"YEVGENİ ONEGİN"İN YENİ TƏRCÜMƏSİ: TƏZADLI MÜLAHİZƏLƏR

( ŞAİR EYVAZ BORÇALIYA AÇIQ MƏKTUB)

Əzizim Eyvaz müəllim!

Şəxsi tanışlığımız olmasa da, mən Sizi ədəbi aləmə öz dəsti-xəttiylə gəlmiş, yüzlərlə gözəl poeziya nümunələri yaratmış istedadlı şairimiz, iti qələmli yazışı-senarist ("Mozalan" satirik jurnalını nəzərdə tuturam.), müxtəlif nəsilləri təmsil edən şairlərin neçə-neçə şeir kitablarının peşəkar redaktoru, nəhayət, abır-həyalı, öz yerini bilən, gözə girməyən müdrik bir ziyalımız kimi tanıyıram. Sizin hansısa bir şeirinizin iki misrası:

Hərdən, birdən,

yerdən, göydən

uzaq olmaq istəyirəm.

Uşaq olmaq istəyirəm.

bəlkə də qırx ildir yadımdan çıxmır.

"Ədəbiyyat qəzeti"nin 9 yanvar 2015-ci il tarixli nömrəsində Sizin "Yevgeni Onegin"i nə üçün tərcümə etdim" başlıqlı məqalənizi maraqla oxudum. Səmimiyyətimə inanın. Məqalənizin sonuncu abzasında: "...haqqında bu qədər ətraflı söhbət açdığım o məşhur bəndi öz tərcüməmdə təqdim edirəm. Bəlkə tərcüməni bütövlükdə oxumadan fikir yürüdənlər, eləcə də hələ ondan xəbərsiz olan möhtərəm oxucular həvəsə gəlib təklif etdiyin variantı sonacan oxuyub öz mötəbər fikirlərini söyləyərlər",-deməyiniz məni subyektiv fikir bildirməyə sövq etdi.

Mətləbə keçməzdən əvvəl onu deyim ki, poeziyada tərcümə məsələsinə həmişə ikili münasibət olub - o dövrdə də, indi də. Bədiilik öz yerində. Bəziləri orijinala maksimum yaxın, digərləri isə əsərin məzmunu və ideyasını saxlamaqla çevirmənin lehinədirlər. Mən birincilərin tərəfindəyəm, çünki hər şairin özünəməxsus uslubu var, şeiri oxuyanda müəllifin məhrəm səsini, nəfəsini duyursan. Tərcümədə də bu səsə, nəfəsə xələl gəlməməlidir. Əks halda, yəni ikincilərin tərcümələrində sanki şairin özü deyil, onun fikirlərini özgəsi, həm də "xaric səslə" dilə gətirir - sözçülüyə yol verilir, istər-istəməz bədiilik itir. Birinci yanaşma isə xüsusi istedad və böyük məharət tələb edir. Lakin tərcüməçi orijinalın əsiri də olmamalı, ona ehtiyatla yanaşmalı, eyni zamanda ana dilinin bədii imkanlarından maksimum istifadə etməyi bacarmalıdır. Bunları xatırlamaqda məqsədim var.

Məlumdur ki, sovet dövründə klassiklərimizin o zaman əlimizdə olan, ərəb-fars dilində yazdıqları bədii əsərlər Həmid Araslı, Mirzə İbrahimov, Cahangir Qəhrəmnov, Məmmədağa Sultanov, Əkrəm Cəfər, Mübariz Əlizadə və s. kimi görkəmli alimlərimizin tərtibi və redaktorluğu ilə işıq üzü görürdü. M. Sultanov və M. Əlizadənin orijinaldan birbaşa tərcümələrini nəzərə almasaq, sətri tərcümə olunan belə əsərlər (həcmindən asılı olmayaraq) səriştəli mütəxəssislərin yaxından köməyi sayəsində M. Müşfiq, S. Vurğun, S.Rüstəm, O. Sarıvəlli, Ə.Vahid, M. Rahim, M.Soltan, Ə. Əlibəyli, Ə. Tələt, İ. Soltan, H. Hüseynzadə (Arif), Ə. Ziyatay, M. Dilbazi və s. kimi şairlərimiz tərəfindən dilimizə çevrilmişdi. Maraqlı da orasıdır ki, M.Sultanov, M. Əlizadə və Ə. Vahid öz tərcümələrində bacardıqları qədər əruz vəzninin (bəhrlərin) qayda-qanunlrını gözləsələr də, təbii ki, digər şirlərimiz dili bilməsələr də, əruz vəznini mənimsəməsələr də, yuxarıda qeyd etdiyim kimi, əsərdəki daxili səsi duya bilmiş və orijinaldakı ritmin üstündə köklənərək, uğura nail olmuşdular. Elə həmin zəhmətin nəticəsidir ki, bu sahəyə bələd olan diqqətli oxucu Nizamini Xaqanidən, Nəsimini Füzulidən ayıra bilər.

O zaman xarici poeziya nümunələri (keçmiş podsovet məkanı daxil olmaqla) dilimizə birbaşa rus dili vasitəsiylə tərcümə olunurdu və bu sahədə sətri tərcüməyə ehtiyac da yox idi. Çünki hamı dili az-çox bilirdi, bilməyən də lüğətdən yararlanırdı. Orijinaldan tamamilə kənara çıxan, söz yığınına çevrilən tərcümə nümunəsi isə nadir hallarda çapa yol tapardı. Ötən əsrin 30-cu illərindən indiyədək şairlərimiz və tərcüməçilərimiz tərəfindən dünyanın müxtəlif xalqlarını təmsil edən klassik və müasir şairlərin saysız-hesabsız şeirləri, iri həcmli poeziya nümunələri, həmçinin şeir antologiyaları, o cümlədən Bayronun, Şekspirin əsərləri, eləcə də Dantenin "İlahi komediya"sı, Hötenin "Faust"u kimi neçə-neçə monumental əsərlər böyük uğurla dilimizə çevrilmişdir, əlbəttə, rus dilindən. Beləliklə, mükəmməl bir tərcümə məktəbimiz yaranmışdır.

Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, rus şeirinin özünəməxsus vəznləri var ("Ahəng" adlandırmaq daha düzgün olardı.) -yamb, xorey, daktil, amfibraxiya. Lakin hər hansı rus şeirinin Azərbaycan dilinə tərcüməsində həmin vəznlərdən istifadə etmək qətiyyən mümkün deyil, yaxud əksinə. Demək, bu məqamda əsas rolu daxili səs və bu səsin kökləndiyi ritm oynayır. Məhz bu səbəbdən S. Vurğun "Yegeni Onegin"in tərcüməsində böyük ustalıqla klassik heca vəznindəki onbirliyi - (6+5) bölgüsünü seçib. Əsəri orijinaldan oxuyanda da bunu bütün varlığınla, açıq-aşkar duyursan, sanki misralar əl-ələ verib, ürəyəyatan həzin bir ahənglə səslənərək, axar su kimi baş alıb gedir. Çayın nəğməsindən yorulmaq, bezmək olarmı?! Dastan təhkiyəli bu mənzum roman başqa vəzndə bədii keyfiyyətini də, oxunaqlığını da itirərdi. Bəzən adama elə gəlir ki, Puşkin onu Azərbaycan dilində yazıb. Şair Puşkini bizə belə sevdirib.

Rus dilinin formlaşmasında müstəsna rol oynayan "Yevgeni Onegin" nəinki Puşkinin öz yaradıcılığının, hətta bütövlükdə ümumrus ədəbiyyatının şah əsəridir. Xoşbəxtlikdən, belə bir əsəri, dahi Azərbaycan şairi Səməd Vurğun tərcümə etmişdir. (Təəssüf ki, indi "dahi" sözünü o qədər ucuzlaşdırıblar ki, eybəcər bir yarlıq kimi, özü də bəh-bəhlə hər yoldan ötənin boynundan asırlar. Siz böyük səmimiyyətlə S. Vurğunu "XX əsr Azərbaycan poeziyasının möhtəşəm sütunlarından biri kimi" dəyərləndirirsiniz və bu, Sizin böyü ürək sahibi olmağınızdan irəli gəlir.) Hələ keçmiş Sovet İttifaqı miqyasında bu tərcümə ən yaxşı tərcümə kimi yüksək qiymətləndirilmişdi. Ümumiyyətlə şairlərimiz Puşkini həmişə sevə-sevə tərcümə etmişlər. Şeirləri istidir, ürəyəyatımlıdır, nədənsə onu özümüzə daha yaxın sayırıq. Bəlkə də bu istilik onun qanındadır. Axı Puşkinin ulu babası İbrahim müsəlmandır.

Mən 1974-cü ildə M.F.Axundov adına Rus Dili və Ədəbiyyatı İnstitutunu (indiki Slavyan Universiteti) bitirmişəm və qaynar tələbəlik illərində iki dahini - Sabiri və Vurğunu yenidən kəşf eləmişəm. Sabirin həyat və yaradıcılığını dərslikdən öyrənmiş və bir neçə satirasını əzbərləmişdim. Nekrasovu oxuyandan sonra "Hohopnamə"ni vərəqlədim və heyrətimdən donub qaldım":İlahi, mənim Sabirim nə boyda nəhəng imiş!" Özü demişkən, "elə bir qocaman dağdır ki" zirvəsini görmək qeyri-mümkündür. Bu heyrətimin nəticəsi "Bir gecənin poeması" ("Elm və təhsil" nəşriyyatı, 2012.) oldu. İkinci kursda oxuduğum zaman artıq rus dilindən az-çox başım çıxırdı. Puşkin yaradıcılığını keçəndə "Yevgeni Onegin"in tərcüməsini orijinalla sətir-sətir tutuşdurdum və dəhşətə gəldim. S. Vurğunun bütün yaradıcılığını (yarımçıq qalmış "İnsan" pyesindən başqa) demək olar ki, əzbər bilirdim, lakin belə heyrətlənməmişdim. Bu böyük şəxsiyyətin sənətkarlığına heyran qalmışdım.

Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, səriştəsiz mütərcim bəzən şeirdəki bir fikri açmaq üçün hətta bir neçə mənasız misranın əlində "girinc" qalır. "Onegin"in hər bölümü 14 misradan ibarətdir. Əsər boyu. əvvəldən axırdək hər bir bölümü, qafiyələnən hər misranı, həmçinin hər sətrin mənasını olduğu kimi və öz yerində saxlamaq yalnız qeyri-adi istedada nəsib ola bilər. Digər tərəfdən, bu, son dərəcə əzablı, üzücü, məşəqqətli bir işdir, ağır zəhmətdir. Şairin özü demişkən," ömrünün iki ilinə yanmasa da, alnının inci tərini axıdıb", lakin sevdiyi şairin bu möhtəşəm əsərini dilimizə çevirdiyinə görə də qürur hissi keçirir. Mən bu tərcümədə dilimizin nə qədər zəngin, nə qədər gözəl olduğunu hələ o vaxt yəqin etmişdim (Nəsrimizdə isə bu gözəlliyi və zənginliyi S. Rəhimovun "Şamo"epopeyasında hiss etmişəm.).

Əsəri Sizin tərcümənizdə tam oxumasam da, özünüz birinci bölümə və ikinci bölümün ilk misrasına istinadən mülahizə yürütdüyünüzə və oxuculara fikir söyləməyi təklif etdiyinizə görə mən də bununla kifayətlənməli oldum. Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda müəlliminiz professor Gennadi Nikolayeviç Pospelovun niyə Oneginin əmisini "abırlı, həyalı", Oneginin özünü isə "dəcəl", şuluq"( sizin təbirinizcə desək, "haylaz") adlandırması mənə qəribə gəldi. Görəsən professor nəyə əsaslanıb? Yəqin o, Belinskidən bu yana əsər haqda deyilən fikirlərə "yenilik" gətirmək, hamıdan fərqlənmək istəyib. Yazıq Belinski dirilib, ona cavab verməyəcək ki... Mən hamının fikrinə hörmətlə yanaşıram, lakin özümün inandığım həqiqəti kimsəyə güzəştə getmirəm. Axı, fakt faktlığında qalır. Daha aydın təssəvür yaransın deyə, yaxşı olar ki, əvvəlcə orijinalı və hər iki tərcüməni əyani olaraq diqqətə çatdıraq.

Puşkin Oneginin diliylə deyir (Bu, həm də baş qəhrəmanın daxili monoloqudur.):

I

"Moy dyadya samıx çestnıx pravil,

Koqda ne v şutku zanemoq,

On uvajat sebya zastavil

İ luçşe vıdumat ne moq.

Eqo primer druqim nauka;

No, boje moy, kakaya skuka

S bolnım sidet i den, i noç,

Ni otxodya ni şaqu proç!

Kakoye nizkoye kovarstvo

Polujivoqo zabavlyat,

Yemu poduşku popravlyat,

Peçalno podnosit lekarstvo,

Vzdıxat i dumat pro sebya:

Koqda je çyort vozmyot tebya?"

II

Tak dumal molodoy povesa,

Letya v pıli na poçtovıx.

S. Vurğunun tərcüməsi:

I

"Mənim qayda güdən və nizam sevən

Əmim xəstələnib yatanda gerçək,

Hörmət etdirərdi özünə cəbrən;

Ağlına yaxşı şey gətirməyərək.

Hər halı özgəyə bir dərddir, ey vah,

Ancaq nə ağırdır oturmaq, Allah,

Gecəli, gündüzlü bir naxoş ilə,

Yanından getməyib bir addım belə,

Nə qədər alçaqca bir hiylədir, bax,

Bir yarımcanlının nazını çəkmək,

Onun yastığını tez-tez düzəltmək,

Könülsüz ağzına dərman aparmaq,

Sonra köks ötürüb deyinmək ki, sən

Nə vaxt cəhənnəmə itiləcəksən?"

II

Belə düşünürdü o gənc sərsəri,

Tozlu poçt yolunu çapıb keçərək.

Sizin tərcüməniz:

I

"Ən dürüst əxlaqmış abrı, isməti:

Mənim xəstə əmim ağır çağında

Canı cəfasına hörmət gözlədi,

Olmadı kimsədən umacağı da;

Necə sıxıntıdı, ya Rəbb, insana,

Xəstənin yanını kəsdirib durmaq,

Gecəli-gündüzlü boynunu burmaq:

Ən rəzil riyadır belə saatda

Nazıyla oynayıb bir yarımcanın,

Vaxtında yetirib dava dərmanı,

Yastıq düzəldərkən başının altda,

Üzdə ah çəkəsən, qəlbdə deyəsən:

Nə vaxt gedəcəksən cəhənnəmə sən?"

(ardı var)

Ədalət.-2015.-5 mart.-S.7.