Ağdərə ağrısı, Sərsəng yanğısı

Vahid MƏHƏRRƏMOV

Ağdərəyə ilk gəlişim 1993-cü ilin birinci həftəsinə - qış vaxtına təsadüf etmişdi. Həmin il qış bu bölgəyə tez və sərt gəlmişdi. Ayaq basdığım andan Ağdərəni qar içində, ağappaq gördüm. Elə birinci addımdan da bu şəhərin gözəlliyi məni heyran elədi. Düşündüm ki, əgər Ağdərənin qışı belə əsrarəngizdirsə, indi gör onun yazı, yayı necədir. Ağ örpəyə bürünmüş meşələr, dağlar, dərələr göz oxşayır, könül açırdı. Təəssüflər olsun ki, Ağdərənin yazını, yayını görmək mənə nəsib olmadı. Bu gözəl şəhərə soyuq bir yanvar günündə ayaq basdım, fevralın şaxtalı günündə ondan ayrıldım.

Rayon mərkəzi hər tərəfdən dağlarla, dərələrlə əhatə olunub. Bir anlıq mənə elə gəldi ki, dağlar Ağdərəni ovcunun içində saxlayıb, şəhər də başını astaca onların zirvəsinə söykəyib arxayıncasına uyuyub. Sanki dağlar şəhəri əlində möhkəm saxlayıb buraxmaq istəmir, qorxur ki, yerə düşsə əzilər, parçalanıb sınar, gözəlliyini itirər.

Həmin günlərdə Ağdərə köksündən ağır yaralanmışdı, torpağından, daşından qan sızırdı. Neçə vaxtdan bəri onun sinəsində ağır döyüşlər gedirdi. Ermənilər insanlığa sığmayan hərəkətlər edərək evləri dağıtmış, körpüləri uçurub yandırmış, hər yeri viran qoymuşdular. Düşmən tapdağından yenicə azad olunmuş Ağdərənin baxışları tutqun, gözləri yaşlı idi. Onun gülümsər çöhrəsinə qan çilənmişdi. Amma hiss olunurdu ki, ermənilərdən aldığı ağır yaraları yavaş-yavaş sağalır, doğma sakinlərini qoynuna aldıqca ürəyi daha da hərarətlə döyünür.

Ağdərə torpağına qədəm qoyan ilk dəqiqədən güllə səsləri eşitdim. Həmin gün şəhər bizi gurlayan atəşlə qarşılasa da, buna məhəl qoymadan üzü səngərlərə tərəf getdik. Yol boyu ətrafdakı göz oxşayan mənzərələri seyr etməkdən də qalmırdıq. Bu cür gözəlliyə valeh olmamaq mümkün deyildi. Həyatımda ilk dəfəydi belə heyrətamiz səhnələr görürdüm. Fərqli boy-biçimdə olan ağacların ağ paltar geyinməsi, budaqların "qızınmaq" üçün bir-birilərini qucaqlaması, gövdələrdən sallanan buz sırsırası ətrafın gözəlliyinə rəng qatırdı. İlk dəfə gördüyüm bu yerlər mənə çox doğma və əziz gəlirdi. Buralar məni özünə elə çəkirdi ki, sanki bu torpaqda, bu gözəlliyin qoynunda dünyaya göz açmışdım, neçə illər bu ətraflarda yaşamışdım. Yəqin ki, burada məni özünə çəkən əcdadlarımızın ölməz ruhu idi. Məni sehrinə salan gözəllik qəlbimi oxşayır, ürəyimi açırdı. Hərdən maşını saxlayıb qarın üstündə gəzə-gəzə göz dolusu dağlara, meşələrə tamaşa edirdik. Gözəlliyinə heyran olduğum qarlı yollar, mənzərələr, göz işlədikcə hey uzanır, bizi irəliyə - ön xətdə vuruşan döyüşçülərin yanına aparırdı. Dağlar, dərələr arxada qaldıqca biz gözəl Qarabağın dərinliklərinə doğru gedirdik.

Bu gözəl diyarın qarlı meşələrinin içindən keçib səngərlərdə torpaqlarımızı qoruyan oğulların yanına tələsirdik. Göz işlədikcə uzanan bu gözəl əraziləri erməni işğalçılarından azad etdiklərinə görə döyüşçülərimizi səmimiyyətlə bağrımıza basdıq. Əsgərlərimizin hücumları qarşısında duruş gətirə bilməyən ermənilər addım-addım geri çəkilirdilər. Hər gün yeni ərazilərimiz düşməndən azad olunurdu. Torpaqlarımız rahat-rahat nəfəs alıb köks ötürürdü.

Sırxavənd kəndi uğrunda qanlı döyüşlər gedirdi. Böyük strateji əhəmiyyəti olan bu yaşayış məntəqəsi əldən-ələ keçirdi. Düşmən müdafiə olunmağa çalışsa da, cəhdi boşa çıxırdı. Döyüşçülərimiz də hər an həmlə və hücumları gücləndirirdilər. Biz də qanlı döyüşlərdə böyük hünər, qəhrəmanlıq göstərən zabit və əsgərlərin döyüş yollarını öyrənir, qeydlər aparır, şəkillər çəkirdik.

Dağların döşündə ilan kimi qıvrılan qarlı yollarla səngərlərdən geri qayıdırdıq. İşğalçılardan azad olunmuş ərazilərimizə baxdıqca ürəyimiz dağa dönürdü. Qəlbimiz sevinclə dolur, üzümüz gülürdü. Yolüstü Sərsəng su anbarına da baş çəkdik. Sərsəng gözəlliyi, bəzək-düzəyi ilə gəlinə oxşayırdı. Qarlı dağlar qoynunda yerləşən göl sanki bu yerlərin gözmuncuğu idi. Sükutu pozulmuş Sərsəng elə bil şıltaq dalğaları ilə sahillərini qucaqlayıb torpaqla, daşla baş-başa verib asta-asta pıçıldaşırdı. Hündürlükdən azca aşağı düşüb onun buz kimi suyundan bir ovuc üzümə vurdum, bir qurtum içdim. Sonra gölün sahilində xeyli gəzinib gözəlliyinə tamaşa etdim. Elə bil vaxt, zaman tez ötüb keçdi. Sərsənglə sağollaşmaq anı gəlib çatdı. "Salamat qal, Sərsəng! İnşallah, yaxın vaxtlarda yenə də görüşərik", - dedim.

Bir aydan sonra yenə də Ağdərəyə ezamiyyətə getdim. Ötən müddət ərzində vəziyyət xeyli dəyişmişdi. Erməni işğalçıları öz havadarlarına arxalanıb əks-hücuma keçərək bir neçə kəndi yenidən işğal etmişdilər. Strateji yüksəkliklər düşmən əlinə keçmişdi. Güclü hücumlar şəhərin mərkəzinə tərəf yönəlmişdi.

g1993-cü il. Fevral ayının 9-u. Ağdərə rayonundan çox da uzaqda olmayan Ortakənd kəndi. Qarlı, şaxtalı bir gün. Həmin vaxtlar hərbi hissənin qərargahı orada yerləşirdi. Həyətdə çoxlu köhnə traktor atılıb qalmışdı. Deyəsən, əvvəllər bura texniki-peşə məktəbi olmuşdu.

gFevralın 9-u - ömür kitabımın səhifələrinə böyük hərflərlə yazılmış və heç vaxt unudulmayan, yaddan çıxmayan bir gün. Həmin gün bəlkə də həyatımın ən gərgin, narahat və həyəcanlı anlarını yaşadım. Günortayacan səngərləri gəzib xeyli material toplamış, şəkillər çəkmişdik. Geri qayıdandan sonra hərbi hissənin həyətində oturub bir az dincimizi alır, yazacağımız materialları iş yoldaşım Eldənizlə müzakirə edirdik. Bu vaxt qərargah növbətçisi olan zabit yaxınlaşıb dedi ki, mayor Qabil Zamanov bizi çağırır. Qabil Zamanov o vaxtlar Daxili Qoşunların qərargah rəisi vəzifəsini icra edirdi. Tələsik onun yanına yollandıq. Bizi başdan-ayağa süzən mayor Zamanov gözlərini mənə zilləyib soruşdu:

- Fotoaparatın varmı?

- Var, - dedim.

Sonra bir az fikrə getdi. Səsinin tonunu dəyişib bir az kövrəkcəsinə dilləndi:

- Dünən Mehmanə kəndi ətrafında gedən ağır döyüşlərdə itkilərimiz də oldu. Bu yerlərin torpağı şəhidlərimizin qanı ilə suvarıldı. Təəssüflər ki, düşmən hücumları gücləndiyindən şəhidlərin meyitlərini çıxara bilmədik. Öyrənmişik ki, ermənilər əsgərlərin meyitlərini təhqir ediblər. İndi həmin yerləri qəsbkarlardan azad etmək üçün gərgin döyüşlər gedir. Ermənilər yavaş-yavaş geri sıxışdırılır. Bir azdan kənd qəsbkarlardan azad olunacaq. Təcili Mehmanəyə gedin, həm meyitləri çıxarıb gətirin, həm də onların şəkillərini çəkin. Ermənilərin insanlığa sığmayan hərəkətlərini bütün dünyaya bəyan etmək lazımdır. Şəkilləri həm ölkəmizdəki səfirliklərə, həm də beynəlxalq təşkilatlara göndərəcəyik. Qoy ermənilərin vəhşiliyini bütün dünya görsün.

Mayor Qabil Zamanovun əmri ilə iki hərbi jurnalistə - Eldəniz Abbasova, mənə və 11 nəfər əsgərə silah verdilər. Sürücü QAZ-66 markalı maşının yanacaq çənini doldurandan sonra yola düzəldik. Qarlı dağlar, narahat yollar yenə də bizi ağuşuna aldı. Musa həkim yol-yolağanı yaxşı tanıdığından sürücünün yanında oturdu. Dağların, dərələrin qoynundan keçən yollarla xeyli irəli gedib axşam saat doqquz radələrində Mehmanəyə çatdıq. Artıq qaranlıq öz çadırını yer üzünə sərmişdi. Yer-yurd qarla örtüldüyündən ərtaf o qədər də qaranlıq görsənmirdi. Qar dizə çıxırdı, hava çox soyuq idi. Buludlar göy üzündən çəkilmiş, səmanın ənginliyindəki ulduzlar sayrışırdı. Ay hələ gözə dəymir, elə bil haradasa ləngiyib qalmış, göy üzünə çıxmamışdı.

Yüksəklikdə bir az gözlədikdən sonra Mehmanənin içərilərinə doğru getdik. Hələlik ətrafda sakitlikdir, silahlar susub. Taborun kənddəki evlərdən birində yerləşən qərargahına çatıb dayandıq. Orada yüzdən çox əsgər vardı, onlardan azca aralıda dörd tank dayanmışdı. Zirehli texnikaların mühərrikləri gur-gur guruldayıb saat kimi eyni ritmlə işləyirdi. Hamı ayaq üstəydi, hamı narahat idi. Bir azdan nə olacağını, nə baş verəcəyini heç kim bilmirdi. Döyüşçülərlə söhbət edərkən öyrəndim ki, şəhidlərin meyitləri qalan ərazi ermənilərin nəzarətindədir. Hələlik oranı düşmənin caynağından azad etmək mümkün olmayıb. Hücuma ciddi hazırlıq gedir. Bir an da olsun belə rabitə vasitələri susmur, gur səslər xətdə bir-birinə qarışır. Hərdən arada boşluq yaranır, qurğulardan yalnız qulaqları deşən xışıltı səsi eşidilir.

Hərbçilərə dedim ki, ərazi düşməndən azad olunandan sonra ermənilərin təhqir etdikləri meyitlərin şəkillərini çəkəcəm. Amma onlar etiraz edib "Gecənin qaranlığında fotoaparatın işıqsaçanı ilə şəkil çəkmək döyüşçüləri erməni gülləsinin qarşısında qoymaq deməkdir. Bəzən elə hallar olub ki, düşmən hətta, siqaretin işartısına əsgərlərimizi vurub. O ki, qalmışdı fotoaparatın işıqlandırıcısı ola. İşığı görən kimi qəsbkarlar atəş açacaqlar." - dedilər. Bu söhbətdən sonra fikrimdən daşındım, aparatı səliqə ilə büküb yerinə qoydum. Ərazi ermənilərdən azad olunandan sonra meyitlərin çıxarılmasına kömək etməyə qərar verdim.

Çox keçmədi ki, kənd uğrunda qanlı döyüş başlandı. Güllə səsləri havanı yarıb bayaqdan bəri hökm sürən sükutu pozdu. Əvvəlcə avtomatlar "dilləndi", sonra qumbaraatan, pulemyot və başqa silahlar atəş səslərini daha da gücləndirdi. Aramsız olaraq şaqqıldayan silahlar "ağzından" od püskürürdü. Atəş səslərindən qulaq tutulurdu. Vahiməli gecədən qan və ölüm qoxusu gəlirdi. Başımızın üstündən vıyıltı ilə süzüb keçən mərmilər, güllələr hər an bizi qanımza boyaya bilərdi. Amma nə qədər təhlükəli olsa da, verilən tapşırıq yerinə yetirilməliydi. Həm qarşı, həm də biz tərəfdən atılan güllələr səs-səsə verib qulaqlarımızı batırırdı. Qəflətən bizdən on-on beş metr aralıya bir neçə mərmi düşdü. Döyüşçülər dedilər ki, qəsbkarlar minaatanlardan atəş açırlar. Mərmilər yaxınlığımızda partladıqca üzü üstə yerə uzanır, təhlükə sovuşandan sonra ayağa qalxırdıq.

Başımızın üstündən ötən mərmilərdən bir neçəsi iri gövdəli ağacların üstünə düşdü. Soyuqdan donmuş ağaclar bu zərbədən şaqqıltı ilə hissələrə parçalanıb yerə aşdı. Meşədə güclü uğultu qopdu. Bu səs qarlı dağlarda əks-səda verdi. Ağacların parçalanıb hissələrə bölünən gövdəsinin, budaqlarının şaqqıltısının, parçalanmasının səsi hələ də qulaqlarımdadır. Bu bəlkə də ağacların son nəfəsi idi, onlar can verirdilər. Mərmilərin odlu zərbələrinə dözməyən ağaclar parçalanaraq ah çəkir, nalə qoparırdı.

Gecənin qaranlığında, düşmənin "üç addımlığında" ömrümüzün narahat anlarını, həyəcanlı dəqiqələrini yaşayırdıq. Hər an düşmən mərmisinə tuş gələ bilərdik. Xoşbəxtlikdən hələlik mərmilər bizdən yan keçirdi. Bir az qabaqda isə qanlı döyüş gedirdi. Əsgərlərimiz düşməni sıxışdırıb Mehmanə kəndindən çıxarmağa çalışırdılar. Top və minaatan qurğularından atılan odlu mərmilər sanki canavarlar kimi səs-səsə verib ulaşırdılar. Odlu mərmilər ildırım kimi göydə qəfil çaxıb qaranlıqları işıqlandırırdı.

Az keçmiş qaça-qaça döyüşdən dönən bir neçə əsgər bildirdi ki, vəziyyət çox gərgindir, düşmən hücumlara ara vermədən irəliləyir, geri çəkilməsək mühasirəyə düşəcəyik. Çətinliklə də olsa, gecənin qaranlığında kəndin arxa tərəfindəki yüksəkliyə tərəf getdik. Mehmanə düşmən nəzarətində qaldı. Dayandığımız yüksəkliyə xeyli canlı qüvvə və zirehli texnika cəmlənmişdi. Əsgərlər döyüşə girmək əvəzinə silah-sursatı maşınlara yükləyib geri çəkilməyə hazırlaşırdı. Bu vaxt ucaboy, enlikürək bir zabit onlara yaxınlaşıb üstlərinə qışqırdı. Komandirin zəhmli səsini eşidən döyüşçülər silah-sursatı maşından yerə boşaldıb bayaqkı mövqelərinə qayıtdılar.

11 nəfər əsgərlə xeyli piyada yol gedib həkimlərin yanına çatdıq. Onlar qaladıqları iri tonqalın kənarına yığışmışdılar. Bir az dayanıb nəfəsimizi dərmək istədik. Təzəcə oturmuşduq ki, sürətlə gələn bir maşın yanımızda saxladı. Sürücü gur səslə çağırıb, "Maşında yaralı var, tez olun, onlara su verin" - dedi. Ocağın qırağındakı qabı götürüb maşına tərəf qaçdım. Həkimlər məni səsləyib dedilər ki, yaralıya su vermək olmaz, yalnız onun dodaqlarını isladım. Belə də etdim. Sonra yaralıları gəldiyimiz maşına qoyub Ağdərədəki hospitala çatdırmaq üçün yola çıxdıq. Maşında üç yaralı əsgər vardı. Onlardan ikisi ayağından, biri isə qarın nahiyəsindən yaralanmışdı.

Dağların, dərələrin qoynundan keçən sürüşkən, təhlükəli yollarla hospitala çatdıq. Yaralıları cərrahiyyə otağına aparandan sonra hərbi hissənin qərargahına gəldik. Uzaqdan güllə səsləri eşidilirdi. Bu soyuq qış gecəsində də torpaqlarmızın azadlığı uğrunda gedən qanlı döyüşlər səngimək bilmirdi.

Ertəsi gün Mehmanə kəndinin düşmən əlinə keçdiyini eşidəndə ürəyim sancdı, qəlbimdən ağrı qopdu. Ermənilər addım-addım Ağdərənin mərkəzinə doğru irəliləyirdilər. Bir müddətdən sonra isə həm Ağdərə, həm də onun dağlar, dərələr qoynunda yerləşən kəndləri düşmən əlinə keçdi. O gözəl yerlərin erməni işğalçılarının tapdağı altında qalması məni yandırıb yaxır. Yenə də ürəyimdən Ağdərəli günlər keçir. Yenə də Sərsəngdə əl-üzümü yumaq, suyundan içmək istəyirəm. Ağdərə ağrısını, Sərsəng yanğısını bir an olsun belə unuda bilmirəm...

Ədalət.-2015.-20 noyabr.-S.6.