Fundamental tədqiqat

Musa Xanbabazadə, filoloq-ədəbiyyatşünas, AJB-nin üzvü

Sonet janrı haqqında ilk bəsit məlumatı mən rəhmətlik dil-ədəbiyyat müəllimim Gülağa Paşayevdən almışam. Bu, ötən əsrin 50-ci illərinin sonralarına təsadüf edir. O zaman mən orta məktəbin IX sinfində oxuyurdum. Humanitar fənlərə, xüsusən ədəbiyyata xüsusi marağımla seçilirdim. Həm Azərbaycan, həm də dünya ədəbiyyatının klassik nümayəndələrini acgözlüklə, demək olar ki, birnəfəsə mütaliə edirdim.

O zamanlar IX sinifdə ingilis dramaturqu V. Şekspirin həyat və yaradıcılığı, xüsusən "Hamlet" faciəsi tədris olunurdu. Rəhmətlik Gülağa müəllim Şekspiri bizə, əsasən, dramaturq kimi təqdim edir, bu böyük sənətkarın tarixi xronikalarından, faciələrindən xüsusi ilham və məhəbbətlə söz açırdı. Və qeyd edirdi ki, Şekspir həm də böyük şairdir, şeirlərinin çoxunu da sonet janrında yazıb.

Rəhmətlik Gülağa müəllim sonet haqqında təxminən aşağıdakıları bizə çatdırırdı: sonet lirik şerin janrıdır. XIII əsrdə İtaliyada meydana çıxmışdır. İlk yaradıcılarından biri Dantedir. Sonetin sonrakı inkişafı Petrarkanın adı ilə bağlıdır. Sonralar sonetin "dünya səyahəti" başlayır. XVI əsrin ikinci yarısında ingilis ədəbiyyatında vətəndaşlıq hüququ qazanır ki, bu, böyük Şekspirin adı ilə bağlıdır.

BDU-da oxuduğum illərdə də (1963-1970) sonet janrı barədə hörmətli müəllimlərimdən yeni məlumatlar ala bilmədim. Bu, əlbəttə, sonet janrının ədəbiyyatşünaslıq elmimizdə, demək olar ki, tədqiq olunmaması ilə bağlı idi.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında sonet janrının mənşəyi, tarixi, tipologiyası və poetik problemləri ilə ardıcıl məşğul olan alimlərimizdən biri ELŞAD SƏFƏRLİdir. Cənub bölgəsində-Lənkəranda yaşayır-yaradır Elşad Səfərli. Lənkəran Dövlət Universitetinin dosentidir, filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur. Əllidən artıq elmi məqalənin, üç dərs proqramının (2010), "Mikayıl Müşfiq yaradıcılığında sonet janrı" (2011) metodik vəsaitinin, "Sabir Rüstəmxanlının fərdi yaradıcılıq üslubu" (2003), "Azərbaycan sonetinin poetik xüsusiyyətləri" (2014), "Sonet janrı və Azərbaycan soneti" (2014) monoqrafiyalarının və habelə on şeir kitabının müəllifidir Elşad Səfərli.

Qaynar yaradıcılıq mühiti-ovqatı uzaq bir bölgədə yaşayan, məişət qayğıları bolluğunda itib-batan, fəqət gərgin elmi axtarışlardan yorulmayan, uğurlu poetik yaradıcılıqdan usanmayan, neçə-neçə şeir toplusu ilə oxucuları sevindirən, universitet auditoriyalarında yüksək səviyyəli mühazirələr oxuyan və bütün bunların hamısını öz ürəyində-beynində yaşadan, arıq-sısqa çiyinlərində gəzdirən cəfakeş-əzabkeş bir alimin - Elşad Səfərlinin fil dözümünə, dəvə iradəsinə-səbrinə, bitməz-tükənməz mənəvi-daxili enerjisinə heyrətlənməyə bilmirsən və inanırsan ki, bu boyda nəhəng yaradıcılıq işlərini o kəs görə bilər ki, o, həqiqətən, sutkada kəl kimi 24 saat (Jul Renar) işləyir. Elşad Səfərli məhz sutkada kəl kimi işləyən o cür azman yaradıcılardandır.

Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında sonetin müstəqil janr kimi elmi-tənqidi mövqedən tədqiqi, yaranma tarixi, poetikası, janr xüsusiyyətləri, ideya-məzmun, forma-struktur xüsusiyyətləri daha çox müstəqillik dövrünə təsadüf edir. Azərbaycan alimlərindən İsa Həbibbəyli, Hüseyn Həşimli, Seyfulla Əsədullayev, Təhsin Mütəllimov, Zeydulla Ağayev... həm Azərbaycan, həm də Avropa ədəbiyyatlarında sonetin inkişaf yollarını, təşəkkül mərhələlərini, poetik xüsusiyyətlərini həqiqi alim cəsarəti ilə inadla-inamla tədqiq etmiş, dünya və Azərbaycan sonetistikasını dəyərli nəzəri mülahizə və fikirləri ilə xeyli zənginləşdirmişlər.

Elşad Səfərlinin "SONET JANRI və AZƏRBAYCAN SONETİ" ("Elm və təhsil" nəşriyyatı, Bakı-2014) monoqrafiyası Azərbaycan sonetşünaslığında irəliyə doğru atılmış uğurlu bir addımdır. Monoqrafiya "Giriş"dən, dörd fəsildən, hər fəsil isə üç yarımfəsildən ibarətdir.

Monoqrafiya filologiya üzrə elmlər doktoru, Əməkdar elm xadimi, professor Hüseyn Həşimlinin qısa-lakonik, lakin elmi sanbalı və çəkisi yüksək ön sözü ilə açılır. Hörmətli professor "Sonet janrı: tarix, tipologiya və poetik problemləri" adlandırdığı ön sözdə Elşad Səfərlinin monoqrafiyasını "bütövlükdə Azərbaycan sonetşünaslığında, ümumən poeziyamızın tədqiqi işinə layiqli töhfə" (səh. 7) adlandırır və belə bir haqlı elmi qənaəti oxucularla bölüşür ki, "Sonet janrı və Azərbaycan soneti" monoqrafiyası özünün elmi əhatəsi, səviyyəsi, konseptuallığı ilə razılıq doğurur, yüksək elmi təəssürat yaradır" (səh. 9)

Fərasətli, həssas oxucu ön sözdən onu da hiss edir ki, hörmətli professor bu günə qədər üzünü görmədiyi, üzbəsurət söhbətləşmədiyi alim dostu Elşad Səfərlinin elmi uğurlarına ürəkdən sevinir, dostunun həm şəxsiyyətinə, həm də elmi və bədii yaradıcılığına sonsuz hörmət, məhəbbət və sayğı ilə yanaşır. Bu, Hüseyn müəllimin böyük ürək, təmiz əxlaq və yüksək mənəviyyat sahibliyindən xəbər verir.

Elşad Səfərlinin "Sonet janırı və Azərbaycan soneti" monoqrafiyasının ilk fəsli "SONET JANRI" adlanır. Alim bu fəslin özünü də üç yarım fəslə bölür: a) "Sonet Şərq-Qərb kontekstində;" b) "Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında sonetin tədqiqi;" c) "Avropa soneti təcrübəsinə qısa bir baxış və sonet poetikasının bəzi nəzəri məsələləri".

Elşad Səfərli "Sonet Şərq-Qərb kontekstində" bölümündə Şərqin qəzəl janrı ilə Qərbin sonet janrı arasında müqayisəli paralellər aparır, özündən əvvəl bu sahəni tədqiq edən alimlərin elmi fikirlərini ümumiləşdirir və aşağıdakı elmi nəticələri ortalığa qoyur: həm qəzəl, həm də sonet lirik növün digər janrlarına nisbətən poeziyada hökmran mövqeli olub; hər iki janr formaca kiçik olmasına baxmayaraq, məzmunca böyük poemaları əvəz edə biləcək qüdrətdədir; hər iki janr forma baxımından müəyyən eynilik təşkil edir, yəni həcmcə hər iki janr sayca heç də çox olmayan beytlərdən ibarətdir; lakoniklik, yığcamlıq hər iki janrın xüsusiyyətidir və bu lakoniklik məkanca dar formada böyük bir mündəricəni özündə ehtiva edir; hər iki janrda mövzu vəhdəti prinsipi gözlənilir; hər iki janr obrazlı düşüncənin məhsulu, ideyaca yüksək etik-estetik, ictimai-siyasi fikirlərin ifadəsidir; hər iki janrda düşüncə-təfəkkür stereotiplərinin yaxınlığı özünü göstərir; həm Şərq, həm də Qərbdə mövcud ənənəyə görə, qəzəl və sonet yazmayan sənətkar nə qədər qüdrətli olsa belə, böyük şair kimi qəbul edilmirdi, çünki həm qəzəl, həm də sonet "şairin qüdrətini, nazimin şöhrətini artıran" (Məhəmməd Füzuli) poetik vasitə idi; hər iki janrın həcmcə kiçikliyi heç də onların poetik ifadə məhdudluğuna dəlalət etmir, əksinə, əsl qəzəlçilər və sonetçilər bu kiçik arealda özlərini daha rahat hiss etmişlər.

Elşad Səfərli yuxarıda adını çəkdiyim fəsildə ədəbiyyatşünaslıqda haqqında bu və ya digər janrların kontaminasiyası anlayışına münasibətdə də orıjinal fikirlər ortalığa qoyur və janrların kontaminasiyası nəzəriyyəsini özünün elmi müddəaları ilə xeyli zənginləşdirir.

KONTAMİNASİYA yaradıcılıq üsludur. İlk yaradıcısı antik dövrün böyük Roma dramaturqu Qney Nevidir. O, iki və ya üç yunan pyesi əsasında yeni bir orıjinal pyes yaradırdı ki, bu, kontaminasiya adlanır. Belə bir üsuldan sonralar Roma dramaturqlarından Fitt Makk Plavt, Publi Terensi və başqaları da istifadə etmişlər.

Dünya ədəbiyyatı təcrübəsi göstərir ki, kontaminasiya yalnız dramatik janrlar çərçivəsi ilə məhdudlaşmır. Bu faktor, eyni zamanda, Şərq və Qərb mənşəli müxtəlif şeir şəkillərinin ədəbi təcrübəsində də özünü göstərir. Lakin bu üsul daha çox sonet və qəzəlin kontaminasiyasında öz bariz nümunəsini təsdiqləyir.Çünki "dünya şöhrəti qazanmasında, özünə qarşı xüsusi münasibət tələb etməsi, mühafizəkar poetik kanonlara malik xüsusiyyətlərinə görə qəzəllə müqayisəyə yalnız Avropa soneti gəlir. Bəlkə də, bu xüsusiyyətlərinə görə sonetə "Avropa qəzəli" deyilir." (səh. 21)

Lirik şeir şəkillərində kontaminasiya tətbiqi o zaman baş verir ki, bu janrın çərçivə elementləri, forma və qafiyə xüsusiyyətləri digər bir janrın forma və qafiyələri ilə üst-üstə düşür və nəticədə "iki janrın məzmun xüsusiyyətlərindən tamamlanmış yeni fikir meydana gəlir və belədə, transformasiya hadisəsi kontaminasiyanın bir forması kimi şərtlənir." (səh. 21)

Ədəbiyyatımızda Avropa mənşəli janrlardan istifadə XIX əsrdən başlayır. Belə ki, komediya, dram, povest janrlarından ilk istifadəçi M.F. Axundzadədirsə, faciə janrından ilk istifadəçi isə N.Vəzirovdur. Həmin janrlarda yazılmış əsərlərin yaranma tarixi müvafiq olaraq 1850, 1857, 1896-cı illərdir. Bu tarixi ardıcıllığa əsaslansaq, belə aydın olur ədəbiyyatımızda ilk komediya "Hekayəti-Molla İbrahimxəlil kimyagər"dir (1850), ilk dram "Xırs quldurbasan"dır (1850), ilk povest "Adlanmış kəvakib"dir (1857), ilk faciə "Müsibəti-Fəxrəddin"dir (1896).

Sonet janrının Azərbaycan ədəbiyyatına gəlişi XX əsrin əvvələrinə təsadüf edir. Bu janra Azərbaycan şairlərinin marağı "ilk növbədə, türk və rus poeziyası vasitəsilə mümkün olmuşdur" (səh. 38) Çünki ötən əsrin ilk onilliklərində Azərbaycan ədəbi mühiti daha çox türk və rus ədəbiyyatlarından qaynaqlanırdı. Hər iki ədəbiyyatın görkəmli nümayəndələri (T.Fikrət, Ə.Hamid, R.Tofiq, M.Əmin, M.V.Lomonosov, A.P.Sumarokov, Q.P.Derjavin, A.A.Delviq, M.A.Voloşin, İ.A.Bunin...) mövcud sonet ənənələrindən faydalanmış və bu janrda parlaq poetik örnəklərini yaratmışlar. H.Cavid, M.Müşfiq, A.Səhhət, A.Şaiq, Ə.Kamal, S.Səlmasi, Ə.Səbur, heç şübhəsiz, bu ustad şairlərin sonet yaradıcılığına baş vurmuş, bu janrın forma-məzmun, ideya-estetik, qafiyə-struktur xüsusiyyətlərini dərindən öyrənmiş və nəhayət, qələmlərini bu janrda uğurla sınamışlar.

Azərbaycan ədəbiyyatında sonet janrında ilk addımı hansı sənətkar atmışdır? Bu sual təkcə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarını deyil, həmçinin bir çox yazıçı və şairləri də düşündürmüş və onlar bu haqda öz fikir və mülahizələrini ədəbi içtimaiyyətə çatdırmışlar. Azərbaycan şairlərindən B.Vahabzadə, T.Mütəllimov, A.Azərtürk belə fikirdədirlər ki, sonetin Azərbaycan ədəbiyyatında ilk yaradıcısı Adil Babayevdir. Lakin akademik İsa Həbibbəyli sonet janrına dair tədqiqatlarında göstərir ki, Azərbaycan sonetinin ilk yaradıcısı Adil Babayev deyildir. Akademik faktlarla sübuta yetirir ki, ədəbiyyat tariximizdə sonetin yaranma tarixi şair Əhməd Kamalın adı ilə bağlıdır.

Filologiya elmləri doktorları, professorlar Seyfulla Əsədullayev və Zeydulla Ağayev isə öz tədqiqlərində göstərirlər ki, Azərbaycan poeziyasında sonet janrına müraciət edən ilk şairimiz Mikayıl Müşfiq olmuşdur.

(ardı var)

Ədalət.-2015.-8 oktyabr.-S.3.