DOĞUMUN VƏ ÖLÜMÜN
MÜBARƏK, YUSİF SƏMƏDOĞLU!
"Qalaktika"
hekayələr kitabından sonra Yusif Səmədoğlunun nəsr kitabında fasilə yaranır. Bu arada o, yalnız bircə hekayə
yazır ("Bayatı-şiraz"), ancaq onu çap etdirməyə
müvəffəq olmur. Yalnız 1987-ci il "Ulduz"
jurnalının 2-ci sayında hekayə işıq üzü
görür. O zaman çox az adam Y.Səmədoğlunun
belə bir hekayə yazdığından xəbərdar idi. Bu, o zamana görə çox "xatalı"
hekayə idi. Çünki hekayədə QLAVLİTin
asanlıqla imtina edə biləcəyi, çapına icazə
verə bilməyəcəyi məqamlar az
deyildi. Həmin hekayədə söhbət
heç də bir cümlə, bir neçə cümlə və
yaxud bir neçə abzas üstündə getmirdi, söhbət
və mübahisə bu hekayənin məzmununda, mahiyyətində
idi. Unutmaq olmaz ki, o zaman ədəbiyyatda
sovet ideologiyası hələ çox güclü idi, sistemin
arzulamadığı ədəbi qəhrəman heç
cür qəbul oluna bilməzdi.
Əsərin qəhrəmanı Səbzəli dayı nə
30-cu illərin inqilabçı obrazlarına, nə "kolxoz
quran, bandit tutan" personajlara, nə də zərbəçi
əmək qəhrəmanlarına bənzəyirdi. Səbzəli
dayı - bu bədbəxt insan restoran
çalğıçısı idi. Hər gün
tavada bir yumurta qayğanaq edib, öz mənasız
çalğısı ilə (kontrabasda) yeyib-içənləri
əyləndirən, çox zaman gülüş və
ironiya hədəfinə çevrilən bu qoca zavallı
müharibə illərində "Hitleri təriflədiyi
üçün" (bunu zorla onun boynuna qoyurlar)
üç-dörd il qazamatda yatır. Belə
bir zavallı insan ədəbiyyatın qəhrəmanı ola birlərdimi? Təbii ki, sovet ədəbiyyatının
"ənənələri" belə bir qəhrəman
tipini inkar etməli idi. Əgər
"Bayatı-Şiraz" yazıldığı dövrdə
- 60-cı illərin sonlarında - 70-ci illərin əvvəllərində
çap edilsəydi, belə bir möcüzə baş versəydi,
sovet ədəbi tənqidi onu öz artilleriyasını gur atəşlərinə
qərq edəcəkdi.
Ancaq gəlin, həmin dövrü xatırlamayaq. "Bayatı-Şiraz"
hekayəsinə sadəcə olaraq bir ədəbi əsər
kimi yanaşaq və hesab edək ki, elə bu hekayə 80-ci illərin
sonlarında qələmə alınmışdır. Belə olan təqdirdə də
"Bayatı-Şiraz" hekayəsi öz bədii-estetik dəyərin
itirmir, çünki bir hekayə nümunəsi kimi o, kamil bir
əsərdir. Klassik hekayələrə
xas olan "xarakterik bir hadisə, yığcam bir süjet,
ümumiləşdirici bir mətləb, müxtəsər,
şirin, sadə söyləmə, nəqletmə
üsulu" (Mir Cəlal) bu hekayənin də məziyyətlərin
təşkil edir, yəni klassik hekayələrə məxsus
olan bütün komponentlər "Bayatı -Şiraz"da cəmləşmişdir.
Ancaq "Bayatı-Şiraz" sırf
müasir hekayədir. Onu müasir hekayə kimi səciyyələndirən
cəhətlər isə bunlardır: dil materialının
bugünkü ədəbi dilimizin durumunu özündə əks
etdirməsi, psixoloji effektin ön plana çəkilməsi (fərdin
daxili aləminin bütün incəliklərinə baş
vurulması) və əlbəttə, Y.Səmədoğluya məxsus
sənətkarlıq priyomlarının nəzərə
çarpması...
"Bayatı-Şiraz" hekayəsi 60-70-ci illər nəsri
üçün çox səciyyəvi olan bir mövzuda
yazılmışdır - bu da adi, sıravi insanın həyatıdır. Müəllif
bu sadə və zavallı insanın necə təmiz və saf
olmasını bədii tədqiq obyektinə
çevirmişdir. Bu əsərlə
Anarın "Dantenin yubileyi" hekayəsi arasında
oxşarlar, paralellər tapmaq olar. Belə
ki, hər iki hekayənin qəhrəmanı sənətdə
çalışırlar, lakin istedadsız və
bacarıqsızdırlar, həm də həyatda öz yerlərini
tapa bilməmişlər. Hər iki hekayə
gözlənilməz sonluqla-novellavari tərzdə başa
çatır. Ancaq fərdi insan tipi kimi Səbzəli
dayı da, Feyzulla Kəbirlinski də özünəməxsusluğu
ilə seçilirlər.
"Bayatı-Şiraz" mürəkkəb struktura
malik hekayədir. Bir anlığa yenə "Qətl
günü" romanını xatırlayırsan. "Qətl günü" əslində,
üç mikroromanı özündə birləşdirir,
amma vahid süjet xəttinə malik bir roman kimi
qavranılır, roman içində "romanlar" onun
bütövlüyünə qətiyyən xələl gətirmir.
Maraqlıdır ki, "Bayatı-Şiraz"da
da hekayə içində kiçik "hekayələr"
görürük. Belə bir süjetə aa hekayələrində çox nadir hallarda təsadüf
olunur. Yusif Səmədoğlu bu hekayədə
obrazın demək olar ki, bütün həyatını qələmə
alıb. (heç də uzun-uzadı
təfsilatlara gedilmədən) Vahid süjet xəttinin
dörd kiçik şaxəsi nəticədə Səbzəli
dayının bitkin obrazını gözlərimiz
qarşısında canlandırır.
Hekayənin finalını isə heç unutmaq olmaz. İki pulu
şəxs Səbzəli dayıdan kontrabasda
Bayatı-Şiraz çalmağı xahiş edir və o...
canını dişinə iki əlliliyin xətrinə belə
bir biabırçılığa gedir.
Üz manat-iki dənə şax əllilik qoltuq cibində,
almaq istədiyi ucuz televizorun xəyalı gözləri qabağında
Səbzəli dayı yavaş-yavaş yol gedirdi.
Az getdi,
üz getdi, sevindiyindən birdən başını yuxarı
qaldırdı. Qaldırdı ki, baxsın
görsün yuxarılarda nə var, nə yox?
Uca binaların zil qara siluetləri arasından
parıltılı ulduzların əhatəsində süd
yolunu gördü. Təəccüb elədi. Çünki əlli ildən yuxarı idi ki, süd
yolunu görməmişdi.
Dayanıb, əlləri cibində doyunca tamaşa elədi. Birdən Səbzəli
dayını ağlamaq tutdu ta ürəyi boşalanacan
ağladı..."
Hekayə beləcə tragikomik bir sonluqla bitir. Və hər
sətrində yazıçının öz qəhrəmanına
rəğbəti duyulan hekayədə
yaşadığımız o dövrki cəmiyyətin (lap elə
bugünkü cəmiyyətin) bütün eybəcərlikləri
böyük ustalıqla canlandırılmışdır.
Daha dəqiq: o cəmiyyətin bütün gözə
görünən və görünməyən aləmi onun
kiçik bir guşəsinə - o balaca restorana
sığışdırılmışdı...
III
1987-ci ildən Y.Səmədoğlu "Azərbaycan"
jurnalına baş redaktor təyin olundu. O, düz 10 il
baş redaktorumuz oldu.
1987-1992-ci illərdə Yusifin kabineti
qarşısında həmişə bir canlanma görərdim. O illərin dərdli
adamları, yerindən-yurdundan didərgin düşənlər
haqqı tapdalananlar Yusif qağaya üz tuturdular. Fikirləşirdim ki, axı, Yusif Səmədoğlu
nə qədər görkəmli yazıçı olsa belə
bu qədər adama necə kömək göstərə biləcək?
Amma Yusif Səmədoğlu iynənin ucu boyda
bir güman yeri vardısa, köməyini,
qayğısını əsirgəmirdi.
O həyəcanlı
illərdə Y.Səmədoğlu Azərbaycan Xalq Hərəkatının
liderlərindən və ilhamvericilərindən birinə
çevrilmişdi. Azərbaycan Xalq Cəbhəsi
rəsmi dairədə bir təşkilat kimi qeydiyyatdan
keçəndə Y.Səmədoğlu necə də
sevinirdi. Onun buna haqqı vardı. Çünki xalq meydana yığılanda Yusif Səmədoğlunu
da tribunada görürdü, əslində, Xalq Cəbhəsi
Yusif Səmədoğlu kimi xalqın böyük
ziyalılarının dəstəyi ilə
yaranmışdı. Amma sonralar Y.Səmədoğlu
ilə "bəylər" arasında bir
anlaşılmazlıq və soyuqluq yarandı. Bu, Yusifin təqsiri deyildi. "Qətl
günü"ndə insan psixologiyasının alt
qatlarının belə bədii sözün
işığına çıxaran Y.Səmədoğlu
üçün 5-3 liderin hansı məssəbə qulluq eləməsi
və hansı iddialar ilə yaşaması o qədər də
müşkül deyildi. Ancaq Yusif Səmədoğlu
siyasət meydanından çəkilmədi, Milli Məclisdə,
ali kürsülərdə və beynəlxalq
aləmdə öz sözünü dedi və bununla sübut
elədi ki, kəskin yazıçı ağlı nəinki
insanların, hətta insanlararası, dövlətlərarası
münasibətlərin də dərinliklərinə baş
vurmağa qadirdi.
ıv
"İncə
dərəsində yaz çağı" hekayəsinin
sonluğunu xatırlayıram: "Sayalı arvad... elə bu
vaxt başı üzərində səhərki uğultunu
eşitdi. Başını yuxarı
qaldırıb seyrək buludlardan aşağıda uçan səhərki
vertolyotu gördü. Əgər Qara
dağ yerindən qopub Sayalı arvadın üstünə gəlsəydi
belə qorxmazdı. İçi-içalatı,
sümükləri birdən don tutub, onu qara
qızdırmalılar kimi titrəməyə saldı. Əlini qoynuna salıb pulları
çıxartdı. Vertolyotun yönəldiyi
səmtə sarı qaçmağa başladı.
Sayalı arvadın müsibətli səsi vertolyotun
uğultusuna qarışdı:
- Əylə,
başına dönüm, əylə, ay doxtur! İncəli
Çərkəz ölüm ayağındadır. Başına dönüm, ay doxtur. O da hökumət
adamıdır, kolxoz qurub, bandit tutub! Əylə!..
Sayalı arvad çox qaçdı, amma vertolyota
çata bilmədi. Üzüqoylu çəmənliyə
yıxıldı".
Bu səhnə mənim fikrimcə, analoqu olmayan bir səhnədir.
Hekayə yetmişinci illərin sonlarında dərc
edilib. Elə bir vaxtda ki, sovet quruluşu hələ ən
böhranlı çağına gəlib
çatmamışdı. Doğrudur, daha
Xuruşşov dövründə olduğu kimi kommunizm
illüziyaları, ideal cəmiyyət arzuları insanları məşğul
eləmirdi, amma sosializm deyilən quruluşa inam hələ
sarsılmamışdı. Sosializm bir
SİSTEM kimi dünyaya meydan oxuyurdu. Ancaq
bu sistemin və quruluşun gec-tez dağılacağına, hətta
yerlə-yeksan olacağına inananlardan və bunu gözləyənlərdən
biri də Yusif Səmədoğlu idi. "Böyük
kommunizmin sabahına mən, Sadə xatirə tək gəlməyəcəyəm"
deyən Səməd Vurğunun oğlu Yusif Səmədoğlu...
Cəmiyyət artıq qütbləşməyə doğru gedirdi. "Bakıda bütün ölü dirildənlərin ən böyüyü" rayonun "ağası" Salahovun bircə zəngi ilə vertolyotla onun baldızını sağaltmağa gəlir. Amma kolxoz quran, bandit tutan "hökumət adamı" Çərkəz kişi unudulur. Söhbət ondan getmir ki, Çərkəz kişinin dərdinə, xəstəliyinə əlac yoxdur, bu gün-sabahlıqdır, söhbət ondan gedir ki, sosializm idealları puç olmuş və indi özünə qarşı çevrilmişdir.
Yusif Səmədoğlu cəmiyyətdəki hərc-mərcliyi, xaosu, təbəqələşməni və bütün bunların doğulduğu fəlakətləri bir yazıçı kimi hiss edir və görürdü. O, işıqlı ideallardan" yaza bilmirdi və yazmadı da...
"İncə dərəsində yaz çağı", "Bayatı-şiraz", "Astana"... Bu üç hekayə "Qətl günü" romanından öncə yazılıb və əgər belə demək mümkünsə, onlar "Qətl günü"nün çox yaxşı məşqləridir. Hətta mənə elə gəlir, bu hekayələrin hər birinin romanın yazılmasında müəyyən rolu olmuşdur. Onların hər biri müstəqil hekayədir, amma bu hekayələrin üçünün də bir-biri ilə bu və ya digər dərəcədə bağlılığı var. Eyni zamanda, öncə dediyim kimi üçünün də bir yerdə "Qətl günü" ilə "qohumluğu" çatır.
Yusif Səmədoğluya məxsus təhkiyə tərzi, təsvir ustalığı, nəsr ahəngi həm hekayələrdə, həm də romanda davam etdirilir. İdeya-məzmun planında yanaşıldıqda isə bu bağlılıq daha çox hiss olunur. İnsan faciələri: ləyaqətin alçaldılması, mənəviyyat böhranı, cəmiyyətin çıxılmazlığa yol alması, ölüm və qətllərin labüdlüyə çevrilməsi romanda da, hekayələrdə də diqqəti cəlb edir.
"Dərd də azar kimi gələndə batmanla gəlir" "Qətl günü" romanı bu fraza ilə başlayır. "Dünya duracaq yer deyil, ey can səfər eylə" (Nəsimi) - Yusif Səmədoğlunun bu məşhur romanı dünya və insan haqqındadır. Dünyada isə əsrlərdir ki, lokal və qlobal müharibələr, hakimiyyət uğrunda amansız çarpışmalar, ölüm-dirim savaşları baş verir - "Dünya yaşıyor hərb ilə qovğalar içində" (M.Hadi). tanrının yaratdığı insanlar bir-birinə qənim kəsilirlər - "Yalnız deyil insanlara, vəhşilərə sorsan, Onlar belə insandakı vəhşiliyə heyran" (H.Cavid). Bəşəriyyət tərəqqiyə, sivilizasiyaya doğru irəliləyir, insan zəkasının yaratdığı nəsnələr çox şeyi dəyişdirir, ancaq isandakı əzəli-əbədi xasiyyətlərin bir çoxu dəyişilməz qalır. Dünya yenə gücün, zorun, mənə-mənəliyin, işğalçı müharibələrin cəngində inləyir. "Qətl günü" romanı bu mənada bir çağırış-haray təsir bağışlayır. İnsan həyatındakı ahəngdarlıq, ritm və harmoniya pozulanda o, nəfsin, tamahın və qəbahətin qulu olur. Şərqin böyük mütəfəkkiri Cəlaləddin Rumi (1207-1272) yazmışdı ki: "Nəfs üçküclü bir tikandır, nə vəziyyətdə qoyursan qoy, yenə sənə batacaqdır".
Romanda əbədi Xeyir-Şər mübarizəsi ortaya qoyulub. Bu mübarizə bəlkə elə Dünyanın yaranışından üzü bəri gələ-gələ bitmək bilmir. İctimai quruluşlar, cəmiyyətlər və saysız-hesabsız insan nəsilləri bir-birini əvəz edir, amma mübarizə davam edir. Hər dövrün, hər epoxanın, bəlkə də hər günün öz Hörmüzü və Əhriməni olmuşdur. Bu əbədi döyüşdə Şər həmişə güclü olmuş, amma bəşəriyyət Xeyirə, İşığa inam bəsləmişdir. "Qətl günü" də bu mənada istisna deyil və bu mövzu - Xeyir-Şər mübarizəsi onun da başlıca konflikti kimi müəyyənləşə bilər.
Ancaq romanın mahiyyətini yalnız bu istiqamətdə aramaq doğru olmazdı. Doğrudur, romanda şər həmişə aparıjı qüvvədir - yazıçı sanki bir-birini təkrar edən üç dövrdən söz açır - hər dəfə məmləkətin ən gözəl insanları məhv olur, şairlər edam olunur, kütləvi insan qırğınları baş verir, şər meydan sulayır - sanki Dünyanın Xeyir-Şər mübarizəsi elə bu model üzərində qurulubmuş. Ancaq Şərin törədiciləri olan qüvvələr bircə-bircə tarixin yaddaşından silinir, gözəl insanlar isə tarixə, yaddaşa köçürlər. Yusif Səmədoğlunun "Qətl günü"ndə eyni model təkrar olunur.
Bəs əgər təkrar olunursa, onda bu əsər hansı bədii özəlliyilə seçilir? Həmin əbədi mövzuya Y. Səmədoğlu orijinal tərzdə yanaşmışmı? Dünyanın əbədi modelində yeni olan nədir?
"Qətl günü" romanı barədə söz açan müəlliflər təbii ki, bu əsərin Azərbaycan nəsrində maraqlı bir ədəbi hadisə olduğunu qeyd etmişlər. Mən Anarın bu fikri ilə tam razıyam ki: "Mənim fikrimcə, bu romanın meydana çıxması ədəbi fakt çərçivəsindən qat-qat böyük əhəmiyyətə malikdir. "Qətl günü" - müasir ədəbiyyatımızın həqiqət günündür".
Bu fikirdə mənim demək istədiyim həqiqətin özəyi var. "Qətl günü" doğrudan da ədəbi fakt çərçivəsindən qat-qat əhəmiyyətlidir. Y. Səmədoğlu yeni tipli Azərbaycan romanı yaratmışdır. Burada Qərb epik romanına məxsus monumentallıqla Qərb romanlarına xas olan polifonizm vəhdətdir.
Yenilik ondadır ki, yazıçı əbədi Xeyir-Şər süjetinə orijinal təfəkkür tərzilə yanaşır. Yusif Səmədoğlunun yalnız bir hekayəsində - "220 №li otaq"da "yazıçı mövqeyi" deyilən bir məqamla qarşılaşmaq olar. Qalan heç bir nəsr əsərində bu mövqe bilinmir və ümumiyyətlə, yazıçının işi "mövqe" nümayiş etdirmək deyil. Yazıçı mövqeyi onsuz da əsərin ümumi ruhunda hiss olunmalıdır. Bunu plakata çevirmək doğru deyil. "Qətl günü"ndə növbənöv insan faciələri gözlərimiz qarşısında canlanır, Xeyir və Şəri təmsil edən qüvvələrin kimliyi və tənasübü də məlumdur. Y. Səmədoğlu öz böyük ustadı Mirzə Cəlilə məxsus bir soyuqqanlılıq nümayiş etdirir. O, Şəri pisləmir, Xeyiri də təbliğ etmir - o, oxucuya ancaq həqiqəti şərh edir. Bu baxımdan Y. Səmədoğlu dünyanın ən nəhəng sənətkarlarının yolunu davam etdirir.
"Dostoyevski öz əsərləri ilə nəyi demək istəyir, nəyi təbliğ edir və nəyi inkar edir? Açıq şəkildə heç nəyi! Həyatda və təbiətdə olduğu kimi. Təbiət öz rəngarəng polifoniyası ilə, müxtəlif hadisələri ilə nəyi təbliğ edir, nəyi təqdir edir? Heç nəyi? Onun hadisələrinin hamısı bərabər hüquqludur. Dostoyevski dünyasındakı hadisələr və qəhrəmanlar da onun üçün bərabərhüquqludur. Lakin oxucu üçün onlar bərabərhüquqlu ola bilməzlər, çünki oxucuda aksioloji yanaşma, hər şeyi dəyərləndirmə, hər bir münaqişəni həll etmə istəyi daha güclüdür. Yazıçı oxucunun bu istəyinə cavab verməlidir, yəni ziddiyyətləri hansısa şəkildə həll etməli və suallara hansısa şəkildə cavab verməlidir" (M.Baxtin. "Dostoyevski poetikasının problemləri" kitabından, Bakı, 2005, səh.15).
"Qətl günü", sovet dövrü ədəbiyyatının
artıq öz magistralından kənara
çıxdığı dövrdə yazılıb
(1981-1984). Doğrudur, 60-80-ci illərdə sovet ideologiyası
ötən onilliklərlə müqayisədə öz
başlıca funksiyasını - "qalib sovet
adamı"nın obrazını yaratmaq missiyasını əvvəlki
tərzdə reallaşdıra bilmirdi.
ədalət.-2015.-11 dekabr.-S.5.