"41-ci ilin iyun faciəsi Stalinin çox böyük səhvinin nəticəsi idi"

Almaniyanın SSRİ-yə hücumunu "xaincəsinə"adlandırmaq nə dərəcədə düzgündür? Stalin Sovet İttifaqının hansı ərazilərini hərbi əməliyyatların dayandırılacağı təqdirdə Hitlerə təklif etmişdi? Müharibədən əvvəl kəşfiyyatçılar nə üçün məhv edilirdi? -İkinci Dünya müharibəsindən 70 ildən çox keçməsinə baxmayaraq, politoloqlar, tarixçi alimlər hələ də bu məsələləri araşdırır, qaranlıq mətləblərə aydınlıq gətirməyə çalışırlar. Moskvada fəaliyyət göstərən "Memorial" cəmiyyəti elmi-informasiya və maarifləndirmə Mərkəzinin sədr müavini, tarixçi N. Petrovun "Novoe vremə" jurnalına (№21, 2015-ci il) verdiyi müşahibə də bu cəhətdən diqqətəlayiqdir. Aşağıda həmin müsahibə ixtisarla dərc olunur.

9 may - qələbə günüdür: döyüşdülər, tab gətirdilər, kimlərsə sağ qala bildi, Berlin süqut etdi, Hitler məhv oldu və s. Bəs 22 iyun - bu nədir?

Ölkəmizdə kimdən soruşsanız, əlbəttə deyər - "müharibənin başlandığı tarix". Bu haqda çox şeydən xəbərdar olsa da, düşünmədən əlavə edər - "eyni zamanda Stalinin faciəvi və bağışlanmaz səhvlərinin acı nəticəsidir, hansı ki, xalqımıza milyonlarla insanın həyatı bahasına başa gəlib". Biz müxtəlif dərsliklərdə oxuyur və müasir tarixçilərin çıxışlarında eşidirik ki, Sovetlər Birliyi bu müharibəyə hazırlaşırdı. Onda sual yaranır: bəs Molotovun 22 iyun, Stalinin isə 3 iyul 1941-ci il tarixli çıxışları haradan ortaya çıxdı? Orada incik məqamlar açıq-aydın ifadə olunurdu - almanlar, biz sizə inanırdıq, bəs siz?.. Stalin Hitlerə hansı əsaslarla inanırdı - tarixçilər bunu qətiyyən izah etmirlər. Eyni zamanda işə yarayan "xaincəsinə hücum" tezisi altında bəzi qaydaların, öhdəliklərin pozulması, nəhayət, heç bir hadisənin baş verməyəcəyinə bizim inamımızın qırılması kimi təəssüratlar yaradılırdı. Bəs əslində necə idi? Cavab birmənalıdır: müharibənin başlanması Stalinin siyasi manevrlərinin, qurduğu kombinasiyaların və bir də Hitleri necə olur-olsun qabağlamaq cəhdinin nəticəsi idi.

Faciədən əvvəlki dövr

Bizə məlumdur ki, müharibə iyunun 22-si, səhər saat 4-də başlanıb. Bu tarix, heç olmazsa, düzdurmü? Almaniya ilə SSRİ arasındakı müharibə vəziyyətindən danışdıqda, əlbəttə, söhbət 22 iyundan gedir. Məhz bu gün Berlindəki sovet səfiri Dekonazov Almaniya XİN-ə çağırılaraq və ona müvafiq məlumat verilmiş, eyni zamanda Almaniyanın Moskvadakı səfiri xarici işlər naziri Molotovun yanına dəvət olunaraq ondan izahat verməsi istənilmişdir.

Ümumiyyətlə, bu məşhum tarixdən bir neçə ay əvvəl şayiə gəzirdi ki, müharibə bu gün-sabah başlanacaq. Aprelin 24-də almanların Moskvadakı hərbi-dəniz attaşesi fon Blumbax Berlinə yazırdı ki, hamı yaxınlaşmaqda olan müharibədən danışır. Böyük Britaniya səfiri isə konkret tarix göstərirdi - 22iyun. Lakin başqa tarix göstərənlər də vardı - 20may. Stalin, əlbəttə, müharibəyə hazırlaşırdı. Qoşunlar yerbəyer edilir, səfərbərlik aparılır, yeni diviziyalar yaradılırdı... Bəs bu diviziyalar sərhəddə necə yerləşdilirdi? Göbbels öz gündəliyində bu barədə çox aydın yazırdı: "Qızıl ordu hissələri hücum mövqeyində idi. Bu heç də dərində eşelonlar yerləşdirilmiş müdafiə deyildi, bu qoşunlar hücum üçün hazırlanmışdı. Onlar hətta bizim arzu edə bilməyəcəyimiz şəkildə cəmləşmişdilər - çoxlu sayda və ayrı-ayrı yerlərdə". Stalin hesab edirdi ki, müharibə özgə ərazidə gedəcək? Şübhəsiz. Necə ki, bizim insanlara aşılamışdılar, necə ki sovet təbliğatı daim təkrar edirdi sovet rəhbərləri də buna inanırdı - ordu özgə ərazidə, özü də "az itki, güclü zərbə" ilə döyüşəcək. Bundan əlavə, beynəlmiləlçiliyə də böyük inam vardı - axı Qızıl ordu fəhlə və kəndlilərə azadlıq bəxş edəcəkdi! O elə ilk zərbəni vuran kimi bütün burjua sistemi dağılacaq, bütün burjua hökümətləri yıxılacaq, hansı ki, daim zorakılığa əsaslanır və öz xalqını əsarətdə saxlayırdılar. Baş qərargah daxilində hansısa müzakirələr gedirdimi? 1941-ci ilin mayında Baş qərargah tərəfindən Almaniya ərazisində bizim necə döyüşəcəyimiz barədə plan hazırlanmışdı (yeri gəlmişkən, bir qədər sonra ictimaiyyətə açıqlandı). Əlbəttə, heç kəs güman etmirdi ki, almanlar bizim əraziyə daxil olacaq və biz burada onlara müqavimət göstərəcəyik. Stalinin Almaniya ilə mümkün toqquşma haqqında öz sxemi vardı, lakin o bundan daim ehtiyat edirdi. 1940-cı ilin yayından başlayaraq bütün sovet siyasəti - Hitleri sakitləşdirmək siyasəti idi. Stalinin sxemi çox sadə idi: almanlardan ultimatum gəlir və yalnız bundan sonra Almaniyaya zərbə endirilir. Rəhbər, rəqibin də öz sxemi ilə hərəkət edəcəyini yaxşı anlayırdı. Lakin 1941-ci ilin mayında Hitler Rusiya ilə bağlı planını dəyişdi. O heç kəsin ğözləmədiyi bir hərəkət etdi. İyunun 16-da dediyi fikirlər Göbbelsin gündəliyində öz əksini tapıb: "Bu dəfə başqa cür hərəkət edəcəyik: mətbuatda heç bir polemikaya girişmir, tam sükut şəraiti yaradır və "X" günündə sarsıdıcı zərbə vururuq". Niyə Stalinin başqa nəsə gözləməsi haqda inamla danışmaq olar? Ona görə ki, SİTA-nın 14 iyun 1941-ci il bəyanatından aydın olduğu kimi, Moskva Almaniyadan heç bir ultimatum almayıb.

Nə bəyanat idi bu belə? Bu çox məşhur bəyanat idi. Onu hələ elan olunmamışdan əvvəl, iyunun 13-ü axşam Molotov Almaniyanın Moskvadakı səfiri Şulenburqa təqdim etmişdi. Qəzetlərdə ertəsi gün dərc olundu. Orada deyilirdi ki, guya Almaniyanın SSRİ-yə qarşı ərazi və iqtisad xarakterli tələbləri barədə şaiyələr dolaşır, sovet dövləti isə buna məhəl qoymur və cavab olaraq sərhəddə qoşun toplayır. Beləliklə, SİTA tam məsuliyyəti ilə bəyan edir: Almaniya heç bir tələb irəli sürmür, o bütün danışıqlara və razılaşmalara əməl edir, sovet qoşunları isə yay toplanışına gedir - sadəcə döyüş hazırlığını yoxlamaq üçün. Bəyanat əslində Almaniyanı ultimatuma dəvət etmək idi. Stalinə mütləq ultimatum lazım idi. Bəzi tarixçilərin fikrincə, Stalin Almaniyaya hücum etməyə qəti şəkildə hazır idi və yalnız bəhanə axtarırdı. Bəs Sovet İttifaqı kifayət qədər gücə malik idimi ki, Almaniyanı qabaqlasın və müharibəyə başlasın? Elə də nəhəng gücə malik deyildi, lakin sərhəddə cəmləşmiş qoşunların sayına görə üstün idi. Burada hər şey bir məsələdən asılı idi, - Stalin bunu çox gözəl anlayırdı, - kim zərbəni birinci vuracaq. Qoşunların belə konfiqurasiyası və düzülüşü, - istər SSRİ tərəfdən, istərsə də Almaniya tərəfdən, - deməyə əsas verirdi ki, ilk zərbəni kim vursa o da qalib olacaq. Mühasirə, müdafiəni yarma, eşelonlar yerləşdirilməmiş arxa cəbhədə irəliləmə - bütün bunlar əslində Stalin üçün böyük üstünlük idi, əgər hücuma o başlasaydı. Yəqin bunu generallar da bilirdi. Onda bəs nə üçün SSRİ Almaniyaya zərbə endirmədi? Ona görə ki, Almaniya həmin vaxt sxemi dəyişdi. Ultimatum gözlənilirdi, lakin olmadı. 1941-ci ilin 21 iyununda Kominternin görkəmli nümayəndəsi Georgi Dimitrov Molotova bildirdi ki, ayın 22-də Almaniya hücuma keçərək. O isə cavabında dedi: - Vəziyyət hələ tam aydın deyil, böyük oyun gedir, hər şey bizdən asılı deyil. Bəs nə üçün "hər şey bizdən asılı deyil?" Ona görə ki, həqiqətən bir bəhanə lazım idi. Axı Stalin bu müharibəyə başlamaqla nəyə nail olmaq fikrində idi? O, Almaniya ilə başabaş qalmaq istəmir, çalışırdı ki, Böyük Britaniya ilə birgə hərəkət etsin. Axı Böyük Britaniya müharibə vəziyyətində idi, Almaniya onun şəhərlərini bombalayır, imperiya da onunkunu. Hava müharibəsi çox ciddi xarakter almışdı.

Başqa sual: Stalin Hitlerin partiya üzrə müavini Rudolf Gessin Londonla danışıqları barədə nəsə bilirdimi? Bu barədə hələ də dəqiq məlumat yoxdur, sual açıq qalmaqdadır.

Belə fərziyyə var ki, britaniyalılar Almaniya ilə sülh haqda düşünürlər...

Bunu başa düşmək üçün çox da ağıllı olmaq lazım deyil. Danışıqlar məhz bu haqda idi. Hətta adi məntiqlə də başa düşmək olar: nədən Hitler partiyasının bir üzvü qəfildən, həm də böyük risk edərək Londona yollanır? Aydındır ki, onun konkret məqsədi vardı. Doğrudur, Almaniya Gessdən öz yaxasını kənara çəkdi. Berlində danışırdılar ki, Gess dəlidir, biz bilmirik birdən onun ağlına nə gəldi. Lakin bu sözlərə kim inanardı? Məhz bu cür hiylələrlə almanlar ictimai fikri dəfələrlə çaşdırmışdılar.

Darmadağın edilmə və sövdələşmə cəhdi

İkinci Dünya müharibəsi barədə araşdırmalar aparan amerikalı tədqiqtçısı K.Merrideyl yazır ki, müharibə başlanandan bir il sonra artıq sovet ordusu darmadağın edilmişdi. Əgər 1941-ci ilin iyununda Qızıl orduda 4,5 mln əsgər vardısa, bir il sonra, 1942-ci ilin iyununda ondan heç nə qalmamışdı - ya əsir düşmüşdülər, ya da öldürülmüşdülər. Bütün bunlar həqiqətə uyğundur. 1941-ci ildə Almaniya, doğrudan da, SSRİ üzərində hərbi qələbə qazanmışdı. O başqa məsələ ki, sovet ordusu yenidən formalaşdı, özünə gəldi və s. Əlbəttə, Vermaxt öz qarşısında duran məqsədə çatmadı - Moskva və Leninqrad ələ keçirilmədi, almanlar Astraxan - Kirov - Arxangelsk xəttinə çıxa bilmədilər. Yeri gəlmişkən, Hitler müharibədən qabaq da Stalinə belə siqnallar göndərirdi - qoy o, Uralın o tayında tam hökmranlıq etsin.1941-ci il mayın 25-də Stalinə Berlindən alınmış belə bir məlumat şatdırıldı: "Almaniyanin SSRİ ilə müharibə planı bütün detallarına qədər mükəmməl hazırlanıb - müharibə maksimum altı həftəyə bitməlidir. Bu müddətdə Almaniya SSRİ-nin Avropa hissəsini bütünlüklə tutmalı, lakin Sverdlovskdakı hökümətə toxunmamalıdır. Əgər Stalin SSRİ-nin qalan hissəsində sosialist quruluşunu xilas etmək istəsə, Hitler buna mane olmayacaqdır". Bütün bunlar məqsədli şəkildə Stalinə göndərilən siqnallar idi. Bəs Stalin ölkənin Avropa hissəsini Hitlerə verməyə hazır idimi? Avropa hissəsini yox - amma nələri güzəştə getmək fikrində olduğunu XDİK-in məşhur əməkdaşı P. Sudoplatovun 1953-cü il avqustun 7- də MK-nın rəyasət heyətinə təqdim edtiyi qeydlərdən görmək mümkündür. Məlum olur ki, müharibə başlayandan cəmi bir neçə gün sonra o, Moskvada bolqar diplomatik nümayəndəsi İ.Stamenovla görüşüb və Almaniyaya çatdırılması üçün ona bir neçə sual verib. Beriyanın öz qeyd dəftərçəsindən diktə edib yazdırdığı bu sualların ona kim tərəfindən verildiyini təsəvvür çətin deyil. Dörd sualdan ibarət "qeydlər"in üçüncüsü belə idi: "Sovet ərazisindən Pribaltika, Ukrayna, Bessarabiya, Bukovina və Kareliya bərzəxinin almanlara verilməsi onları qane edərmi?"

Bolqar diplomatının bu sualları Hitlerə çatdırıb-çatdırmaması bəlli deyil. Ola bilsin ki, bu barədə məlumat sovet kəşfiyyatının diqqqətindən qaçıb. Hər halda Almaniyadan heç bir reaksiya olmadı.

Bəs sonra Stalinlə bağlı nə baş verdi? 1941-ci il iyunun 28-də Minsk süqut etdikdən sonra, rəhbər iki gün öz məsləkdaşlarının gözünə görünmədi - Dövlət müdafiə komitəsinin yaradılması ilə bağlı hazır planla onun yanına gələnədək. O, "Yaxın bağça"da idi, heç kimi qəbul etmir, heç nə barədə danışmırdı. Bəziləri deyirdilər ki, rəhbər yüngülcə xəstələnib. Mən fikirləşirəm ki, onda ruh düşkünlüyü yaranmışdı. Və bu sözlər, hansı ki, öz məsləkdaşlarına demişdi,-"Lenin bizə nəhəng dövlət qoyub getmişdi, biz isə onu ... batırdıq" (ifadə Stalinin özünə məxsusdur), - belə düşünməyə əsas verir.

Hitlerin ehtimalları

Nə üçün Hitler SSRİ-yə hücum etdi? O, hər halda bütün Qərbi Avropaya nəzarət edirdi. Daha məntiqli olmazdımı, Stalinin onunla mehribanlığa hazır olmasını nəzərə alaraq, birləşib Böyük Britaniyanı birlikdə əzsinlər?

Stalinlə birləşmək mümkün deyildi, o daimi bir təhlükə idi. Gəlin xatırlayaq: Molotov 1940-ci ilin noyabrında Berlinə gedərək Finlandiya məsələsini bitirmək, Balkanları təsir zonasına bölmək, xüsusən də Bolqarıstanda sovet qoşunlarını yerləşdirmək barədə təkliflərini Hitlerə çatdırdı. Eyni zamanda boğazlar barədə danışıqlar apararaq Almaniyanın Türkiyəyə təsir göstərməsini xahiş etdi. Sovet nümayəndəsi pozitiv cavab gözləmirdi. Bu o demək idi ki, əslində Hitler üçün Sovet İttifaqı artıq müttəfiq deyildi - potensial qurbana çevrilmişdi. Böyük Britaniya ilə işləri yoluna qoymaq üçün Hitler arxa cəbhədə təhlükəsizliyi təmin etməli, əmin olmalı idi ki, ona arxadan zərbə endirilməyəcək.

Hitler 1941-ci il iyunun 21-də Mussoliniyə yazdığı məktubda bildirirdi ki, həyatında ən çətin bir qərar qəbul edib: artıq 250 il coğrafi genişlənməni davam etdirən Rusiyaya son qoymağın vaxtı çatıb. Onu Pribaltikanın sovetləşdirilməsi özündən çıxarmışdı, Molotovun təklifləri də xoşuna gəlmədi.

Güman etmək olardımı ki, Hitlerin SSRİ üzərində erkən qələbə planı 6 milyon insanın məhvinə səbəb olmuş kollektivləşmənin nəticələri üzərində qurulmuşdu? O gözləyə bilərdimi ki, bundan sonra əhali almanları bir xilaskar kimi qarşılayacaq?

Əgər Hitler həqiqətən bunu ehtimal etsəydi, daha çox uğur qazanardı, ümumiyyətlə, "xilaskarlıq missiyası"na ciddi əsaslanılsaydı, onda almanlar konkret addımlar atmalı olardılar - kolxozlar ləğv olunar, nəinki yerli özünüidarə işə salınar, hətta Rusiyanın dirçəlişi naminə ona yeni ideyalar verilərdi. Lakin bu mümkün deyildi, çünki Hitlerin başqa xalqlar kimi ruslara qarşı da təkəbbürlü münasibəti geniş yayılmışdı. Yeri gəlmişkən, SSRİ-də vətəndaş müharibəsini alovlandırmaq siyasətinə də maraq göstərilmədi, hansı ki, onsuz da 1941-45-ci illərdə faktiki olaraq gedirdi - böyük müharibənin içində yeni bir müharibə kimi. Almanlara kütləvi müqavimət bir qədər də Stalinin onu hər vasitə ilə qızışdırmasına görə baş verirdi. Rəhbər hesab edirdi ki, işğal olunmuş ərazilərdə vəziyyət nə qədər pis olsa onun xeyrinədir. Çünki sovet mətbuatı dərhal almanların vəhşiliklərinə diqqəti cəlb edirdi. Əlbəttə, bu cür qəddarlıqlar kifayət qədər idi, lakin əsas məsələ insanların şüuruna belə bir sadə tezisi yeritmək idi - müharibə xalqımızı məhv etmək üçün aparılır, söhbət onnan gedir ki, SSRİ xalqları azad olmalıdır, yoxsa kölə vəziyyətinə düşməlidir...

Qorxulu paranoyya

Məlum olduğu kimi, sovet kəşfiyyatı daim yaxınlaşmaqda olan müharibə haqda məlumatlar verir, Stalin isə rezidentləri öz qərargahlarından geri çağıraraq onları güllələtdirirdi. Niyə?

Bu, hələ müharibədən qabaq, 1937-38-ci illərdə baş vermişdi. Sovet kəşfiyyatı XDİK-in digər bölmələri kimi acı aqibəti yaşamalı oldu. O illər əsl qırğın illəri idi və o, dövlət aparatının bütün həlqələri, o cümlədən kəşfiyyat üçün təşkil edilmişdi. Stalin 1937-ci ilin mayında bir qrup kəşfiyyatçının qarşısında çıxış edərək demişdir: - Başa düşün, kəşfiyyatda bizi sındırmışlar... - O bunu nəzərdə tuturdu: bütün ətrafımız "əkiz" agentlərdən ibarətdir - kimi ki biz ələ alırıq, əslində öz rəislərinə xidmət edir; onların cəlb etdikləri zabitlər isə avam insanlardır, başa düşmürlər ki, artıq bu yolla ələ alınıblar. Bax bu ayrıca mentallıq, paranoyyanın xüsusi növüdür.

O dövrdə nə qədər kəşfiyyatçı güllələnmişdi?

Yüzlərlə. Qırğın kütləvi olmuşdu. Məsələn, 1938-ci ilin sonuna yaxın etiraf edilirdi: Polşada bizim nə rezidenturamız var, nə də agentimiz. Bu, sadəcə XDİK-in sənədində yazılmışdı. "Mərkəz" casuslara inanmır, onlar ölkəyə çağırılaraq sürgün edilir, məhbəsə salınırdılar.

Rezidenturalarda çoxlu yəhudi agent vardı. Stalin hesab edirdimi ki, Hitlerin antisemit siyasəti yəhudiləri yaxın müttəfiqə çevirər?

Yox. Stalinin məntiqi tamam başqa cür idi. Həmin çıxışında o (may,1937-ci il) belə əsaslandırılırdı: "Düşmənimizin düşməni bizim dostumuz deyil. Mümkündür ki, onlar bir müddət bizimlə məcburi müttəfiq olsunlar, lakin onlar bizim dostlarımız deyildir, onlar bizim inanmadıqlarımızdır".

Madam ki Stalin Almaniya ilə müharibənin labüdlüyünü bilirdi, bəs onda niyə müharibənin başlanğıcında Qızıl ordunun hər dörd zabitindən biri "otururdu". Dairə komandirləri də. Məgər belə deyildi?

Yox, heç də belə deyildi. Əgər "orduda təmizləmə"dən danışılırsa demək lazımdır ki, komanda heyətində 7 min zabit güllələnmiş, 40 min nəfər isə tərxis olunmuşdu. Sonralar bəzilərini qaytardılar.

Stalin başa düşmürdü ki, ordunun gücdən salınması prosesi gedir?

Bax, burada yenə Stalinin məntiqi işə düşür: "gedənlər"in yerinə yeni kadrlar gəlir - sovet generalları, onun general etdikləri gəlir. Ordu rəhbərliyinə divan tutulması Qızıl orduda "hərbi-faşist sövdələşməsi" ilə motivasiya olunurdu.

Stalin hesab edirdi: nə qədər general lazımdırsa hazırlayarıq, lakin ən mühüm -siyasi sadiqlik və itaətkar tabeçilikdir. Yeri gəlmişkən, Stalinin məntiqini Hitler 1944-cü ildə, "altına bomba qoyulduğu" bir vaxt belə izah edirdi: "Stalin ordu komandanlığını darmadağın etdi, yəqin ki, düz də etdi". Halbuki, müharibədən əvvəl o, başqa söz deyirdi: "Stalin ordunu tam gücdən saldı".

* * *

Almaniyanın "xaincəsinə hücumu" tezisi hələ də gündəlikdə dolaşmaqdadır. Stalin, əlbəttə, hücum haqda məlumatlı idi. Lakin almanları güclü təşkil edilmiş müdafiə ilə qarşılamaq üçün lazımi tədbirlər görmədi. Onun 41-ci il məğlubiyyətinə görə xalq qarşısında ən böyük günahı özlərinin uydurduğu sxem üzrə müdafiəyə atılması oldu.

...Yaxınlaşan faciə barədə 1947-ci il iyunun 17-də Berlindən növbəti kəşfiyyat məlumatı alınmışdı. Orada konkret tarix göstərilməsə də, açıq-aydın bildirilirdi ki, hücuma hazırlıq artıq başa çatıb və hər an zərbəni gözləmək olar. Bəs Stalin bu xəbəri necə qarşılayır? Özünəməxsuz şəkildə - məlumat əsassızdır, onu göndərən isə yalandan xəbər verir...

Hazırladı:

Səfər Mahmudzadə,

hərbi jurnalist

Ədalət.- 2015.- 10 iyul.- S. 3.