Mənim müharibəm

Gördüklərim, düşündüklərim və ağrılarım (may, 1993, aprel, 1999)

Nemət VEYSƏLLİ,

Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq

Akademiyası, redaktor

(əvvəli ötən saylarımızda)

Əsgər düşüncəsinin orijinallığı ilə bağlı başqa bir epizodu da görmüşəm. Harasa dönmüşdüm - yoxlama-buraxılış məntəqəsinəmi, yoxsa səngərəmi. Amma çöllük idi, ins-cins yoxdu. İşıq olmadığına görə əsgərlər adi britvanın hər iki başına nazik məftil keçirib onu salmışdılar çaynikin içinə. Çaynik gurhagur qaynayırdı. Ocağın hisindən çaynikin hər tərəfi qapqara qaralmışdı. Amma hər yeri qaralmış çaynikin dəstəsində əsgər barmaqlarının izlərinin yeri ağappaq idi. Döyüşçülər gördülər ki, mən hər iki tərəfdən məftillə bərkidilmiş britvaya, qaralmış çaynikə diqqətlə baxıram, əl-ayağı, üz-gözünü ocaq qarası basmış əsgər gülə-gülə:

- Komandir, sizə əla əsgər çayı verəcəm, - dedi.

Bəlkə də mənim bu dünyada - Şuşada, Lənkəran və Şəkidə içdiyim çaylarla müqayisədə əsgər çayı ən ətirlisi, ləzzətlisi idi.

***

Daimi yaşadığım hərbi şəhərciklə bağlı bir səhnə də yadımdadır. Hissə komandirinin təchizat və ərzaq xidməti üzrə müavini, polkovnik İslam Mahmudovla bağlı. Polkovnik son dərəcə şən və zarafatcıl adamdı. Xüsusilə də axşamlar, keyfi yuxarı olanda. Cavan zabitlər onun kabinetinə yığışardılar. Ana dilində çətinliklə danışan polkovnik Natəvandan, Şirvanidən, hətta Məhəmməd Füzulidən belə şeir və qəzəl söyləməyə cəhd göstərirdi. O, guya öz anlamında Azərbaycan poeziya nəhənglərindən qəzəl nümunələri söyləyirdi. Öz-özünə elə kompozisiyalar, variantlar quraşdırırdı ki, vallah qəzəl xiridarları - rəhmətliklər Əli Fəhmi, Əkrəm Cəfər, Namiq Babayev də o dolaşıq, heç bir məna kəsb etməyən "beytlərdən", "qəzəllər"dən baş açmazdılar. Öz aləmində Azərbaycan dilində poeziya nümunələri söyləyirdi. Sözlər gah Azərbaycan, gah da rus dilində səslənirdi. Deyilənlərin hamısı kələ-kötür, pinti və anlaşılmaz idi. Hərb aləmində həm böyük vəzifəsi, həm də yüksək hərbi rütbəli zabit, hər şeydən əvvəl şirin, duzlu-məzəli insan olduğuna görə heç kəs cəsarət edib onun "poeziya" gecələrini tərk etmirdi. Polkovnikin kabinetində əyləşənlərin hamısı yaxşı bilirdilər ki, İslam Mahmudovun "poeziya" qiraətindən sonra hansı səhnə göstəriləcək.

- Məleykə, ay Məleykə, haradasan?

Səhərcikdə yaşayan, hərbçilərin hamısının yaxşı tanıdığı, ana və bacı kimi müqəddəs kateqoriyalaradək yüksələn - Məleykə Azərbaycan qadınlarına xas ədəb-ərkanla polkovnikin qarşısında əsgər kimi dayanırdı.

Hərbi şəhərcikdə mülki şəxs kimi qulluq edən Məleykə:

- Eşidirəm, cənab polkovnik.

- Mən bu şəhərcikdə dədə-baba qaydası ilə təndir açmaq, çörək bişirmək istəyirəm. Təndirdə çörək bişirə bilərsən?

- Yox, cənab polkovnik.

- Niyə?

- Çünki ağrıyıram. Gözlərimdə yüksək təzyiq var. Əyilib-qalxa bilmirəm, həkimlər mənə ağır iş görməyi qadağan ediblər.

- Hə...

Hər axşam Məleykə ilə polkovnikin bu dialoqu təkrarlanardı.

O, bax belə "şeir" söyləyə-söyləyə, zarafat edə-edə, bir də baxıb görürdün "xırp" yatdı və camaat da dağılışıb gedirdilər.

...Füzuli qarnizon

hərbi-ərazi prokurorluğu

Şəhərcikdə milli ordu, döyüşən ordunun şəxsi heyətindən sonra ən çox qaynaşan, qaynar həyat tərzi keçirən Füzuli qarnizon hərbi-ərazi prokurorluğu (1992, avqust) idi. Orduda baş alıb gedən özbaşınalıq, könüllülər məsələsi, qeyri-qanuni silahlı birləşmələr, hərbi nizam-intizam, fərarilik - bir sözlə, orduda kompleks problemlər vardı. Məhz bu ümumxalq, dövlət əhəmiyyətli məsələləri həll etmək üçün bu qurum yaradılmışdı. Naxçıvan MR, Gəncə, Qazax, Tərtər, Ağdam, Qubadlı və Lənkəranda qarnizon hərbi-ərazi prokurorluqları da fəaliyyət göstərirdi.

Ümumiyyətlə, cəbhənin o biri bölgələrində gedən ölüm-dirim mübarizəsində yenicə fəaliyyət göstərən hərbi hüquqşünasların işi, qarşılarına çıxan çətinliklərlə yaxından tanış olmasam da, amma Füzuli qarnizon hərbi-ərazi prokurorluğunun həyatı ilə yaxından bələddim. Mən burada köçəri, qaç-qov şəraitində çalışan, vətənin çağırışı ilə döyüş bölgələrinə yollanan hərbi prokurorların "müsbət və parlaq" obrazlarını yaratmaq niyyətindən çox-çox uzağam. Onların əksəriyyəti - ilk növbədə Fəzail Ağayev, Fikrət İbrahimov, Məhərrəm Xəlilov, Sunasi Qasımov, Zöhrab Kazımov, Şahin Əliyev, Məhəmməd Alıyev, Hücrəddin Hacıbalayev, Əli Mahmudov, hətta İmran Turabov belə çox çətin, dözülməz məişət şəraitində yaşayırdılar, fəaliyyət göstərirdilər. Termosları, açılıb-bükülən çarpayıları köhnə, sınıq-salxaq "jiquli"nin baqajnikində olardı. Hər yüz metrdən bir açılan baqajniki, baqajnikin içi fil qulaqlarını xatırladan örtüyünün altında nələr yoxdu: dondurulmuş mal əti, tuşonka, balıq konservləri, kartof, soğan, çəngəl, bıçaq. Hərbi prokurorlar təsadüfdən-təsadüfə əllərinə düşən spirtli içkiləri də maşınlarının baqajnikinə atırdılar. Baqajnikdə səyyar, çöl şəraitində işləmək üçün açılıb-bağlanan stol, stul da olardı. Sınıq-salxaq, qluşu telindən çıxan qara tüstü yollarda qəribə-qəribə mənzərə yaradırdı. İçi ağzına qədər dolu baqajnik bilinmirdi özüyeriyən bufetdirmi, kafedirmi, avtodükandımı? Nə isə...

...Qırx illik jurnalistik fəaliyyətimlə bağlı çox adamlarla oturub-durmuşam. Xudu Məmmədov, İmam Mustafayev, Sarvan Salmanov, Şamama Həsənova, Qızqayıt Həsənova. Görüşdüyüm, söhbət və dostluq etdiyim insanların sırasında mədəniyyət və incəsənət xadimlərinin adlarını da çəkə bilərəm: İlyas Əfəndiyev, İsmayıl Şıxlı, Rasim Ocaqov, Bəhram Mansurov, Fazil Nəcəfov və s. və i.a. Bu adamlar haqda oçerk, konsert-oçerk, məqalə və hətta sənədli povestlər də yazmışam. Çəkməçi və papaqçıya, rejissor və aktyora, dənizçi və çilingərə də rast gəlmişəm. Amma, Füzuli qarnizon hərbi-ərazi prokuroru Fəzail Rüfət oğlu Ağayev kimi orijinal, son dərəcə maraqlı, fenomen yaddaşa malik adamlara nadir hallarda rast gəlmişəm. O, Füzuli rayonunun Qaradağlı kəndində, müəllim ailəsində anadan olub. Orta məktəbi bitirdikdən sonra Bakı Dövlət Universitetinin hüquq fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirib. Füzuli qarnizon hərbi-ərazi prokuroru təyin edilməzdən qabaq (1992) Bakıda, Respublika Prokurorluğunda mühüm işlər üzrə müstəntiq vəzifəsində işləyib.

Qarabağ müharibəsinin qızğın çağında, ölümlərin çox olan vaxtı, qələbələrimiz və məğlubiyyətlərimiz olanda belə - o, orijinal düşüncəsi, intellekti, baş verə biləcək hadisələrin qabaqcadan, peyğəmbərcəsinə diaqnozunu söyləməyi bacaran bir şəxsiyyət kimi hamını heyrətləndirirdi. O, savadlı hüquqşünas olmaqdan savayı, həm də gözəl dilçi, ədəbiyyat bilicisidi. Onun rəhbərlik etdiyi Füzuli qarnizon hərbi-ərazi prokurorluğu, onun cavan əməkdaşları fərarilik edən, hərbi nizam-intizamı pozanları cəzalandırmaqla yanaşı, müharibənin qızğın çağında eşqə düşən, ailə qurmaq istəyən hərbçilərə toy-büsatı da qururdu. Prokurorluğun əməkdaşlarını ərzaq, meyvə-tərəvəzlə təmin etmək üçün elə köçəri şəkildə qaldıqları ərazidə bostan salırdı. İndi o illər, 1988-ci ildən ta 1993, 1994-cü illər haqda, o qarışıq və dolaşıq dövr haqda fikir söyləmək çox asandı. Hətta, o illərin, o dövrki hadisə və əhvalatların içində, mərkəzində olan bir insan kimi - ətrafda nələrin baş verməsi aydınlığı ilə, dəqiqliyiylə dərk edə bilmirsən - ictimai və siyasi burulğanların içində itib-batırsan.

Füzuli qarnizon hərbi-ərazi prokurorluğu yarandığı ilk gündən ağır və məşəqqətli həyat yolu keçib. Orduda hərbi nizam-intizam qaydalarına əməl edilməsini təmin etməyə çalışan əməkdaşlar, dələduz və orduya təsadüfən düşən adamlar tərəfindən girov götürülürdülər, üstlərinə silah çəkiblər, hədə-qorxu gəliblər.

Mən hərbi prokurorluğun həyat, məişət şəraitini gözlərimlə görmüşəm. "Kabinet"lərində çarpayıları ilə yazı, iş stolları da yanaşı olurdu. Əllərində çəkic, balta, dişlərində mismar özlərinə "kabinet", indiki ləhcə ilə desək, "ofis", "kabinetin" qapı və pəncərələrini düzəldirdilər. Cinayətdə şübhəli bilinən hərbiçiləri "jiquli"lərinin nimdaş salonunda, qaranlıq dəhlizlərdə dindirirdilər. Sənədlərlə dolu qalın qovluqları da həmişə qoltuqları altına alıb, itib-batmasın deyə, qolları ilə bərk-bərk sıxardılar.

Yolu bu tərəflərə düşənlər hərbi prokurorluğun üstünə "yeməkxana" sözləri yazılmış vaqonlarını dərhal tanıyırdılar. "Özüyeriyən" vaqon-yeməkxana bir müddət Füzuli şəhərinin girəcəyində fəaliyyət göstərdi. Sonralar mən onu Daşburunda, Xalac kəndində də görmüşəm. Hərbi-operativ vəziyyətdən asılı olaraq vaqon-yeməkxananın funksiyası tez-tez dəyişilirdi. O bəzən vaqon-kabinetə, iclas zalına, istirahət otağına da çevrilirdi. Prokurorluğun özləri kimi, onların, vaqon-yeməkxanalarının da ünvanları tez-tez dəyişilirdi: Füzuli şəhəri, Haramı düzü, Daşburun, Bəhrəmtəpə... Bəzən vaqon-yeməkxana büsbütün unudulurdu - kim harada gəldi - Tofiq kişinin bufetində, təndirxanada, Ağcabədiyə gedən yolun kənarında, Allahyarlıda, Ergidə, Məhərrəmin yeməkxanasında... çörək yeyirdilər.

Füzuli qarnizon hərbi-ərazi prokuroru, ədliyyə polkovnik-leytenantı Fəzail Ağayevlə bir süfrədə əyləşmək, çörək yemək - bu o demək idi ki, beş, on dəqiqə xoş anlar yaşayacaqsan. Sərrast, dəqiq fikir və düşüncələri ilə həmsöhbətini, süfrə arxasında əyləşənləri həmişə özünə cəlb edirdi. "Nemət müəllim, sənin əziz canın üçün" kimi girişdən sonra gah hüquq sahəsindən, gah da insani münasibətlərdən söhbət açardı. İşi-gücü başından aşan, bütün günü ac qalan prokuror vaxt tapan kimi - yeməkxanayamı, bufetəmi və ya nə bilim qəlyanaltıyamı girən kimi, ofisiantı yanına çağırırdı və deyirdi: "Nəyin var tök stolun üstünə, acından qırılırıq".

Əgər süfrəyə qoyulmuş göy-göyərtinin içində bir dənə olsun belə saralmış keşniş, vəzəri, ya da reyhan yarpağını görən kimi o saat xidmətçini yanına çağırırdı.

- Ə, ferma, bu nədi, göyü yaxşı təmizləyin də, əl-ayağınızı pişik yeyib.

Bizim hamımızı, tale, vətənin başının üstünü alan təhlükə birləşdirmişdi. İlahi, o zamanlar hərbiçilər bir-birinə qarşı necə də diqqətli, həssasdı: hərbi jurnalisti, həkimi, hüquqşünası, aşpazı da. Müharibəni təbliğ etmək niyyətindən çox-çox uzağam. General-mayor Yaşar Aydəmirovun əyin-başı nimdaş olan, soyuqdan bədəni tir-tir əsən əsgəri görəndə necə qəhərləndiyini, gözləri dolduğunu da görmüşəm. General-mayor beş-on dəqiqənin içində soyuqdan donan əsgərə qət-təzə sırıqlı tapdı, onu yaxşı-yaxşı yedirtdi, içirtdi. Həmin əsgərin birbaşa komandirini tapdırdı, hərbi qanunların bütün qrafaları üzrə cəzalandırdı, sonra da "çoxmərtəbəli" sözlərə qərq etdi.

Belə bir səhnəyə Naxçıvanda, "N" saylı hərbi hissədə də rast gəlmişəm. 1995-ci il idi. Türk döyüş generalını Naxçıvanda müşayiət edənlərin arasında mən də vardım. Türk döyüş generalı əsgər yeməkxanasına baş çəkdi. ...Aşpaz - əsgər başdan-ayağa su, qan-tər içindəydi. Yalın, corabsız ayaqları çirkli su ilə dolu əsgər çəkmələrinin içindəydi. Türk döyüş generalı, qan qardaşımız Azərbaycan əsgərinin belə acınacaqlı, dözülməz görkəminə baxdı, baxdı və dözə bilmədi, kövrəldi:

- Belə əsgər saxlamazlar, qerdeşim, - dedi.

Onu müşayiət edən azərbaycanlı hərbiçilərin görkəmi həsəd aparılası deyildi.

Sözsüz, mühasirə, döyüş həmrəyliyi adamları mehribanlaşdırır. Hücuma keçirsən, geri çəkilirsən, silahdaşının ölümü, onun solğun gözləri - dünyanın ən əzablı səhnələrini yaşayırsan.

Əslən gəncəli Şahin Əliyev möhkəm kino həvəskarı idi. Bəlkə də "kino həvəskarı idi" ifadəsini onun haqqında söyləmək ədalətsiz olardı. Şahin dünya kinematoqrafiya aləmində məşhur olan rejissorların - Fellininin, Kurosovanın, Berqmanin, Konçalovskinin dramaturji baxımdan mürəkkəb lentlərini haradansa tapıb gətirərdi Beyləqana, Daşburuna. "Onlar əsgərlərin arxasınca gedirdilər", "Sıravi Raynisi tapın", "Yorulmuş atları güllələyərlər, elə deyilmi?".

İşi-gücü o qədər çox olardı ki, dünyada ən böyük arzusu - doyunca yatmaq idi. Daima yuxulu, qızarmış gözlərini ovxalayardı.

(ardı var)

Ədalət.-2015.-16 dekabr.-S.6.