Fundamental tədqiqat

Musa Xanbabazadə,

filoloq-ədəbiyyatşünas,

AJB-nin üzvü

(əvvəli ötən sayımızda)

Elşad Səfərli öz monoqrafiyasında opponentlərinin mövcud fikirlərinə hörmətlə yanaşsa da, nə Əhməd Kamalı, nə Mikayıl Müşfiqi, nə də Adil Babayevi sonet janrının ilk yaradıcısı hesab etmir. Tutarlı-inandırıcı faktlara, məntiqi mühakimələrə söykənən alim yazır: "Azərbaycan poeziyasında sonetə ilk dəfə müraciət edən... Səid Səlmasi olmuşdur. Lakin Əhməd Kamal Osmanlı və burada müvəqqəti yaşadığı, Səid Səlmasi isə Azərbaycan türkü olduğu üçün Azərbaycan poeziyasında ilkin sonet nümunələrinin S.Səlmasiyə aid olması təsdiqini tapmış faktdır". (səh. 53)

Elşad Səfərli monoqrafiyanın II fəslində ("Azərbaycan soneti") Azərbaycan sonetinin təşəkkül mərhələsini (1907-1930-cu illəri), bu mərhələnin S.Səlmasi, H.Cavid, A.Şaiq, Ə.Səbur kimi əsas nümayəndələrini, onların sonet yaradıcılığında əldə etdikləri poetik uğurları araşdırma müstəvisinə çəkir və hər birinin məxsusi xidmətlərini həqiqi alim qədirşünaslığı ilə təqdir edir və yüksək qiymətləndirir": Onlar (S.Səlmasi, H.Cavid, A.Şaiq, Ə.Səbur) ilk dəfə olaraq bu janra marağın artmasını təmin etdilər və... Azərbaycan soneti məhz onların yaratmış olduğu ədəbi ənənə üzərində özünün sonrakı mərhələsində yeni inkişaf fazasına qədəm qoymuşdur" (səh.134)

Monoqrafiyanın yuxarıda adını çəkdiyim fəslindən məlum olur ki, Azərbaycan sonetində 1920-1950-ci illər xüsusi bir mərhələdir ki, bu mərhələ daha çox iki qüdrətli şairimizin- Mikayıl Müşfiq və Əliağa Kürçaylının adı ilə sıx bağlıdır. Məhz buna görə də Elşad Səfərli həmin fəslin ikinci yarımfəslini "M.Müşfiq Azərbaycan sonetinin 1920-1950-ci illər mərhələsinin ən görkəmli nümayəndəsi kimi" adlandırırsa, üçüncü yarımfəslini isə "Ə.Kürçaylının sonet yaradıcılığı" adlandırır.

Ədəbiyyat tarixindən məlumdur ki, M.Müşfiq yaradıcılığı 1926-1937-ci illərlə hüdudlanır. Bu on bir ildə M.Müşfiq bizə zəngin ədəbi irs qoyub-getmişdir. Bu ədəbi irsdə Müşfiqin sonetləri özünəməxsusluğu ilə seçilir. Elşad Səfərli tədqiqatında Müşfiq sonetlərinin sayı 14 (on dörd) göstərilir və şairin bu sonetləri 1926-1937-ci illər arasında fasilələrlə yazdığı təsdiqlənir (şəh.136)

M.Müşfiqin ilk soneti "Bir gün"dürsə (1926), son soneti "Çağlayan"dır (1937). "Bir gün" Müşfiqin ilk mətbu əsəri kimi ədəbiyyat tarixinə düşmüşdür. Belədə şairin ilk mətbu əsərinin sonet janrında yazılmısı kimi maraqlı bir faktla qarşılaşmalı oluruq" (səh.136). Lakin "Bir gün"şeri,,... struktur, qafiyə sistemi baxımından janrın klassik kanonik tələblərini ödəmir. Şerin abab/cbcb/dde/egg qafiyə modeli də sonet poetikası üçün qəbuledilməzdir" (səh.137).M.Müşfiqin sonuncu "Çağlayan" sonetinin qafiyə quruluşu ingilis sonetinin çarpaz qafiyə tipinə uyğundur, yəni oktavada-abab/cdcd, sekstetdə, birinci tersetdə isə gfg qafiyə şəklindədir" (səh.143).

Elşad Səfərli M.Müşfiqin "Gülüşlər" (1928) soneti haqqında danışarkən qeyd edir ki, bu sonet Azərbaycan poeziyasında ilk dəfə tətbiq edilən mükəmməl kontaminasiya hadisəsidir və bu, Müşfiqin sonetdə yenilik axtarışlarının səmərəli bəhrəsidir. Bu sonetlə Müşfiq ilk dəfə bizim poeziyamızda sonet çərçivəsində rübai şeir şəklinin qafiyə xüsusiyyətlərinin sintezinə, tətbiqinə nail olmuşdur. Beləliklə, Müşfiq "sonet-rubai şeir tipinin kontaminasiya sayəsində poeziyamızda ilk nümunəsini də uğurla yarada bilmişdir" (səh. 161). Bu, Elşad Səfərlinin fikirincə, Müşfiqin "poetik hünəridir və Avropa mənşəli sonetin Azərbaycan tipidir (səh. 162).

Elşad Səfərli M.Müşfiq sonetlərinin qafiyə modellərini təsnifləşdirməyi də unutmur, o, qeyd edir ki, Müşfiq sonetlərinin qafiyə modellərinə nəzər yetirdikdə, oktavada yalnız dörd cür qafiyə prinsipindən:I. abab/cbcb- çarpaz (açıq); II. abab/cdcd-çarpaz açıq; III. aaba/ccdc (rübai qafiyə sisteminə uyğun); IV. abab/cddc-dairəvi (qapalı) sistemində istifadə edildiyi diqqəti cəlb edir. Birinci sxemdən 1 sonetdə, ikinci sxemdən 11 sonetdə, qalan 2 sonetdə isə sxemlərin hərəsindən 1 dəfə istifadə edilmişdir. Deməli, Müşfiq sonetlərin katrenlərində daha çox çarpaz (açıq) qafiyə sisteminə üstünlük vermişdir. Şair 14 sonetin tersetlərində dörd cür qafiyə modelindən-dde/egg;eff/egg;eff/ggf və efe/gfg şəkilindən istifadə etmişdir (səh. 158).

Elşad Səfərli Müşfiq sonetlərini araşdırarkən müəyyənləşdirir ki, Müşfiq sonetlərinin ölçüləri də müxtəlifdir. Belə ki, "Bir də baxsan", "Mənim eşqim" sonetləri qarışıq ölçülüdür, yəni 10 və 11 hecalıdır. "Üsyana başla" sonetində yalnız birinci katrendə hecaların sayında müxtəliflik var. 1,2 və 4-cu misralar 12, 3-cü misra isə 13 hecalıdır. Qalan katren və tersetlərdə hecaların sayı eynidir, yəni 13-dür.

Yerdə qalan sonetlərin 7-si 11 hecalı, "Bir gün" və "Əllər" soneti 14 hecalı, "Sevgilər" soneti 15 hecalı, "Güluşlər" soneti 14-15 hecalıların qarışığından ibarətdir (səh. 160).

Mikayıl Müşfiqdən sonra "sonet kultunun" ağırlığını öz çiyinlərində daşıyan şairimiz Əliağa Kürçaylıdır. Bu istedadlı şairimiz sonet yaradıcılığı ilə ardıcıl məşğul olmamışdır. Şairin sonet yaradıcılığı 1950-1961-ci illəri əhatə edir ki, o, bu on bir il ərzində müəyyən fasilələrlə cəmi 6 sonet yazmışdır və sonetlərinin hamısı italiyan soneti formasındadır. "Bu sonetlərin 4-ü çarpaz (açıq) qafiyə sxemində-abab/cdcd/eef/ggf; yalnız 2-sində- "Məhəbbət yolunda yorulmur ürək"- birinci katren dairəvi (qapalı)-abba; qalan bəndlərdə isə cdcd/eef/ggf-""Bilmirəm işin nə, sənətin nədir" sonetində də birinci katrendə dairəvi (qapalı)-abba, qalan bəndlərdə isə qafiyələnmə cdcd/eef//ggf şəklindədir". (səh. 166)

Elşad Səfərli monoqrafiyanın III fəslində ("Azərbaycan sonetinin yüksəliş və forma axtarışları") Azərbaycan sonetinin Adil Babayev mərhələsini və bu mərhələnin istedadlı davamçılarının (Abbasağa, Abbas Abdulla, Sabir Mustafa) sonet yaradıcılığını səbrlə, təmkinlə tədqiq edir və hər birinin "lirik şerin bu növünə özlərinin parlaq, kamil töhfələr verdiyini" (səh.219) ürəkaçıqlığı və bir alim səmimiyyəti ilə etiraf edir.

"Adil Babayev yaradıcılığında sonet Avropa şerinin konservativ prinsiplərilə klassik Şərq şerinin poetik sisteminin kamil ünsürlərinin vəhdəti, sintezi kimi intişar tapır. Sonet poetikasından gələn qəlib, ölçü, vəzn, qafiyə prinsipləri Avropa mənşəli olsa da, həmin qəlibdə təzahür edən içtimai, əxlaqi-siyasi və fəlsəfi mövzular, aforizmlər, müdrik kəlamlar, bədii təsvir-ifadə vasitələri, təzadlar, troplar sistemi, şerin harmonik, strofik gözəlliyini təmin edən ahəng, intonasiya, ölçü, bölgü və digər əksər kamil şeir üçün məqbul sayılan keyfiyyətlər milli Şərq şeri ənələrinə aid idi. Və Şərq şerinin ruhu bu nümunələrdə dominantlıq təşkil edirdi. Buna görə də Avropa şeri ilə Şərq şerinin sintezi olan və A.Babayev yaradıcılığında müştərək prinsiplər əsasında meydana gələn sonetdə milli poezyamızın poetik xüsusiyyətləri tərəzinin ağır tərəfini tuturdu" (səh.194-195). Uğurlu və ədalətli elmi nəticədir. Elşad Səfərlini belə bir təkzibedilməz haqlı nəticəyə gətirən səbəblər, məziyyət və faktorlar çoxdur. Və bu səbəb- faktorlarsız yuxardakı elmi nəticəni əldə etmək mümkünsüz olradı. Hansılardır bu səbəb, faktor və məziyyətlər? a) əsl sonet movzusu, tematika, içtimai-bəşəri problematikanın bu janra cəlb olunması və onların hüdudlarının görünməmiş miqyasda genişləndirilməsi;b) sonetlərin bütün mövzulara (şəxsi və içtimai həyat, intim hiss və duyğular, fəlsəfi və bəşəri və s.) təmasetmə qadirliyi; c) sonetlərdə yüksək bəşəri sərvətlərin parlaq şairanə tərənnümü və təsdiqi; ç) sonetlərdə bədii təsvir və ifadə vasitələrinin, məcazlar sisteminin intişar tapması. d) sonetlərdə bədii təsiri, poetik fikrin emosional-ekspessiv siqlətini güncləndirməkdən ötrü təkrirlərdən bir üslubi-poetik vasitə kimi istifadə olunması; e) sonetlərdə mətnin aydın qavranılmasına xidmət edən təzad və kontrastlardan bol-bol faydalanmaq və s.

Elşad Səfərlinin qənaətincə, A.Babayevin sonetləri yalnız klassik İtaliya soneti formasındadır və bu sonetlərin bir qismi 11, digər qismi isə 14 hecalıdır. Lakin 11 hecalılar daha çox üstünlük təşkil edir. Bunun səbəbini E.Səfərli belə izah edir: "11 hecalı şeir ölçüsü Azərbaycan poeziyası üçün daha məqbul hesab edildiyindən istənilən mövzunun poetik həllində uyğun, uyarlı və əlverişli olduğundan şairin poetikasında dominantlıq təşkil edir" (səh 208). Şairin 11 hecalı sonetlərinin daxili bölgü tənsübləri 6+5-dir:

Bir dəfə gəlirik bu dünyaya biz.

Qayıtmır geriyə bir də gedənlər.

Necə müqəddəsdir, nə qədər təmiz

Ömrünü yurduna fəda edənlər.

Adil Babayevin 14 hecalı sonetlərinin misradaxili bölgüsü isə 7+7 nisbətindədir. Şairin bu bölgülü sonetləri də "aydın və rəvan oxunur, oxunuşda elə də ağırlıq hiss olunmur. Burada bədii dilin rəvanlığı da az təsir bağışlamır" (səh.208).

Elşad Səfərli A.Babayev sonetlərinin qafiyə quruluşunu araşdırarkən müəyyənləşdirir ki, A.Babayev sonetlərində qafiyələr çoxçeşidli, müxtəlif yox, sabit modellidir və sair sabit qafiyə modellərindən istifadəyə daha çox üstünlük verir (səh.208). Elşad Səfərli A.Babayevin çoxsaylı sonetlərində işlədilən qafiyə modellərini belə qruplaşdırır.

abab/cdcd/eef/ggf

abba/cddc/eef/ggf

abba/cddc/eef/eef

abab/cdcd/eef/fgg

Elşad Səfərli araşdırma zamanı müəyyənləşdirir ki, A.Babayev əksər sonetlərini birinci qafiyə sistemində (abab/cdcd/eef/ggf) yazsa da, üçüncü (abab/cdcd/eef/fgg) qafiyə sistemində isə nisbətən az yazıb-yaratmışdır.

Əlbəttə, Elşad Səfərli A.Babayev sonetlərindəki qafiyə yeknəsəqliyini və məhdudiyyətini klassik sonet poetikası üçün məqbul saymır və təkrar-təkrar qeyd edir ki, bu, sonetlərin sənətkarlıq, ideya-estetik və bədii xüsusiyyətlərinə də xələl gətirmiş olur (səh.209).

Elşad Səfərlinin A.Babayev sonetlərində üzə çıxardığı qüsurlardan biri də eyni söz və ya ifadənin mətndə ikinci, üçüncü dəfə təkrarlanmasıdır. Bu hal, əlbəttə, şairin bir sözün müxtəlif qarışılığını ifadə edən sinonimlərdən istifadəyə az yer verməsi ilə bağlıdır. Bu isə sonet estetikasında yolverilməzdir (səh.201-211).

(ardı var)

Ədalət.-2015.-9 oktyabr.-S.3.