“Azərbaycan rəssamlarının tənqidə münasibəti çox pisdir”

Ziyadxan Əliyev: "Min politoloqun məruzəsindənsə, Tahir Salahovun bir Xocalı qaçqını portreti tutarlı olardı"

Əməkdar incəsənət xadimi, sənətşünas Ziyadxan Əliyev Adalet.az-a müsahibə verib

"Azərbaycan sənətşünaslığında dil kasadlığı var"

- Sənətşünaslıq sizin anlamınızda geniş bir məfhum olaraq nədir, nəyə xidmət edir?

- Sənətşünaslıq sənət tarixini öyrənir, sənət tarixində baş verən hadisələri, cərəyanları təhlil edir. Bütün bunların cəmiyyətə çatdırılmasına xidmət edir. Sənət aləmində elə mürəkkəb, ümumi kütlənin başa düşə bilməyəcəyi proseslər baş verir ki, bunların geniş ictimaiyyətə çatdırılması üçün sənətşünas izahına gərək duyulur.

- Müasir Azərbaycan sənətşünaslığının hazırki vəziyyətini necə dəyərləndirirsiniz?

- Azərbaycan sənətşünaslığının inkişaf mərhələsi Sovet dövrünə təsadüf edir. Sovet dövründə bütün sənətlər, hətta elm sahələri gerçəklikdə baş verən hadisələrə göz yumulmasına, bir növ, təriflənməsinə xidmət edirdi. İncəsənətdə sosialist realizmi cərəyanı mövcud idi. Bununla əlaqədər da elan olunmamış sosialist tərifi hökm sürürdü. Daha çox sosializmi tərifləyən müəlliflər təbliğ olunar, onlar üçün hər cür şərait yaradılardı. Bu səbəbdən də sənətşünaslar mədhiyyə ustalarına çevrilmişdilər. Sovet gerçəkliyində nəyisə tənqid etmək çox çətin məsələ idi. İndikindən fərqli olaraq qəzet səhifəsinə çıxan hər hansı imza o şəxsin taleyini həll edirdi.

Səhəri gün o şəxsi işdən çıxarır, vəzifəsini aşağı salır, ən yaxşı halda isə kəskin tənqid edirdilər. Ancaq o zamanlar tənqidin müstəsna təsiri də vardı. İndi kimi tənqid etsən də xeyri yoxdu, çünki uzağı rəssam deyə bilər ki, mən belə görürəm, belə də çəkirəm. Bu məqamda məsuliyyət sənətşünaslarln üzərinə düşür. Sənətşünaslar ona bildirməlidir ki, sənin belə görməyin üçün təfəkkürün, bədii potensialın çatışmır.

Qısası, müasir Azərbaycan sənətşünaslığının vəziyyəti bir çox səbəblərdən yaranmış şəraitə müvafiq deyil. Bizim sənətşünaslığımız Sovet dövründən bu günə kimi sanki tarixi arayış funksiyasını yerinə yetirib. Bu filan rəssamın əsəridir, filan ildə yaranıb, filan üslubdadır, üç fiqur oturub, ikisi arxa planda, biri isə ön plandadır. Bunu adi tarixçi, jurnalist də deyə bilər.

- Bu barədə qocaman rəssamlarımızdan olan Tofiq Ağababayev də eyni fikri səsləndirmişdi...

- Adi nəqletmədir də. Bunu sıravi, sənətlə əlaqəsi olmayan insan da görür ki, 4 nəfər var, ikisi oturub, ikisi ayaq üstdə durub.

Tənqidçilik barədə Asif Atanın çox gözəl fikri var. O deyir ki, tənqidçilik özündə üç keyfiyyəti birləşdirməlidir; Şairlik, filosofluq və cəngavərlik.

- Şairlik sənət tənqidçisini tənqidin əsas qayəsindən uzaqlaşdırmır ki?

- Bu dilin incəliyinə işarədir. Mən son dövrlər yüzlərlə elmi araşdırmalar aparmışam və belə bir hal müşahidə etmişəm ki, yazılan nümunələrin hamısının dili çox qurudur. İncəsənət haqda o dildə yazmaq olmaz. Hamısı arayış üslubundadır. "Səttar Bəhluzadə yaradıcılığında romantizm" mövzusunu müdafiə etmişdim, mənə irad tutdular ki, dili çox poetikdir. Mən cavabımda dedim ki, təsviri sənətlə məşğul olan şəxsi iki cür adlandırırlar; ona ya rəssam, ya da şəkilçəkən deyirlər. Sənətşünaslar da eləcə; biri var sənət tarixçisi, biri də var tənqidçi. Mən Səttarın bütün yaradıcılığına, onun cikinə-bikinə bələdəm. Səttar Bəhlulzadənin yaradıcılığı başdan -ayağa poetikadır, bunu quru dillə necə yazmaq olar. Ümumiyyətlə, Azərbaycan sənətşünaslığında hazırda dil kasadlığı var, əksəriyyəti rusdillidir, azərbaycanca yaza, danışa bilmirlər.

- Bu məsələdə onları da qınamaq düzgün olmazdı. Çünki sənət tarixi və nəzəriyyəsi ilə bağlı anadilli vəsaitlər azlıq təşkil edir.

- Vəsait əsərdir, əlavə nə material lazımdır mənə. Dostoyevskini, Çernişevskini oxumalıyam?

- Söhbət bədii ədəbiyyatdan yox, nəzəri-praktiki vəsaitlərdən gedir... Yaxşı... Ən azından Belinskini oxumaq lazımdır...

- Nəyimə lazımdır Belinski? Ondansa gedib Fərabini oxuyaram. Neynirəm xarici müəllifləri... Azərbaycan sənətşünasları bu günə kimi sənət tarixini yəhudilərin, ingilislərin yazdıqları əsasında öyrənirlər. Bu xalqlar da bizi istəmədiklərindən sənət tariximizi yanlış istiqamətlərə yönəldiblər.

- İndiyədək yazdıqlarınız arasında Azərbaycan təsviri sənəti üçün hadisə sayıla biləcək əsər olub?

- Mənim son kitabım Səttar Bəhlulzadəyə həsr olunmuş "Günahlı dünyanın günahsız adamı"dır. Bu onun yaradıcılığına tamamilə yeni yanaşmadır. İndiyədək onun yaradıcılğına bu qədər obyektiv yanaşma olmayıb, ancaq jurnalist yanaşmaları olub, gəlişi gözəl sözlər səsləndirilib...Cəmil Müfidzadənin, Altay Hacıyevin, Zakir Hüseynovun yaradıcılığı ilə bağlı kitab hazırlamışam. Arif Hüseynovun, Rafael Abbasovun yaradıcılığından yazmışam, bu yaxınlarda nəşr olunacaq. Hazırda Bəhruz Kəngərlinin yaradıcılığı ilə bağlı monoqrafiya üzərində işləyirəm. 1947-ci ildən bu yana onun yaradıcılığı haqda yanlış fikirlər səsləndirilib, düzgün olmayan faktlar irəli sürülüb. Mənim monoqrafiyamda bütün bunlar obyektiv şəkildə öz əksini tapıb. Sonuncu kitabım da "Boyalı gülüşlər"dir ki, bu da özlyündə bir tarixdir, mən iki il ərzində orda yer alan hadisələri, əhvalatları bir yerə toplayıb nəşr etdirdim. İndiyədək belə bir kitab nəşr olunmamışdı.

- Oxumuşam. Çox orjinal kitab idi...

- Orda böyük qəhrəmanlıq etməmişəm. Ancaq hər halda bu cəsarət tələb edirdi.

Mən digər sənətşünaslara nisbətdə az-çox tənqidi fikirlərimi səsləndirirəm. Obyektivliyimi qoruyuram.

- Niyə az-çox, lazımi qədər yox?

- Elə lazımi qədər. Mənim iki ayamam var, biri "Dili acı", biri də "Kompromissiz adam"dır.

"Rəssamlıq intellektlə istedadın vəhdətidir"

- Azərbaycan rəssamlarının tənqidə münasibəti necədir?

- Azərbaycan rəssamlarının tənqidə münasibəti çox pisdir. Hamısı deyir ki, məndən yoxdur. Rəssamlar İttifaqının 1700-ə qədər üzvü varsa, onun cəmi 30-40 nəfəri həqiqi rəssamdır, qalanı şəkilçəkəndir, intellekti az olan adamlardır. Rəssamlıq isə sözün əsl mənasında intellektlə istedadın vəhdətidir.

- Siz Rəssamlar İttifaqının Sənətşünaslıq bölməsinin rəhbərisiniz. Bu kimi hallarla niyə mübarizə aparmırsınız?

- Rəssamlar İttifaqı ictimai təşkilatdır, dövlət təşkilatı deyil. Heç kimə də heç nə vermir. O Sovet dövründə idi, kiməsə ev, təqaüd verirdilər. Hamı könüllü gəlib üzv olur. Bunun da heç bir ziyanı yoxdur. Rəssamlar İttifaqında rəssamlıq öyrətmirlər ki. Yaxud Rəssamlıq Akademiyasında rəssamlıq öyrədirlər bəyəm? Rəssamlıq istedaddır, bunu Allah insana bəxş edir. İstedadlı gənc yaxşı müəllimə rast gələrsə, düzgün istiqamətə yönləndirilə bilər. O da çox az-az olur.

- Nə olsun ki, ictimai təşkilatdır, uzun illərdir fəaliyyət göstərir. Sovet dövründə də 15 respublikanın analoji qurumları içərisində ən öndə gedəni olub. Bu baxımdan öz nüfuzunu qorumalıdır, yoldan keçəni ora götürmək düzgün deyil axı...

- Yoldan keçən niyə olur e? Rəssamlıq təhsili, diplumu, əsəri var, 3-5 sərgidə iştirak edib, qurtardı getdi... Qəbulun əsas şərtləri də budur. İttifaqda həvəskar rəssamların da bölməsi var. Əvvəllər bəyəm diplomla rəssam olurdular. Səttar Bəhlulzadənin, Rasim Babayevin heç doğru-düzgün rəssamlıq təhsili yoxdur.

- Söhbət diplomdan yox, istedaddan gedir...

- Biz sənət adamları əsərə baxarkən onun keyfiyyətini nəzərə alırıq. Demirik ki, bunu akademiyanı bitirən insan çəkib.

"Tokay Məmmədov gərək bacarmadığı işə girişməyəydi"

- Nəysə... Azərbaycan heykəltaraşlıq sənəti niyə hələ də Tokay Məmmədovla Ömər Eldarovun ümidinə qalıb?

- O sizin fikirinizidir. Azərbaycan heykəltaraşları arasında istedadlı insanlar çoxdur. Akif Əsgərov, Arif Qazıyev, Natiq Əliyev, Sahib Quliyev, Xanlar Əhmədov kimi istedadlı tişə ustaları çoxdur. Siz gördüyünüz dövlət sifarişləridir, onları nəzərə alaraq bu qənaətə gəlmisiniz...

Bu məsələni dövlət sifarişi ilə məşğul olan səlahiyyətlilərdən soruşmaq lazımdır ki, siz niyə gənclərə etibar eləmirsiniz. Mən bir dəfə Ömər müəllimin özünə də dedim ki, nə qədər gənclərə şərait yaratmamışıq, bizdə "Koroğlu" kimi heykəllərinn sayı çoxalacaq. O heykəlin, ümumilikdə Azərbaycan heykəltaraşlığının bu günə düşməsinin bir xeyli səbəbləri var.

- "Koroğlu" nəinki sənət biliciləri, hətta adi tamaşaçılar tərəfindən də bəyənilmədi.

- Sizinlə razıyam. Bu ilk heykəldir ki, nəinki professionalların, adi insanların da xoşuna gəlmir. Bu heykəlqoyma prosedurunun düzgün keçirilməməsi ilə əlaqədardır. Sovet dövründə hər hansı heykəl sifariş verirlirdisə, həmin sənətkar ilk öncə onun eskizini edərdi. O eskizə Rəssamlar İttifaqında professionallar tərəfindən baxılar, lazımi iradlar tutular, göstərişlər verilərdi. Daha sonra Mədəniyyət Nazirliyinin , meriyanın, Nazirlər Kabinetinin nümayəndələri ardıcıllıqla gəlib baxar, öz qeydlərini bildirərdilər. Sonda Prezident Aparatının Humanitar şöbəsindən nümayəndə gəlib baxar, prezidentə məruzə edərdi. Prezident əsəri dəyərləndirməyə gəlmirdi, çünki, o, əmin idi ki, əgər bu beş mərhələdən keçibsə, heç zaman çiy əsər ola bilməz. "Koroğlu" heykəli bu sadaladığım mərhələləri keçməyib. Onu sadəcə, prezident görüb, o da ki, bir metrlik maket şəklində. O boyda heykəlin də səhvlərini eskizlə tutmaq olmaz.

- Belə bir fikir var ki, o heykəli Tokay Məmmədovun tələbələri işləyib, özü yox. Siz necə fikirləşirsiniz?

- Deməzdim.

Tokay müəllim çox yaxşı realist heykəltaraşdır. Onun Ömər Eldarovla birlikdə hazırladığı "Füzuli", fərdi şəkildə işlədiyi "Üzeyir Hacıbəyov", "Nəsimi" heykəlləri çox gözəldir. Bir vaxtlar mövcud olan "XI qızıl ordu" heykəlini də Tokay Məmmədov yaradıb. Tokay Məmmədovda monumental duyum yoxdur . O da gərək bacarmadığı işə girişməyəydi. İnsan bacarmadığı işə girişəndə nəticə çox pis olur.

- Bu cür monumental heykəli kim daha uğurlu işləyə bilərdi?

- Zamanında bunu Mirəli Mirqasımov mükəmməl işləyə bilərdi... Müasir dövrdə Xanlar Əhmədovla Sahib Quliyev də "Koroğlu"nun öhdəsindən layiqincə gələrdi. Mən onlarda bu potensialı görürəm.

Xalq rəssamı, Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının Heykəltaraşlıq bölməsinin rəhbəri Xanlar Əhmədovun Bakıda indiyədək böyük monumental heykəli qoyulmayıb. 70 yaşı var, ancaq bircə, Əsgər Kərimovla birgə işlədiyi, Bayıldakı doğum evinin qarşısında qoyulan "Xoşbəxt uşaqlar" kompozisiyası nəzərə çarpır. Layiqli namizədin seçilməsi üçün müsabiqələr təşkil olunmalıdır. Onu da biz ədalətli şəkildə keçirə bilmirik.

- Ümumiyyətlə, bu ayrıca tənqid mövzusudur. Bir çox rəssam və heykəltaraşlar keçirilən müsabiqələrdən narazıdır...

- Müsabiqəni ədalətli şəkildə keçirmək bizim canımızda yoxdur. Fəxri adlar məsələsi də elədir. 2000-ci ildə Dədə Qorqud obrazı ilə bağlı müsabiqə təşkil olunmuşdu, orda cavan rəssamların işləri yaşlılardan üstün idi. Sakit Məmmədov, Vaqif Ucatay və digər gənc rəssamların əsərləri Tahir Salahov, Altay Hacıyev və Oqtay Sadıqzadənin əsərlərini üstələyirdi.

Bu müsabiqənin qalibinin seçilməsi prosesində nüfuzla istedad üz-üzə gəlmişdi. Münsiflər də istedadı nüfuza qurban verdilər. Tahir Salahova yox deyə bilmədilər. Tahir Salahova yox deyəndə nə olardı, o, elə universal rəssam deyil ki, bütün janrlarda uğurlu olsun. Məsələn, əmək mövzusunda çox gözəl işləyir.

- Sizin fikrinizcə, Tahir Salahov portret janrında nə qədər uğurludur?

- Qara Qarayevin, Koroğlunun, Aydanın portreti uğurlu portretlərdir. Ancaq ondan soruşsan ki, Dədə Qorqudu oxumusan, cavab verəcək ki, yox. Tarixi, hər kəs üçün maraqlı, düşündürücü əsərləri mütləq intellekti yüksək olan rəssamlar yarada bilər.

- Azərbaycan rəssamlarının intellektual səviyyəsi həqiqətən də çox aşağıdır...

- Bütün dövrlərdə rəssamlığa həvəsi olan insanlara məktəblərdə güzəşt edilib, deyiblər əşi rəssamdır, ədəbiyyatı, tarixi bilməsə də olar. İmtahanlarda onları bir növ yola veriblər. Rəssam Azərbaycan tarixinə aid kitab oxuyarsa, ordan azı on dənə mövzu çıxara bilər. Biz tarixi mövzuda müsabiqə təşkil etmişdik, nəticələr həqiqətən də çox zəif oldu.

"Yağ-bal içində əsl sənət nümunəsi yaranmır"

- Tarixi mövzuda çəkilmiş rəsmlər çox azlıq təşkil edir. Bunun səbəbi nə ilə əlaqədardır?

- Bilirsiniz, sənətkar öz dövrünün aynası olmalıdır. Bu gün Sabirin yaradıcılığına müraciət edəndə deyirik ki, ay aman, Sabir yüz il qabağı görüb e. Sabir sadəcə öz dövrünü görüb, yazıb, onun müasir qalmasının səbəbkarı bizik ki, hələ də düzəlməmişik. Bu gün Qarabağ mövzusunda əsərin yaranmamasının səbəbi müəllifin canında vətən yanğısının olmamasıdır. Məmməd Arazın gözəl misrası var: Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı. Xocalı haqqında kiməsə məcbur rəsm çəkdirmək olmaz. Çəkmirsə, bu, artıq onun vətəndaşlıq problemidir. Tahir Salahov Qarabağ mövzusunda niyə işləmir ? Onun buna kətan almağa pulu, yoxsa nüfuzu çatmır? Oturub Rusiyada. ATƏT-in Minsk qrupunun nümayəndələrindən biri də Rusiyadır. Orda sözü keçən bir sənətkar kimi bildirsin ki, mənim ölkəm təcavüzə məruz qalıb, on minlərlə şəhid vermişik. Min politoloqun məruzəsindənsə, Tahir Salahovun bir Xocalı qaçqını portreti tutarlı olardı. Çünki dünya ona inanır. Niyə Toğrul Nərimanbəyov çəkmirdi? Otumuşdu Fransada... Hansı ki, o ölkə Azərbaycanın qatı düşmənidir... Vaqif Ucatay kimi rəssamın heç ailəsini saxlamağa pulu yoxdu, amma oturub burda vətənpərvərlik edir.

Biz üç ildir Xocalı faciəsi ilə bağlı müsabiqə keçiririk . Gördük ki, heç kim maraq göstərmir, axırda məcbur olub, maliyyə vasaiti ayırdıq, mükafat fondu təsis etdik. Çünki bu millət pula meyllidir, dedik bəlkə belə nəsə alındı. Ancaq yenə də alınmadı, bütün çəkilənlər ancaq qara-qırmızı rəngdə adi cızmaqaralar idi, bununla da faciə əks olunmur.

- Bütün sənət sahələrində belədir. Eləcə də ədabiyyatda. Bir-iki əsəri istisna etməklə yazılan bütün nümunələr poetik, bir növ mərsiyyə üslubundadır, konkret hadisələr, onların mahiyyəti qaranlıq olaraq qalır...

- Rəssamlıqda da həmin məsələdir. Anyanın- Manyanın portreti.... Yenə deyirəm, içi dolu adam bu mövzuda layiqincə işləyə biləcək. İnsanın içində yanğı olmayandan sonra o ancaq pul üçün işləyəcək ki, bu da effektli olmayacaq. Sabir istəsəydi, öz biznesi ilə Şamaxının ən varlı insanlarından biri olardı. 18 yaşında qərara gəldi ki, ya haqqı deyib vicdan əzabı çəkməyəcəm, ya da sabun bişirib bəy kefində dolanacam. O, birincini seçdi. Keçdi haqq yoluna. Min bir zillət çəkdi, 49 yaşında da dünyasını dəyişdi. Ümumiyyətlə, bu bir həqiqətdir ki, yağ-bal içində əsl sənət nümunəsi yaranmır.

- Demək istəyirsiniz ki, rəssamlıq bir növ ayaqqabı dərdi çəkməkdir?

- Sənət tarixində yüzlərlə saray rəssamı olub, heç biri də tarixdə qalmayıb.

- Niyə, tarixdə qalan saray rəssamları çoxdur...Leonardo da Vinçi, Jak Lui David, Fransisko Qoyya...

- Sən gedib o tərəflərə çıxma e... Daxildən söhbət gedir. Olsun üç- beş nəfər. Dünya tarixində minlərlə hökmdar, onların da bir o qədər saray rəssamları olub.

- Kəmaləddin Behzad, Sadiq bəy Əfşar, Soltan Məhəmməd kimi Azərbaycan rəssamları da saray rəssamı olublar. Sosial-məişət problemləri bilavasitə sənətkarın yaradıcılığını xarakterizə etməməlidir...

P.S Ziyadxan Əliyev qeyri-müəyyən səbəbdən bu və digər ünvanlamaq istədiyimiz suallara cavab verməkdən imtina edərək, müsahibənin keçirildiyi yeri tərk etdi.

Sahib ƏSƏDBƏYLİ

Ədalət.-2015.-27 fevral.-S.8.