Ədəbiyyat fədaisi

(Şair-tərcüməçi Səyavuş Məmmədzadənin 80 illiyi)

Tanınmış şair-tərcüməçi Səyavuş Məmmədzadənin 80 yaşı tamam olur və bu payız günlərinin birində, oktyabrın 2-də Bakıda, bir müəllim ailəsində dünyaya göz açmış bu gözəl ziyalının 60 illik fəaliyyəti ədəbiyyata həsr olunmuşdur. İlk ədəbi yazısı Ağacavad Əlizadənin Səməd Vurğuna həsr etdiyi şeirinin tərcüməsi olmuşdur (1956). Onun ömrü əsl sənət fədaisinin, bütün həyatını Sözə həsr edən bir insanın ömrüdür. Səksən yaşın-müdriklik zirvəsinin ucalığından dönüb arxaya-keçilmiş ömür yoluna boylananda doğrudan da heyrətlənirsən. Çox təəssüf ki, onun əməyi müqabilində ərsəyə gələn kitablarının sayı o qədər də çox deyil, əgər altmış illik tərcüməçilik fəaliyyətini bir yerə toplasan, ən azı on cilddən artıq qalın kitablar, toplularla qarşılaşardıq.

Şair-tərcüməçi-publisistgSəyavuş Məmmədzadəni mən belə tanıyıram. O, rusdillidir, yəni rusca təhsil alıb, amma bütün varlığı Azərbaycan ədəbiyyatına bağlıdır. Belə ki, bizim klassiklərin və müasir şairlərin əsərlərini rus oxucularına çatdırır, rus və başqa xalqların yazıçılarının əsərlərini də Azərbaycan dilinə çevirir. Bu mənada xalqlar və ədəbiyyatlar arasında canlı bir körpü rolunu oyanayır. Belə məhsuldar işləyən tərcüməçilərin sayı isə o qədər də çox deyil və deyərdim ki, bəlkə də bu sahədə sonuncu mogikan elə Səyavuş Məmmədzadədir.Tərcüməçilik çox ağır sənətdir, Səyavuş Məmmədzadənin bir ifadəsiylə desək, orjinalı gərək təzədən yaradasan. Elə yaradasan ki, sanki sənin öz doğma dilində yazıb o şair. Bu mənada Azərbaycan şairlərinin böyük bir qismi başqa dilli oxucular üçün maraq kəsb eləmişsə, Səyavuş Məmmədzadəyə minnətdar olmalıdırlar.

Onun qızğın tərcüməçilik fəaliyyəti o zaman-keçmiş SSRİ məkanında yüksək qiymətləndirilirdi. O illərdə Moskvada, digər şəhərlərdə, həmçinin Polşada və Bolqarıstanda tərcümə məsələləri ilə bağlı müşavirələrdə və yaradıcılıq tədbirlərində tez-tez iştirak edirdi. O, təkcə rus dilindən deyil, bolqar, Ukrayna və polyak dillərindən də tərcümələr müəllifidir.

Məlum həqiqətdir ki, tərcüməçi, xüsusilə şeir tərcüməsi ilə məşğul olan şəxs özü də şair olmalıdır. Rus dilində təhsil alsa da, paralel olaraq rus dilindən Azərbaycan dilinə və Azərbaycan dilindən rus dilinə tərcümələr etsə də, öz doğma dilində gözəl şeirlərin müəllifidir. Bir şeirində yazır:

Ürəyin qonmuşdu qərib ulduza,

Darısqal sanmışdım öz beşiyimi.

Bir könül canından ayrı oldusa

Əriyib itərmiş tüstülər kimi.

Ayıltdı ayazlı yağışlar məni,

Ey isti ocağım, bağışla məni.

Səninlə yanmadım sənin dilində

Dəryaya baş vurub çıxa bilmədim.

Dərin dəryaların gur sahilində

Dayaz həvəsimi boğa bilmədim.

Qınadın gileyli baxışla məni,

Ey doğma ocağım, bağışla məni.

Çox mənalı şeirdi və bu şeirdə Səyavuş Məmmədzadə Vətən adlı anasından, öz doğma ocağından və anasının danışdığı dildən üzr istəyir. Amma mənim fikrimcə, bu üzrxahlığa ehtiyac yoxdur, çünki Səyavuş Məmmədzadənin "Şuşanı qar gördüm" şeirlər kitabında elə gözəl şeirlər var ki, onlar məhz bir milli şairin qələmindən çıxıb. Bu cəhəti ilk dəfə Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə sezib. Yazıb ki: "Səyavuş mənim seçib-sonaladığım şirin xalq deyimlərinin, mürəkkəb ibarələrin rus dilindəki qarşılığını böyük ustalıqla tapır, bədiiliyi saxlamaqla mətləbi dəqiq tərcümə etməyi bacarır. Şübhəsiz hər iki dili mükəmməl bilən, sözün rəng və çalarlarını bir-birindən seçib yerinə görə dəyişən, mənalarını hiss edən adam bu cür ustalığa sahib ola bilər. Səyavuş əsərlərində məzmunla yanaşı sbzlərin nəğməliyinə, səslərin alliterasiyasına, cinaslığına xüsusi diqqət yetirir. Dili, onun rəng və çalarlarını yaxşı bilmədən səslərin uyarlığına, sözlərin müxtəlif mənalarını yerinə görə işlətməyə nail olmaq mümkün deyil... Səyavuş xalq şeirini mükəmməl bilir-və bu xəzinədən məharətlə istifadə edir".

Şuşanı qar gördüm, qar gördüm,

Elimi var gördüm, var gördüm.

Səslədim ötən günləri,

Dağları kar gördüm, kar gördüm.

Yazıma "gəl" dedim, "gəl" dedim,

Üzümə gül dedim, gül dedim.

Haçandan sönən ocağın

Külünə gül dedim, gül dedim.

Dağları dağ gördüm, dağ gördüm,

Həmişə sağ gördüm, sağ gördüm.

Bir bulaq aynasında

Saçımı ağ gördüm, ağ gördüm.

Şuşadan yol getdim, yol getdim,

Dedilər "qal", getdim, "qal", getdim.

Ürəyim dilə gəldi,

Dinmədim, lal getdim, lal getdim.

Bu şeirdə bir nəğmə ahəngi var və eyni zamanda, sözlərin rəsmi var. "Bir bulaq aynasında saçımı ağ gördüm" deyimi isə elə bil bir rəssam tərəfindən çəkilən tabloda bir cizgini xatırladır. Kitabdakı şeirləri oxuyandan sonra aydın dərk elədim ki, Səyavuş Məmmədzadənin tərcüməçiliyi də belə möhkəm dayağa arxalanır. Öz doğma dilinin incəliklərinə qəvvas kimi baş vura bilməsəydi, onun tərcümələri sevilməzdi və neçə Azərbaycan şeiri özgə dildə rəğbət doğurmazdı. Bir şeirindən də misal gətirmək istəyirəm:

Qatar gedir, qaranlığı yara-yara,

Qatar gedir yollarını yora-yora.

Qatar gedir, köhlən qatar, qatır qatar,

Qaranlığı qabağına qatır qatar.

Qatar qaçır, qatar uğur, alov saçır,

Gələcəyin toranında yollar açır.

Təkərlərin təpərini tökə-tökə,

Sənsizliyi parçalayır tikə-tikə,

qamçılayır, qayçılayır qaranlığı,

səpələyir tənhalığa yorğunluğu.

O qatarda biz gedirik,

Az gedirik,

üz gedirik,

dərə-təpə düz gedirik.

Bu şeirin məzmunu məlumdur, amma oxucunu cəlb eləyən şeirdəki alliterasiya düzümüdür, eyni samit səslərin sanki qatarın gedişinə uyğun kimi bir-birini təqib etməsi, nizamla baş alıb getməsidi. Yadıma böyük şairimiz Süleyman Rüstəmin "Çapayev" şeirindəki "ç"lar və Fikrət Qocanın "Qatar" şeirindəki "q"lar düşdü. Azərbaycan dilinin incəliklərini bilmədən bu cür ahəngdar, ritmik şeir yaratmaq mümkün ola bilərdimi? Onun bədii tərcümələrində də mümkün qədər Azərbaycan şeirinə məxsus gözəllikləri hiss etmək, duymaq olar. Şəhriyardan, Səhənddən, Nəbi Xəzridən, Məmməd Arazdan, Söhrab Tahirdən və onlarla digər Azərbaycan şairlərindən rus dilinə çevirdiyi poetik nümunələrlə tanış olmaq kifayətdir deyəsən, bizim şairlərimiz öz milli keyfiyyətlərini itirmir və tərcümədə yaxşı alınır. Onun tərcüməçilik fəaliyyəti çoxprofillidir. O, təkcə şeir, nəsr və publisistika əsərlərinin deyil, həm də bir çox elmi-nəzəri və ədəbi-tənqidi yazıların və monoqrafiyaların da tərcüməçisi olmuşdur.

Səyavuş Məmmədzadə Azərbaycan ədəbiyyatında tanınmış bir şəxsdir və arzulayırıq ki, bu tanınmış şəxs daha gözəl günlər, aylar, illər yaşasın. Son sözümüz onun bir şeirindən bu misralardır ki, onlar vətənpərvərlik duyğularını ifadə edir:

Bu aləmdə el dərdinə yanan var,

Babaları hörmət ilə anan var,

Unutma ki, vətən adlı anan var,

Canın öz vətənində,

Şanın öz vətənində,

Tanın öz vətənində.

Ədalət.-2015.-7 oktyabr.-S.3.