Ədəbiyyat həyatla bir olanda...

(Səxavət Talıblının "Adəmin övladları" romanı haqqında)

Səxavət Talıblını uzun illərdir tanıyıram. Onu başqalarından fərqləndirən orijinal xarekterə malik olmasıdır. Nə ilə məşğul olursa-olsun, istər yaz-pozu, rəssamlıq, qəzəliyyat, istərsə də ixtisasına uyğun işlər olsun, hamısını layiqincə və özü də təmkinlə yerinə yetirirr. Peşəkarlıq onun həyatının siqlətidir. Gənc yaşlarında əruzun bütün vəznlərini əxz elədi və çox maraqlı qəzəllər yazdı, sonra sərbəst şeir, sonra hekayə, povest və son illərdə iki maraqlı roman qoydu ortaya. Əfqanıstan həyatından bəhs edən "Adəmin övladları" romanı öz yazı manerasında dünya siyəsətinin sərgiləyir. Burda Rusiyada var, Azərbaycan da, Amerika da var, Orta Asiyada, bir sözlə, bütün dünya Əfqanıstan müharibəsindən keçir. Burda keçmiş və gələcək birləşir. Bu birləşmə indiki zamanda oxucuya çatdırılır.

Əfqanıstan ürəyimizin həmişə ağrıyan yeri olub. 1978-ci ilin sentyabr ayında Sovet qoşunları Əfqanıstanda daxil olub və nə qədər Azərbaycan əsgəri bu ölkədə həyatını itirdi, itkin düşdü. O yaralar hələ də sızlayır. Səxavət Talıblı romanın sujet xəttini elə bir yerdən başlayıb ki, bu mövzu həm xalq üçün, həm də ədəbiyyat və siyasət üçün maraqlıdır. Əsərin adından göründüyü kimi, dünyada dinindən, irqindən millətindən asılı olmayaraq, hamı Adəmin övladlarıdır. Əsərin əsas ideyası elə burdadır.

Əsərdə xeyli sayda obrazlar var. Yazıçının sənətkarlığı orasındadır ki, o obrazların hamısının özünməxsus psixologiyasını yaradıb. Hadisələrin qarışıqlığına, obrazların sıxlığına baxmayaraq, əsərin kompazisiyası çox sadədir. Bütün obrazlar və ayrı-ayrı sujetlər vahid bir xəttə - bütün insanların eyni kökdən ibarət olduğuna xidmət edir. Erməni və Azərbaycan münaqişəsinə görə əsər Cəfər Cabbarlının "1905-ci ildə" əsəri ilə uzlaşır. Ötən əsrin əvvəlində baş verən hadisələrin əsrin sonunda təkrarlanması onu göstərir ki, mahiyyət eyni problemdədir, aradan 100 il keçməsinə baxmayaraq, yenə "atan kazaklardır". 20-ci əsrin əvvəlində Cəfər Cabbarl, 21-ci əsrin əvvəlində isə Səxavət Talıblı - eyni məsələyə eyni prizmadan yanaşır.

Əsərin dili aydın və sadədər. Yalançı pafos və quru vətənçilik məsələsindən yüz ağac uzaq olan əsər Əfqanıstan və Qarabağ müharibəsinin paralelliyində bir sıra gizli mətləbləri önə çıxarır. Müharibədə ölüm-dirim mübarizəsinə qalxan Səməd, Segey, Dara, Valya, Şamo, Mayor Sokolov Adəmin övladları olduğuna görə eyni taleyi müxtəlif cür yaşayır. Əslində əsərin tədqiqat obyekti insanları müharibə əzablarına düçar edən rejimdir. Hər şey mövcud rejmin üzərində qurulub. Ən qabarıq obraz olan Səməd və Şamo surətləri eyni zamanda yaşasalar da və bir-birinə əks olsalar da, heç biri öz mübarizəsindən əl çəkmir, biri xeyirxah (Səməd), digəri isə kin, nifrət (Şamo) mənbəyidir. Onlar mövcud dünyanın əsas görüntüsü kimi əsər boyu oxucuların diqqətini özündə cəmləyir.

Əsərin namazla başlayıb namazla bitməsi çox böyük məna daşıyır və mən deyərdim ki, əsərə uğurlu bir quruluş verir. Bu, onu göstərir ki, hər şey, bütün kainat namaz üstədir, hər şey namazın üzərində qurulub. Əsərdə dini, irqi qarşıdurmaya bəşəri ideyalar prizmasından baxılır. Sergey Əfqan döyüşçüsünə namaz qıldığı vaxt güllə atanda Səməd qoymur. Amma onun rəqibi olan Şamo bütün hiylələrə əl atır. Səməd xeyirin Şamo isə şərin ifadəçisdir. Bu mənada əsər Nizami Gəncəvinin xeyir və şər öbrazları ilə səsləşir.

Əsərin müsbət qəhrəmanı Səməddir. Müəllifin uğuru orasındadır ki, o müsbət qəhrəmanı ideallaşdırmır. Onu həyatın ən çətin yollarından keçirir. Səmədin ən gözəl xüsusiyyətlərindən biri özünü həmişə günahkar hesab etməsidir. Bu əsasən onun yaxşı insan olmasına işarədir. Səməd həmişə özünə tənqidi yanaşır. Onun ailəsinə, ata-anasına, sevdiyi Dilarəyə biganəliyi zəif çəhət kimi diqqətdən qaçmır. Həyat yoldaşı Dara evdən gedəndə onunla maraqlanmır. Bütün bunlar əsərin təbii şəkildə qələmə alınmasıdır. Əsərdə həyatdan kənar suni müsbət obraz yoxdur. Hər obraz həyat dediyimiz bir məcradan qidalanır. Ədəbiyyatla həyat bir olanda bədii əsər yaşamaq haqqı qazanır.

Əsərdən doğan əsas ideya budur ki, müxtəlif dinlər, dillər, əqidələr olsa da, bütün insanlar Adəmin övladlarıdır və bu insanlar həqiqətin yerini öz daxillərində və o böyük Allahın həqiqətində tapacaqları heç şübhə doğurmur.

Ədalət.-2015.-11 iyun.-S.7.