HACI MAHMUD ƏFƏNDİ

Son illər dünyada gedən qlobal proseslər o qədər ziddiyyətli və dəhşətli görkəm alıb ki, dünya sonunun yaxşılaşdığını düşünməmək olmur. Allah, İblis, xeyir-şər, qara-ağ qarşıdurmaları, bəşərin yaranışı ilə birgə dünyaya gəlmiş və bu proses son həddinə yaxınlaşmaqdadır. İnsan oğlu yaranışından özünə inanc və güvənc yeri axtarıb, oda, daşa, günəşə, hətta müəyyən canlılara belə sitayiş etməklə öz mənəvi dünyasını bütövləşdirməyə - Allahı, özünü dərkə yol gəlmişdir.

Bəzi ateist düşüncəli, materialist təfəkkürlü insanlar İslam dinini, mədəniyyətini Bəşərilikdən kənarlaşdırır, bəsitləşdirir, "Ərəb dini" adlandıraraq, dinimizə, imanımıza iftiralar yağdırırlar. Amma gəlin etiraf edək ki, İslam dininə söykənən Şərq mədəniyyəti, əxlaqı, təfəkkürü, bütövlükdə Qərb və Xristan mədəniyyətini min illərdi heyrətdə saxlamaqdadır. Həllac Mnsurdan üzü o yana və bu yana, dünya mədəniyyətinə meydan oxumuş Təsəvvüf mütəfəkkirləri məhz İslam dininə və mədəniyyətinə söykənmişlər. Bu da bir həqiqətdir ki, Avropanın ən nəhəng yazıçılarından biri olan Viktor Hüqo "Səfillər" əsərindəki Episkop obrazının, Şərqin dahisi Mövlanə Cəlaləddin Ruminin prototipi olduğunu etiraf etmişdir. Bu baxımdan gəlin özümüz-özümüzə dəyər verməyi bacaraq, özümüzə qənim kəsilməyək.

Bu yazımızla İslam və Təsəvvüf mədəniyyətindən geniş söhbət açmaq niyyətində deyilik. Məqsədimiz bu yaxınlarda işıq üzü görmüş bir kitabla bağlı fikirlərimizi söyləməkdən ibarət olacaqdı. Və bu yerdəcə təəssüf hissi ilə qeyd edim ki, haqqında söhbət açacağımız kitab da İnancımıza, əxlaqımıza, mədəniyyətimizə qənim kəsilmişlərdəndi.

Hər yeni işıq üzü görən kitab, həm də özü bir işıq olmalı, kitab missiyasına xidmət etməlidi. Son zamanlar bayağı müəlliflərin çoxcildlikləri baş alıb getsə də ədəbiyyat aləmimizə heç bir mənfi təsir gücünə malik ola bilmirlər. Əlahəzrət ədəbiyyat öz ələyini zaman-zaman ələməkdə, unu un, kəpəyi kəpək yerinə qoymaqdadır. Amma ziyanlı, insan mənəviyyatına, milli dəyərlərimizə, əxlaqımıza taun xəstəliyi kimi səpilən kitablar da mövcud olur ki, bunlara qarşı sükut mövqeyində durmaq özü daha ziyanlıdı.

Bu günlərdə, İsmayıl Umudlunun ön sözü ilə çapa hazırlanmış, çox nəfis tərtibatla sürgündən azadlığa qaçmış bir kitabla tanış oldum. Bu ifadəm çoxlarına qəribə görünsə də kitabı azacıq vərəqləsəydilər nə demək istədiyimi anlayardılar.

Ön söz müəllifi yazır ki, Teymur Miralayev, dayısı Camal ağa Dilbazinin illərcə qoruduğu, yüz ildən çox sandıqlarda gizlədilib saxlanmış "Divani- Fəsihət" kitabının əlyazmasını ona tapşırmış, çap etməyini vəsiyyət etmişdir.

İsmayıl müəllim gözəl təfsilatla "Giryan" təxəllüslü şairi oxucularla tanış edir, məşhur Dilbazilər soyunun parlaq nümayəndəsi olan Camal ağa Dilbazini Nəqşibəndi təriqətinin daşıyıcısı, dərin bilikli alim, sufi şairi və ictimai xadim kimi təqdim edir.

Haqqında söhbət açacağımız kitabla tanış olduqca, illərlə sürgün həyatı yaşamış şairin taleyini aydınca görürük, acıyırıq. Amma təsəvvüf yolçusu adlanan bu "müdrik insanın" iç dünyası ilə bərabər, nifrət və kini, ədavət və məkri, qərəzli xisləti ilə də tanış oluruq və təəssüf hissi keçirməyə bilmirik.

Kitabı diqqətlə oxuduqca, arif oxucu dərhal hiss edir ki, kitab məhz qərəzli xislətinə görə Allah tərəfindən uzun illər həbs cəzana məhkum edilibmiş. Görünür bu səbəbə görə Teymur Miralayev uzun illər dayısının kitabını çap etdirməkdən çəkinmiş, bu işi qismən cəsarətli saydığı İsmayıl Umudluya vəsiyyət etmişdir...

Keçək əsas məsələyə. Kitabın müəllif, Nəqşibəndi təriqətinin daşıyıcısı, sufi şairi kimi təqdim olunduğundan, ilk olaraq eşq və ürfan əhli haqda düşünməli oluruq. Eşq və ürfan əhlinin hansı mərhələlərdən keçib Həqiqətə, yəni Tanrıya qovuşma mərhələsinə can atdığını bilirik.

Şəriyyət, Təriqət, Mərifət mərhələlərindən keçə bilməyən müridlər Həqiqət mərhələsinə necə can ata bilərlər? Həqiqətə varan sufinin könlündə kin, nifrət, riya, şər əlamətlərindən əsər belə qalmır. Mərifət mərhələsindən keçən sufilər, mərifətsiz sözü dilinə gətirməz, pis olanı gözləri görməz, qulaqları belə eşitməz.

Nəqşibəndi, Sufi kimi təqdim olunan divan şairinin ön səhifələrində yazdığı "kəlamlara" diqqət yetirək. Müəllif divanını ənənəvi olaraq minacatla açır, Mövlanə Cəlaləddin Rumi və Şəms Təbrizi haqda təfsillərdən sonra Azərbaycanda Nəqşibəndiliyin Piri adlanan Mir Həmzə Seyid Nigari Həzrətlərinin həyat yolundan danışır və sonda qeyd edir: "...Onun öz hali-həyatında dörd xəlifəsi olub və iki əl- kağız ilə Qafqaza göndərilmiş naibləri var idi. Və Türkiyədə sabit olanlar: əvvəlinci xəlifəsi Qanqallı Qazi əfəndidir. İkinci xəlifəsi Daşovalı Mustafa əfəndidir. Və üçüncü xəlifəsi Trabzonlu Postlu Məhəmməd əfəndidir. Dördüncü xəlifəsi İstanbullu Yəsari Hüseyn Xuluslu əfəndidir. Qafqazda isə Qazax Qəzasında İncəli kəndində sakin olan Hacı Mahmud Əfəndidir. Qarabağ vilayətində Hacı Maqsud Çələbi əfəndidir..."

Müəllif tərəfindən həqarətlərlə təhqir olunduğundan, elə bu yerdəcə İncəli Hacı Mahmud Əfəndi haqda internetin rəsmi saytından götürülmüş qısaca məlumatla tanış olaq:

"Hacı Mahmud Əfəndi Astanbəyli şair, təsəvvüf alimi.

Hacı Mahmud Əfəndi, Seyid Mir Həmzə Nigarinin seçkin xəlifələrindən olub. Sufi təriqətinin, Nəqşibəndi silsiləsində, altun silsilədə 33-cü şeyxdir. Hacı Mahmud Əfəndi ilk təhsilini atası Veysəl Qaranidən almış, ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmişdi. O, müəyyən müddət Şəkidə təhsil almışdır. Hacı Mahmud Əfəndi təhsilini tamamladıqdan sonra yenidən Astanbəyliyə qayıdır. Burada elmi bilikləri tədris etmək üçün hücrə tikdirir. Onun ətrafına yaxın və uzaq yerlərdən çoxlu sayda tələbələr toplaşır. 1863-cü ilin rəsmi rus hərbi sənədində incəli Mahmud Əfəndinin adı Tiflis quberniyasının müridləri içərisində qeyd olunur. Amasya-Azərbaycan mədəniyyəti öncülləri arasında Hacı Mahmud Əfəndidən də qabaq "İncə Dərəsi"ndən Amasyaya getmiş elm insanları da olmuşdur. Amasyada Azərbaycan türklərinə məxsus "Şirvanlılar Camisi" Hacı Mahmud Əfəndinin Azərbaycandan, xüsusən qazaxlı ağa və bəylərdən topladığı paralarla Mir Hasan Əfəndinin (Həmzə Nigarinin oğlu) nəzarətində inşa edilmişdir. Türbənin qarşısına Hacı Mahmud Əfəndinin adı yazılı lövhə vurulmuşdur.

Hacı Mahmud Əfəndinin Şeyx Şamillə də çox yaxın münasibətləri olub. Belə ki, hər ikisi də Mövlana İsmayıl Səracəddin Əfəndinin (1782-1853) müridi olaraq Nəqşibəndi təriqətinin "Xalidi" qolunun yayıcısı olmuşlar. Hacı Mahmud Əfəndi Amasyada və Azərbaycanda çox sayılıb seçilən, dini dərindən bilən övliyya kimi qəbul edilib. Amasyada yaşayan həmyerlilərinin demək olar ki, bütün problemlərini həll etməyə qadir insan olub. Mahmud Əfəndi uşaqlarını Amasyada təhsil üçün saxlamış və özü Aslanbəyli kəndinə dönmüş və bir müddət sonra Həcc ziyarətinə getmişdir. Hacı Mahmud Əfəndi 1891-ci ildə vəfat etmişdir. Vəfatından az əvvəl rus məmurları tərəfindən ona yenidən Osmanlı dövlətinə köçmək tövsiyə olunmuşdur. Hacı Mahmud Əfəndi Aslanbəyli kəndində dəfn olunmuş, müridlərinin vəsaiti və köməkliyi hesabına qəbri üzərində türbə ucaldılmışdır. Türbənin içərisində iki qəbir vardır. İkinci qəbir Seyid Yasin adlı sufiyə məxsusdur. O, bu kəndə gəlmə olmuş, Hacı Mahmud Əfəndi tərəfindən hörmət görmüşdür. Hacı Mahmud Əfəndinin məzar daşında "Ya Allah, Ya Seyyid Nigari, Ya Hz. Mövlanə" və şeyxin öz adı yazılmışdır.

Hacı Mahmud Əfəndinin soyu Azərbaycanda Seyidovlar kimi tanınır".

Əlavə olaraq deyək ki, Dövründə kəramətləriylə, yüksək əxlaqi-mənəvi dəyərləriylə xalqın dərin rəğbətini qazanmış bu övliya, elə sağlığından insanların inanc və ümid çırağı olmuşdur. Mir Həmzə Seyid Nigari Həzrətlərindən mükəmməl bilgilər almış bu insan ilahiləşərək qərb bölgəmizin, Qazğın, Borçalının, Qaraçöpun, İlməzlinin inanc və and yerinə çevrilmişdir. Hazırda da ona inanc gətirən böyük bir bölgənin ziyarət etdiyi müqəddəs ocaq kimi öz sönməz nuru ilə parlamaqdadır...

(ardı gələn şənbə sayımızda)

Ədalət.-2015.-20 iyun.-S.10.