BU, DİLSUZDUR...

ƏDƏBİ HƏYAT

Neçə illərdir onunla qonşuyuq. Dördüncü mərtəbədə o, ikincidə mən... hər gün onu görürəm. Və hər gün bir-birimizi görə-görə yaşa doluruq, qocalırıq. Hər gün salamlaşır, hal-əhval tutur, bir-birimizin kefini soruşuruq. Beləcə yaşa dola-dola, qocala-qocala oğullarımızı evləndirdik, nəvələrimiz dünyaya gəldi. Yaşa dola-dola sosializmdən kapitalizmə keçdik, o birisinin zülmündən qurtarmamış, bu birisinin girdabına düşdük. Heç vaxt içəridən kasıb olmasaq da, mənən özümüzü güclü saysaq da, elə günlərimiz oldu ki, maddiyyatımız sıxıntılı keçdi, ilham pərisinin bizdən üz döndərdiyini gördük, Abbas Səhhətin bu misraları dilimizə gəldi: "Ürəyimdə daha yox qönçə dodaqlar dərdi, Vardır ev dərdi, qadın dərdi, uşaqlar dərdi". Amma çox şey dəyişdisə, dəyişilməyən adlarımız-soyadlarımız oldu: Dilsuz Mustafayev, Vaqif Yusifli.

Bu il, martın 1-də Dilsuzun 70 yaşı tamam oldu. Uzun müddət mətbuatda, ədəbi dərgilərdə səsi az eşidilsə də, sağ olsun Abid Tahirli dostu ki, onu bir yubiley məqaləsi ilə yad elədi. Amma məsələ kiminsə az və ya çox yazmağında, mətbuatı fəth eləməyində, ya da gözə görünməməyində deyil, əsas odur ki, sənin ədəbiyyatda heç olmasa bir qarış yerin varmı? Nəsə yazmısanmı və o yazı səndən ürəynən danışmağa imkan verirmi? Bu baxımdan Dilsuz mən deyərdim, xoşbəxt adamdır.

Dilsuzla 1979-cu ilin dekabrında tanış olmuşuq. "Azərbaycan" jurnalında-ədəbi tənqid şöbəsinə müdir vəzifəsində işə başladım və elə birinci gün-21 dekabrda redaksiya işçiləri ilə ünsiyyət qurdum - bu - baş redaktor Əkrəm Əylisli, bu - onun müavini Nadir Cabbarlı, bu - Fikrət Qoca, bu - Mövlud Süleymanlı, bu - İsi Məlikzadə, bu-Natiq Səfərov, bu - Nemət Veysəlli, bu - İntiqam Qasımzadə, bu da - Dilsuz Mustafayev. Mənim ən çox oturub-durduğum, söhbət elədiyim, məsləhət aldığım bir İntiqam Qasımzadə idi ("Azərbaycan"ın indiki baş redaktoru, o zamankı məsul katibi), bir də Dilsuz. 1992-ci ildə Dilsuz işdən çıxdı, Nazirlər Kabinetində Elçin müəllimin yanında işə düzəldi. İnsafən, deyim ki, o boyda idarədə işə düzəlsə də, Dilsuz dəyişmədi, hər günkü salamlaşmaq, əhval-pürsanlıq, səmimiyyət limitini pozmadı.

Dilsuz Politexnik İnstitutunun avtomatika fakültəsini bitirmişdi, amma öz ixtisasına uyğun cəmi üç il çalışdı. Bunun da səbəbi vardı. O, içindəki, xarakterindəki ƏDƏBİ ADAM obrazına xəyanət eləmədi, bir müddət Azərbaycan Radio və Televiziya Şirkətində çalışdı, bir jurnalist kimi xeyli yazılar yazdı, verilişlər hazırladı, bal arısı pətəyə cuman kimi sözdən yapışdı, həyatın qaynar axınına qoşuldu.

Bədii istedad, xüsusilə şairlik istedadı Tanrının insana bəxş elədiyi xüsusi bir istedaddır və Dilsuz bu cövhəri misra-misra ağ səhifələrə düzdü. Onun ömrü boyu, vur-tut bircə kitabı çıxıb: "Ağ atlı oğlanın nağılı". Yadımdadır ki, əl içi boyda olan o kitab satışda qalmadı. İndi ondan heç Dilsuzda da yoxdu.

Amma o kitabdakı şeirlərin dadı-duzu, şirinliyi indi də oxucuların damağından getməyib.

Dilsuz yetmişinci illər ədəbi nəslinin nümayəndəsi idi. Həmin illər şeirimizdə folklora, Dədə Qorqud motivlərinə xalq şeirinə güclü bir qayıdış verdi. Gənc şairlər, o cümlədən Dilsuz xalq poeziyasının ən qədim örnəklərinə müraciət edir, poeziyada yaşarı ənənələrə sadiq qalırdılar. Dilsuz həm də türk şeirinən heyranı idi, Nazim Hikməti mütaliə etmək onun gündəlik vərdişinə çevrilmişdi. Həm də türkçü idi və bunu o zaman heç gizlətmirdi də.

Onun şeir dili Dədə Qorqud öyüdləri və sintaksisi üzərində köklənmişdi və burada heç bir imtasiya və təqlid axtarmırdıq. Bu, ədəbi varisliyin yaşanılması, yeni bədii çalarlar qazanması demək idi.

Sözün böyüyüncə ululuğun böyüsün,

Ululuğun böyüyüncə ozan dilinə düşəsən;

Qobuzdan-qobuza

Yayladan yaylaya sevgin böyüsün.

Ağca-ağca oğuz qızları

Göyçə-göyçə yaylalardan gül toplasın.

Gündoğandan Günbatana orduların qopsun.

Oğuz ellərindən arxan gəlsin,

Yağıların yaman yerdə axşamlasın.

Bizim elli durnalar ötüncə göyün böyüsün.

Yaylardan yaylalara,

Dənizlərdən dənizlərə

Gündoğandan Günbatana

bayraqların küləkləsin.

Dədə Qorqud dünyası əzəli-əbədi türk dünyasının ən parlaq bir səhifəsidir və Dilsuz neçə-neçə şeirində bundan təsirlənib. Amma bu təsir təqlid səviyyəsində olmayıb. Dilsuz Dədə Qorqud müdrikliyini, dastandakı qəhrəmanlıq, ərənlik missiyasını cavan nəsillər üçün örnək hesab edib. Onun məşhur "Beşik nəğməsi"ndən uzaq əsrlərdə anaların, nənələrin həzin layla səsini eşidirik:

Ərcə balam,

Bircə balam,

Ərcəm laylay,

Bircəm laylay.

Dədəm Qorqud

Bir ad versin.

Qoç Koroğlu

Qırat versin,

Körpəm, laylay,

Öfkəm, laylay.

Dilsuz o zamankı ədəbi nəsil içərisində ilk növbədə, məhz şeirlərinin dili, ifadəliliyi və obrazlılığı ilə seçilirdi. Nədən yazırsa-yazsın, o şeirdə sözdən düzülən, misralardan boy atan poetik bir tablo canlanırdı. Sözlər şeirə, şeir isə poeziyaya çevrilirdi.

Güllərdən toxunub çölü, çəməni,

Baxaram, sevdası vurar başıma.

Gedərəm, dağları ötürər məni,

Gedərəm, dağları çıxar qarşıma.

Burda çiçək-çiçək bəzənir torpaq,

Ürəyə xal salır lalənin xalı.

At kimi kişnəyən boz sellərə bax-

Havada oynayır ağappaq yalı.

Bu misralar Dilsuzun "Vətən" şeirindəndir. Vətəni pafosla, quru ritorika ilə mədh yoxdur bu şeirdə. Yeri gəlmişkən deyim ki, Dilsuzun "Bura Vətəndir" şeiri neçə illərdir Cavanşir Quliyevin bəstəsində radioda, televiziyada səslənməkdədir. Onun bir çox şeirlərinə Ramiz Mirişli, Oqtay Rəcəbov, Aydın Əzimov, Azər Dadaşov mahnılar bəstələmiş, bu mahnıları Zeynəb Xanlarova, Arif Babayev, Nəzakət Məmmədova, Elmira Rəhimova, Flora Kərimova, İlhamə Quliyeva, Akif İslamzadə, Yalçın Rzazadə kimi tanınmış müğənnilər oxumuşlar. "Nəğməkar şair" ifadəsindən heç xoşum gəlmir, çünki əsl şair elə nəğməkar olmalıdır, şairin şeir dili, poetik tələffüzü ritm, ahəng, melodiya üzərində qurulmalıdır. Dilsuz bu mənada şeirlərində sözlərin musiqisini yaradan şairlərdəndir.

Göydə ulduz gülə-gülə,

Yığmaq olmaz gilə-gilə.

Mən baxaram-qəlbim yanar

Sən baxarsan gülə-gülə.

Bu yaxınlarda Dilsuzun hələ çap olunmamış şeirlərini oxudum (Onların bir qismi "Ədəbiyyat qəzeti"ndə işıq üzü gördü). Hiss elədim ki, uzun müddət ədəbi dərgilərdə şeirləri dərc edilməsə də (bunun günahı elə Dilsuzun özündədir), Dilsuzun şairlik istedadına heç zərrə qədər də xələl gəlməyib. Əksinə, Dilsuzun yeni şeirlərində günümüzün, reallığımızın mənzərəsi əks olunur. Budur, "Çadır şəhərciyindən reportaj":

Axşam namazından sonra

böyrü-başı dəlik-deşik bir çadırda

bir qarı köks dolusu bir ah çəkdi!

"Yer üzündə yerimiz yox,

Göy üzündə göyümüz yox,

Gücümüz yox, heyimiz yox...

Səni dağılasan, dünya!"

Bu ahdan çatladı göy qübbəsi-

Sapı qırılmış təsbeh dənələritək

dağıldı ulduzlar,

Ay-namnazik yemiş dilimi

qopub düşdü yerə.

Qurudu irmaqlar,

Yandı, kül oldu dağlar.

Nə göy üzündə göy qald,

Nə yer üzündə yer...

Ora bax...Ora bax...

Bu vurhavurda

başını götürüb,

şeytan buludların arasıyla

harasa qaçır Allah.

Şeiri bütünlüklə misal gətirdim ki, onun içindəki mənzərə tam, aydın görünsün. Çadırlarda yaşayan soydaşlarımızın taleyi çox şeirdə əks olunub, amma belə poetik, obrazlı şeirlə az qarşılaşmışam.

Şeirdə fikirlə hiss vəhdət təşkil etməlidir. Təbii ki, birinci fikirdir, amma onu şeir sehrinə bürüyən şeiriyyətdir. Şeirin hansı formada, hansı vəzndə yazılması şərtidir, istedadlı şairin qələmində o, öz poetik həllini tapacaq. Dilsuz hecaca da, sərbəstdə də eyni dərəcədə uğur qazana bilir.

Dilsuzun sevdiyi şairlər çoxdur, amma mənim fikrimcə, onun ən çox sevdiyi bir şair var - Nazim Hikmət. O, ustad şairə bir neçə şeir həsr edib. Nazimin ölümünə həsr etdiyi bir şeir daha təsirlidir:

Anadolu qovaqları yelləndi-qalxmadın,

Gözəllərin yanaqları allandı-qalxmadın.

Heyvalar, armudlar ballandı-qalxmadın,

Ulu Göy üzündən

Alnına qocaman-qocaman ulduzlar yağdı-

qalxmadın.

Yer üzünün küləkləri

Aldı başına qara sevdanı-qalxmadın.

Yanıq-yanıq bağrımıza qalxmadın,

Ağrımıza, acımıza qalxmadın.

Dağlar, daşlar dilə gəldi, qalxmadın.

Dilsuz Mustafayev yetmişinci illərin sonlarında "Azərbaycan" jurnalında "Yol" adlı bir hekayə çap etdirdi. Hekayə müəyyən səs-səda doğurdu və hamı gözləyirdi ki, bu ilk hekayəsinin uğurundan sonra Dilsuz nəsrdə də öz sözünü deyəcək. Amma... daha ardı gəlmədi. Amma bunun əvəzində tərcümə ilə məşğul oldu. Çox olmasa da, sanballı tərcümələr elədi.

Dilsuzun yetmiş yaşı... Yazımın əvvəlində dedim ki, yaşa doluruq, qocalırıq, amma inanın, istedadlı adam üçün qocalıq məfhumu yoxdur və mən Dilsuzun üzü payıza, qışa yol alan ömür karvanına yox, istedadının yeni baharına boylanıram.

Ədalət.-2015.-14 mart.-S.15.