox ciddi məsələdir,
gərək dövlət səviyyəsində
danışıq aparım, gələn il Nəsibə
xanımın yubileyində nələrsə edərik. Fəxri
xiyabanın qapısından içəri girəndə anam həmişə
sol tərəfi, xiyabanın ucqarını göstərərdi
ki, atamı oralarda bir yerdə dəfn etmişik...
ədalət.-2015.-10 dekabr.-S.6.