"PƏNCƏRƏMİ AÇDIM SABAHA..."

(Rəsul Rza-105)

III məqalə

Rəsul Rzanın müasiri, unudulmaz İlyas Əfəndiyev yazırdı: "Rəsul Rzanın poeziyasında qılınc kimi kəskin həqiqətlər vardır. O, heç bir zaman zahiri gözəlliyə, heç bir zahiri effektə aludə olmayıb. Onun hisslərində bəzən Sabirin incə qəlbi duyulur. O, sözün həqiqi mənasında inqilabçı, novator bir sənətkardır". Rəsul Rza novatorluğunun mahiyyətini həm də bu "qılınc kimi kəskin həqiqətlər"də axtarmaq lazımdır. Əgər Füzüli klassik formada - qəzəldə misilsiz bir ustalıq göstərmişsə, lirik "mən" - aşiq obrazının sevgi dünyasından böyük dünyaya bir pəncərə açmışsa, Sabir elə klassik formalarda oyanan əsrin ruhunu ifadə etmişsə, Rəsul Rza həm formada, həm də məzmunda novatorluq etmişdir. Dahi rus tənqidçisi Belinski Puşkinə həsr etdiyi məqalələrinin birində yazırdı: "Şairin yaradıcılıq fəaliyyətinin mənbəyi onun şəxsiyyətidə ifadə olunan poetik ruhundadır, buna görə də onun əsərlərinin, ruhunun və xarakterinin izahını birinci növbədə şairin şəxsiyyətində axtarmaq lazımdır".

Mən istəyirəm:

buludlar ağlasın,

uşaqlar ağlamasın;

analı ya anasız.

Mən istəyirəm:

güllər açılsın,

güllələr açılmasın,

amanlı ya amansız.

Mən istəyirəm:

qapılar qapanmasın,

soyuq olanda hava

gözlər qapanmasın.

Mən istəyirəm

yanğınlar sönsün,

ümüdlər sönməsin.

Meyvələr dəysin öz fəslində

Ürəklərə söz dəyməsin.

... hər şey insana baxsın

insan ələ baxmasın.

... mən istəyirəm

sevinc, səadət bol olsun

Ürəkdən - ürəyə

ölkədən - ölkəyə

Açıq yol olsun.

Bu şerdə Rəsul Rza şəxsiyyəti XX əsrin böyük humanisti obrazı ilə həmahəngir. Bu böyük humanist "mən kökümlə bu torpağa bağlıyam" deyir - onun 25 yaşında gəldiyi bu qənaət bütün yaradıcılığı boyu dəyişilməz qaldı. Və beləcə, Azərbaycan torpağı bütün rəngləri, çalarları ilə Rəsul Rza şerində görünməkdə idi. O, "Qarabağ - baba yurdum" silsiləsində yazırdı:

Adım qədimdir,

Xalqımın mübarizə tarixi kimi.

Çünki o, erməni tarixçilərinin və millətçilərinin məkrli niyyətlərindən xəbərdar idi. R.Rza bir şerində Androniki lənətləmişdi, başqa bir şerini Stepanakertdə "məhkəmədən" sonra vəhşicəsinə diri-diri yandırılmış üç nəfər azərbaycanlıya həsr etmişdir:

Burda torpaq yanmışdı qapqara,

Tonqal tüstüsü yayılmışdı

yaxınlara, uzaqlara.

... Keçdi bir neçə gün,

Tonqal yerində çicək əkdilər.

Ancaq deyən olmadı, burda...

qırmızı qərənfillər

Tonqaldan qabaq gərəkdilər,

yanıq ət qoxusundan qabaq,

qurbanlıq qoxusundan qabaq.

Soruşan olmadı,

Tonqalı kimlər qaladı,

çicəkləri kimlər əkdi?

Rəsul Rzanın "Ömürdən səhifələr" adlı bir şeiri də var. Bu şeirdə şair, uşaqlıq illərini xatırlayır, anasıyla bağlı keçirdiyi nisgilli anları yada salır. Rəsul Rzanın uşaqlıq və gənclik illərinin narahat və həyəcanlı günləri bu şeirdə son dərəcə dəqiq ifadəsini tapıb, lakin həmin şeirdə bizi maraqlandıran bir anımı qeyd etmək istəyirik. Şair "Ömürdən səhifələr"də Fransaya etdiyi səfəri də xatırlayır, bu təəssüratların avtobioqrafiq səciyyəli bir şeirə gətirilməsi heç də bizi əsas mətləbdən yayındırmır, elə bu da ömürdən səhifələrdir. Budur:

...Per-Laşez!

Kommunarlar divarı.

Hörmətlə açıram başımı.

Bəs o kimdir at üstündə,

özündən razı.

Kimə oxşayır, allah,

kimə?

Elə bil ki, qaba əl toxunur

incə simə.

Gözlərimdə canlanır

Naxçıvanın Arazı.

Söndürülmüş ocaqlar.

Əbədi susdurulmuş uşaqlar.

Qanlı üzlər keçir gözlərimdən.

min-min azı.

Bağırmaq istəyirəm

-Hardan gəldi bura

bu dələduz!

Daşa dönmüş daş ürəkli quduz!

"Bəs o kimdir at üstündə, özündən razı"-Rəsul Rza bunu deyərkən cəllad Anlraniki nəzərdə tuturdu. Yerevanda isə artıq bundan xəbər tutmuşdular və deyilənə görə, Rəsul Rzanı bir daha Ermənistana buraxmayacaqdılar. Deməli, sovet dönəmində yaşasa da, Rəsul Rza erməni daşnaqlarının Azərbaycanda törətdikləri faciələrdən xəbəri vardı və o dövrdə bu misraları yazmaq və Andraniki "dələduz" və "quduz" adlandırmaq da hünər tələb edirdi.

Rəsul Rza Azərbaycan tarixində qanla yazılmış qəhrəmanlıq səhifələrini-Babək və Nəsimi səhifələrini poeziyada yüksək sənətkarlıqla canlandırmışdır. Xüsusilə, Babəkin ölüm səhnəsinin təsviri qeyri-ada poetik detallarla əks olunmuşdur.

İki on ildən artıq

Xilafəti titrətdi

qoç Babək,

babəkçilər.

Bir gün gəldi

gözəl ömrün

faciəli sonucu.

Babəkin ölüm səhnəsi son dərəcə sarsıdıcıdır və iyirmi iki il ərəb işğalçılarına qarşı qəhrəmanlıqla döyüşmüş bu igid sərkərdə və xalq qəhrəmanının necə amansızlıqla qətlə yetirilməsi bir çox tarixi və bədii əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Xüsusilə, Əli Kərimin "Babəkin qolları" şeiri necə də sarsıdır insanı... Rəsul Rzanın "Babək" poeması da xalq qəhrəmanına daha möhtəşəm poeziya abidəsi ucaltmışdır desək, həqiqəti ifadə etmiş olarıq.

bir ovuc qan götürdü

sağ əlilə

Çəkdi üzünə.

Saralan rəngi görünməsin deyə

düşmənlərin gözünə.

Dişlərində çeynədi, boğdu

canının göyüm-göyüm,

sızım-sızım ağrısını.

Dərin yarğan, yarasından

süzülürdü qan.

Gözlərini pərdə-pərdə örtürdü

qırmızı bir duman.

Kəsdilər sağ qolunu da.

Ona elə gəldi ki,

qol deyil,

qılıncı düşdü yerə.

Babək nə uf dedi,

nə aman istədi.

Sanki uzaq-uzaqlardan,

qara kəhər atının

kişnərini eşitdi.

Qan qurumuş dodağından

İki kəlmə qopdu.

Gəlmələr!

İtlər!

Bu nifrəti təkrarladı

Qolu bağlı babəkçi igidlər.

Azərbaycan ədəbiyyatında ŞƏHİDLİYİN ZİRVƏSİ olan dahi Nəsimiyə də şeirlər, poemalar həsr olunub. İsa Muğanna "Məhşər" romanını yazıb.B.Vahabzadə "Fəryad" pyesini qələmə alıb.Qabilin "Nəsimi" poema-dastanı var.Əli Kərimin "Şəhidliyin zirvəsi" şeiri var. R.Rza isə Nəsiminin ölümqabağı son gecəsini təsvir edən poemanın müəllifidir.. Assosiativ planda qələmə alınan bu poemada zindən təsvirindən tutmuş sabahkı edamı gözləyən Nəsiminin həyat, ölüm, varlıq, yoxluq, dünya haqqında düşüncələrinə qədər .. sanki hər şey saniyə-saniyə, dəqiqə-dəqiqə bizi Nəsimiylə bərabər o edama aparır. Amma poemada bu dəhşətli səhnə təsvir olunmur (Əli Kərimin məlum şeirində olduğu kimi). Nəsimi düşünür:

Nədən,

insanlığın iztirab yolu

belə uzun, belə sonsuzdur.

Əsrlər boyu

güc ədaləti susdurur.

...İlahi!

Mən ki səni danmamışam.

Səni dərk etmişəm özümdə.

Yalanlara, riyalara

fikir köləliyinin

müqəddəsliyinə inanmamışam.

...Məndə iki cahan sığdı,

sığa bilmədim bu cahana.

Yaşadım insana məhəbbətlə

İçimdən yana-yana.

...Bu yazıda böyük Azərbaycan şairi Rəsul Rzanın yaradıcılığında ancaq bir mövzu-İnsan mövzusundan söz açdım. Amma onun poeziyası o qədər çoxşaxəli, geniş və əhatəlidir ki, saatlarla, günlərlə bu haqda danışmaq olar. Uildlərlə kitablar, elmi əsərlər yazmaq olar.

Sənətkarı yaşadan ilk növbədə, onun hansı bir cəmiyyətdə yaşaması deyil, onu yaşadan əsərləridir. Rəsul Rza müdriklik çağlarından birində yazmışdı:

Sabirdən səkkiz yaş böyüyəm,

Koroğludan on dörd yaş.

Ancaq hələ

nə Sabir deyəni

deyə bilmişəm,

nə Koroğlu eləyəni

eləyə bilmişəm.

Deyirəm, bəlkə

çatanda Nizami yaşına

mən də bir şey verə bildim

insanlığın

səadət uğrunda savaşına.

İndi qətiyyətlə demək olar ki, Rəsul Rza öz əsərləri ilə "insanlığın səadət uğrunda savaşına" çox şey verə bildi.

Ədalət.-2015.-22 may.-S.7.