Mənim müharibəm

Gördüklərim, düşündüklərim və ağrılarım (may, 1993, aprel, 1999)

Nemət VEYSƏLLİ,

Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq

Akademiyası, redaktor

(əvvəli ötən saylarımızda)

Arxa cərgədən nə vaxt qalxmışam, kürsüdə çıxış edən natiqin əlindən mikrofonu nə vaxt almışam və zalda əyləşənlərə nə demişəm - heç nə yadımda qalmayıb. Bir də ayılıb görmüşəm ki, Azad qadın heykəlinin yanındayam. Məndən başqa, mənə ürək-dirək verən, həmrəylik göstərən füzulilər də yanımdaydı.

İndiki düşüncələrimə görə o zamanlar - Azad qadın heykəli (abidənin müəllifi Fuad Əbdürrəhmanovdur) həndəvərində var-gəl edəndə, bir insan, vətəndaş kimi nələr itirdiyimi bütün ağrıları, acıları ilə dərk etmirdim. Bədənimdən axan qan hələ isti idi, yaralarımın yeri soyumamışdı. Vətənin işğal edilməsi faktının, torpaq itkisinin ağırlığını, bu itkinin heç nə ilə müqayisəyə gəlmədiyini duymurdum. Sən demə, torpaq, od-ocaq itkisi - bütün dərdlərdən, faciələrdən üstünmüş.

... Yolboyu, Füzuliyə qədər nə haqda düşünmüşəm, hansı suallara cavab axtarmışam - heç bunlar da yadımda qalmayıb.

...Xatirələri, yurdlu-yuvası, evi, ocağı, təndiri və arzuları erməni vandalına məruz qalan veysəllilər fəhlə yataqxanasını xatırladan rayon mərkəzindəki orta məktəbin soyuq divarlarına sığınmışdılar. O cür mərd, heç vaxt düşmən qabağından qaçmayan camaatın beli qırılmışdı, qadınların, qızların ala gözləri yerə dikilmişdi. Xəcalətlərindənmi, düşdükləri vəziyyətin anlaşılmazlığından idimi - kişilər donub qalmışdılar. Zavallılar nə qadınların, nə də uşaqların üzünə baxa bilmirdilər. Bu kişilər 1988-ci ilin fevralından, düz 1992-ci ilin fevralına kimi - düz dörd il idi ki, səngərdə, gərginlik içindəydilər. Sosun, Məşədkəndin, Çartazın, qulaqlarının dibindəki Martuninin özündənrazı, təkəbbürlü dığalarının atmacalarına, daş və tüfəng davasına məruz qalmışdılar. Erməni kəndləri tərəfindən üzük qaşı kimi mühasirəyə alınan Yuxarı Veysəlli camaatı düz dörd il idi ki, səngərlərdə, kol-kosun dibində keşik, olmazın əzablarını çəkirdilər. Azərbaycanın başqa bölgələri - Qaradağlı (Martuni), Zabux (Laçın), Kərkicahan (Xankəndi), Süleymanlı (Cəbrayıl), Seyidlər (Zəngilan), bütövlükdə Şuşa kimi, nə rayon mərkəzindən, nə də Bakıdan həlledici kömək görmədilər. Başbilənlərimiz Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda, necə deyərlər, daha vacib işlərlə məşğuldular. Vətən isə erməni işğalçılarının ayaqları altına atılmışdı, vətən tikə-tikə, parça-parça olmuşdu.

Qardaşımı Füzulidə, pərən-pərən olmuş veysəllilərin arasında tapa bilmədim. Bu hadisələrdən çox-çox qabaq, başqa bir qardaşım Beyləqanda yaşayırdı. Düşündüm ki, yəqin Nizami oraya üz tutub.

Qardaşımı, onun beş nəfər azyaşlı uşaqlarını Beyləqanın beşinci şöbəsində sağ-salamat görəndə bir az təsəlli tapdım. O soyuq qış gecəsi, beş nəfər uşaqla, ailəsi ilə Yuxarı Veysəllidən bura necə gəlib, hansı nəqliyyat vasitəsi ilə gəlib - ağılasığmazdı. Qardaşımın özünün, qorxmuş, sarsılmış uşaqlarının üzünə baxmaq mümkün deyildi.

Qardaşımla bağlı bu əhvalatdan çox-çox sonralar, qonşumuz Balaş dayını Sumqayıta bitişik "Nasosnı" deyilən qəsəbədə görmüşəm. Gördüm deyəndə veysəllilərin yasında iştirak edib Bakıya qayıdanda onu beşmərtəbəli binanın divarlarına söykənən vəziyyətdə gördüm. Balaş dayı məni görən kimi ağladı və məni də kövrəltdi. O, dünyanın düz vaxtı, Veysəlli işğala məruz qalmazdan qabaq, Rzalar obasında bizimlə qonşu idi. Mənim nənəm Sənəm, babam Allahverdi, atam Bayramlı, anam Nənəxanım Mustafayevlər nəsli-kökü ilə qonşuluq etmişdilər. Balaş dayı qonşu olmaqdan savayı, həm də bizim üçün - Rzalar obasının uşaq və yeniyetmələrinin əzizi, havadarı idi. Şair və aşıq təbiətli bu insan duzlu-məzəli söhbətləri, zarafatları ilə kənddə məşhurdu. 50-60-cı illərdə, uzun qış gecələrində Balaş dayı uşaqlı-böyüklü Rzalar obasını, növbə ilə hər axşam bir evə yığar, onlara "Aşıq Qərib", "Əsli və Kərəm" dastanlarından parçalar, qollar söyləyərdi. Deyəsən, hərdənbir Aşağı Veysəllidə yaşayan rəhmətlik Aşıq Vəli də bizim obaya gələrdi. Balaş dayı yastı balabanı ilə Aşıq Vəlini müşayiət edərdi. Əzabları, Qara keşişin ona etdiyi zülmlərə, bu səhnələrin təsirindən obanın qız-gəlinləri kövrələr, yaşlı qadınları ağlıyardılar. Kürsülü, birmərtəbəli evi də təpənin ən hündür yerində - dağın zirvəsindəydi. Səsi, harayı həmişə dağların başından eşidilərdi. Gecə-gündüz hərəkətdəydi - gah quzu boyda hinduşkaları otarardı, gah da malı, qoyunu örüşə ötürərdi.

Balaş dayının anası - Əziz nənə mənim bu dünyada gördüyüm ən səciyyəvi, nurlu və həlim təbiətli Azərbaycan qadınıydı. İlahi, o, bizimlə, obanın uşaq və yeniyetmələri ilə necə mehriban, səmimi danışırdı. Həmişə də çalışırdı ki, az əhəmiyyətli şeylər üstündə dava-dalaş salan, ipə-sapa yatmayan gəlinləri, qadınları sakitləşdirsin. Əziz nənə dalaşan arvadların arasına girən kimi dərhal hərə öz evinə çəkilərdi.

Üz-gözündən nur, təravət yağan Əziz nənənin iki oğlu, qızı, nəvə-nəticəsi vardı. Bu qədər qohumun, yaxınlarının içindən o, yalnız kiçik oğlunu - Balaş dayını seçmişdi, onunla birgə yaşayırdı. Balaş dayının kəndin seçilmiş adamları ilə - müharibə veteranı Muxtar Əliyev, Gəray və Mirzə Sadıqov qardaşları, Talış kişi, Tutu Mehdiyeva ilə duzlu-məzəli, şirin zarafatları haqda camaat arasında indi də rəvayətlər, nağıllar danışılır.

Balaş dayı Nasosnının beşmərtəbəli köhnə binasının divarlarına söykənmişdi, yazıq görkəmdəydi. Balaş dayını hər tərəfi bataqlıq, milçəyin vızıldadığı yerdə görəndə, onun dağların o üzündə qalan, cəh-cəlalını xatırlayanda bağrım çatladı. İndi, biz neyləyək, Vladimir Poznerin dediklərinə əməl edək - torpaqlarımızı ermənilərə bağışlayaq? İti ağıla, istedada, poetik və dərin düşüncəyə malik Vladimir Pozner əgər belə kövrək və bəşəri duyğulara toxunursa, bu cür mürəkkəb, dərin təhlil tələb edən mətləblərdən belə asanlıqla söhbət açırsa, gərək Balaş dayının, Azərbaycanda erməni işğalı nəticəsində taleyi qırılan minlərlə insanları nəzərə alaydı, onların aqibəti haqda düşünəydi.

Əlbəttə, burada xaçpərəst, dünyada gedən siyasi amilləri də diqqətdən qaçırmaq olmaz.

Bəşəri və millətlərarası dostluq haqda nə qədər fikir və mülahizələr yüyürtsək də, bir həqiqət məlumdu: erməni millətçilərinin, Ermənistan Respublikasının siyasi dairələrinin, son iyirmi ildə xalqımızın başına gətirdiklərini unutmayacağıq. Heç bir azərbaycanlı, Azərbaycan vətəndaşı işğal faktı ilə də razılaşmayacaq. Biz, sözsüz, ermənilərlə qonşuluq edəcəyik, bu taleyin, baxtın işidir, bundan qaçmaq olmaz. Amma biz bundan sonra ermənilərlə dostluq edəcəyikmi? Bunu, əlbəttə, gələcək göstərəcək.

Döyüşlər, diş ağrısı

və gördüklərim...

Bölgə müxbiri işlədiyim illərdə bir müddət, lap uşaqlıq çağlarından Beyləqanda yaşayan qardaşımgildə, sonralar isə hərbi sirr baxımından adını çəkmək istəmədiyim başqa bir yerə köçdüm. Sözün düzü, rayon mərkəzindən döyüşlər gedən mövqelər çox uzaqdı. Hər səhər cəbhə xəttinə, döyüşlərin intensiv aparıldığı yerlərə gedib çatana qədər, üç, dörd, hətta beş nəqliyyat vasitəsi dəyişirdim. Ən azı 50-60 kilometr yolu qət edirdim. Həm də təzə məskunlaşdığım yer informasiya toplamaq, cəbhədə gedən prosesləri izləmək baxımından da əlverişliydi. Qarnizon hərbi-ərazi prokurorluğu, hərbi polis, təchizat və xidmət sahələri də bu ərazidə yerləşmişdi. Hərbi bölgə müxbiri kimi təzə yerim cəbhə xəttinə yaxın idi. Burada, qabaqlarda gedən gərgin döyüşlərin ritmi, nəfəsi, uğurları və məğlubiyyətlərimiz aydın hiss edilirdi. Qarnizon hərbi-ərazi prokurorluğunun, hərbi tribunanın əməkdaşları tez-tez döyüş xəttinə yollanırdılar. Hərbi şəhərciyin tez-tez taybatay açılan göy darvazasından ərzaq və təchizat, xidmət sahələrinin zabit və əsgərlərinin maşınları girib-çıxırdı. Hərbi tibb personalı da burada idi. Yanacaq-sürtkü materialları məntəqəsində qulluq edən zabit və gizirlər, çörək zavodunun əsgər və texniki mütəxəssisləri, hərbi yol polisi - bir sözlə, qabaqda gedən döyüşlər, bu döyüşlərin uğurlu olub-olmaması yaxınlarda yaradılmış bu xidmət sahələrinin fəaliyyətindən asılı idi. Ümumi gərginliyi, stressi canlarından çıxartmaq üçün, döyüşlərin şaqqaşaraq getdiyi bir vaxtda hərbi şəhərcikdəki əsgər və zabitlər aralarında voleybol, futbol yarışları da keçirilirdilər.

Qarnizon hərbi-ərazi prokurorluğunun yerləşdiyi binanın zirzəmisində, istintaq altında, qaupvaxtda düşən fərarilər isə çərçivəsi armaturlu nəfəslikdən həsrət-həsrət bayıra baxırdılar.

Neçə vaxtdan bəri baxımsız qalan, uçuq və sökük bir binada əsgər və zabitlərin, mülki ustaların köməkliyi sayəsində özümə "kabinet" düzəltdim. Dəmir çarpayı, yorğan-döşək, yazı stolu məsələsi də həll edildi.

Bəxtimizdən 93, 94, hətta 95-ci illərin qışı yaman sərt və soyuq keçirdi. Bəzən gecələr çölə-bayıra çıxırdım. Adını çəkmək istəmədiyim yer qaldığım kazarmadan xeyli aralıydı. Gecənin tən yarısı başdan-ayağa geyinirdim. Bəs tabel silahlarımı - tapançamı, avtomatımı neyləyim? Naəlac qalıb onları da özümlə götürürdüm. Silahımın itməsindən, oğurlanmasından ehtiyat edirdim.

Tərs kimi o axşam kazarmada heç kəs yox idi. Nə əsgərlər, nə də növbətçi zabit və həkimlər. Müharibə idi, hər an vəziyyət dəyişirdi. Görünür onları qəfil "həyəcan" komandası ilə harasa, hansı tapşırığısa yerinə yetirməyə getmişdilər. Həm küləkqarışıq soyuq idi, həm də dişlərimin, damağımın ətinin ağrısından ağlım başımdan çıxırdı. Dişlərim, dişlərim damaqqarışıq o qədər bərk ağrıyırdı ki, o soyuq gecədə tez-tez ayağa qalxır, diş pastasını diş şotkası ilə damarlarıma sürtürdüm. Bərk üşüyürdüm, üstümdəki adyal, sırıqlım da köməyimə çatmırdı. Ağrılarım o qədər kəskin idi ki, başımın, beynimin ağrıları bir-birinə qarışmışdı, dəli olmaq dərəcəsinə çatmışdım. Heç nə yadımda qalmayıb. Gecənin o vaxtı, gecə saat bir idimi, iki idimi, hansı zabitsə mənə yaxınlaşıb, maşını haradan tapıb, o məni uzaq Xalac kəndinə, stomatoloqun yanına necə aparıb, ağrıyan dişimi kimə, necə çəkdirib - heç biri yadımda qalmayıb. O yadımdadır ki, düz bir həftə əllərimlə ağzımı yumurdum - dişimin qan çanağına donmuş yerinə soyuq dəyməsin deyə.

İstər sabiq SSRİ dövründə qulluq etdiyim (1961-1964), istərsə də müstəqillik illərində (1993-1999) əyninə adi əsgər forması geyinməyin nəyə qadir olduğunu görmüşəm. Müharibə, Qarabağ münaqişəsi təkcə top, tüfəng, tank döyüşü deyil Əsgər, ordu həyatına bələd olanlar yaxşı bilirlər ki, döyüşə, hücuma atılan şəxsi heyət, gizir və zabitlərimiz bu məqamda necə fiziki və mənəvi əzablardan, mərhələlərdən keçir. Ümumiyyətlə, müşahidələrimə söykənərək belə qənaətə gəlmişəm ki, dünyada ən ağır əmək əsgər əməyidi. Gözlərinizin qabağına gətirin - əsgər bütün günü, gecə-gündüz səngər qazır, kazarmanı təmizləyir, hərbi texnikanı döyüş vəziyyətinə gətirir, kartof, soğan soyur, xörək hazırlayır, formasını qaydaya salır. Mən onlarla, yüzlərlə əsgər görmüşəm və onların fəndgirliyinə, işin çəmini bilməyinə, döyüş vaxtı qeyri-adi, ağılasığmaz qərarlar çıxarmaqlarına qibtə etmişəm. Azərbaycan əsgəri adi günlərdə də, məişət şəraitində də istedadlı və səriştəlidi. 94-cü ilin yazı çox yağıntılı keçmişdi. Fəslin əlverişliliyindən istifadə edən, şəxsi heyətinin əksəriyyəti Qubadlı rayonundan olan "N" saylı hərbi hissənin əsgərləri, elə kazarma divarlarına bitişik, kiçik bir torpaq sahəsində bostan salmışdılar. Xiyar, pomidor, yemiş və qarpız cızlarını elə bil sapın üstünə düzmüşdün. Şitillərin arasını elə bil yüz dəfə ölçüb-biçmişdin. Pomidorların məhsulla dolu gövdəsi məhz bu məqsəd üçün hazırlanmış kiçik dirəklərə bərkidilmişdi. Kənardan baxırdın yetişmiş qarpızlar, ay parçasına dönmüş yemişləri elə bil əllə torpağa, cızların içinə düzmüşdün. Yan-yana, böyür-böyürə. Qəflətən əmr verildi, "N" saylı hərbi hissənin şəxsi heyəti hücuma atıldılar. Amma əsgərlər o qaçaqaçda, qaçda-qovda bostanın kənarına basdırılmış taxta lövhəyə bu sözləri yazmağı unutmamışdılar: "N" saylı hərbi hissənin əsgərləri bu bostanı əkdilər, becərdilər, təəssüf ki, meyvələrini yeməyib getdilər".

(ardı var)

Ədalət.-2015.-15 dekabr.-S.6.