Fundamental tədqiqat

Musa Xanbabazadə,

filoloq-ədəbiyyatşünas,

AJB-nin üzvü

(əvvəli ötən saylarımızda)

A.Babayevin sonetlərində nəzərə çarpan bu və ya digər qüsurlar, əlbəttə, istedadlı şairimizin sonetlərini kölgədə saxlamır, bu sonetlərin ideya-məzmun mükəmməlliyini, bədii-estetik məziyyətlərini və yüksək sənətkarlıq gücünü heç də azaltmır. Əksinə, bu sonetlər təsdiqləyir ki, A.Babayev Azərbaycan sonetinin böyük ustasıdır, bu janrın poeziyamızda formalaşıb mövqe qazanmasında müstəsna xidmətlər göstərmişdir və o, öz sonetləri ilə Avropa sonetinin dühaları sırasında yer tutmağa layiqdir (səh. 218).

Adil Babayevin ölümündən sonra (1977) Azərbaycan ədəbiyyatında sonet janrına nöqtə qoyulmadı və bu janr süqut etmədi. Əksinə, bu janra münasibət daha da doğmalaşdı və sonet yazan şairlərin sayı çoxaldı. Bu mənada inamla demək olar ki, Azərbaycan ədəbiyyatında sonet janrında Adil Babayev ədəbi məktəb yaratmış və bu məktəb bu gün də uğurla davam etdirilir.

Abbasağa, Abbas Abdulla, Sabir Mustafa, Şəkər Aslan, Vaqif Hüseynov və başqaları Adil Babayev ədəbi məktəbinin ardıcılları, öndərləri və cəfakeşləridir. Məhz bu istedadlar imkan vermədilər ki, Adil Babayevdən sonra sonet yaradıcılığında boşluq yaransın, böyük şairin yandırdığı sonet çırağı öləziləsin, sonetə biganəlik-laqeydlik sərgilənsin, ona maraq azalsın.

Monoqrafiyada Elşad Səfərlinin sonetlər çələngi haqqında ortaya qoyduğu fikir və mülahizələr də maraqla qarşılanır. Alimin sonetlər çələngi haqqındakı fikir və qənaətlərini, təxminən, aşağıdakı şəkildə xülasə etmək mümkündür:

1. Sonetlər çələnginin vətəni İtaliyadır və bu formanın yaranması orta əsrlər dövrünün intibaha keçid mərhələsilə- XIII əsrlə bağlıdır. Folqore de Can Djeminyano və Vinçenso Monti kimi italiyan şairləri bu formanın ilk yaradıcılarıdır. 2. Sonetlər çələngi 15 müxtəlif sonetdən ibarət olur, 15-ci sonet əvvəlki 14 sonetin 1-ci misralarını sıra ardıcıllığı ilə alt-alta düzülməsindən və cəmlənməsindən meydana gəlir. 3. Tac sonet poetik nüvədir, qüvvələrin cəmləşdiyi məkandır. 4. Sonetlər çələngində birinci soneti magistral sonetlə bağlayan süjet xətti mövcuddur. 5. Sonetlər çələngində lirik poemalara mənsub poetik elementlər və süjet ünsürləri mövcuddur. Məhz buna görə də bir sıra sonetoloqlar bu şeir formasına sonetin yeni forması kimi yanaşır. 6. Sonetlər çələngində sonetlər bir-biri ilə zəncirvari, həlqələr şəklində birləşir. 7. Azərbaycan ədəbiyyatında sonetlər çələngi yaradan ilk şair Şəkər Aslandır. O, 1978-in fevralında yazdığı "ÖMRÜN YAYINDA" adlı sonetlər cələngi ilə bu janrın əsasını qoydu və bu janrın tarixinə şanlı bir səhifə yazdı. 1979-də şair "AZƏRBAYCAN" adlı ikinci sonetlər çələngini yaratdı. 8. Azərbaycan ədəbiyyatında sayca ikinci sonetlər çələngi yazan şair Vaqif Hüseynovdur. O, 1978-də "İNSAN" adlı sonetlər çələngi yazır. Vaqif Hüseynov bu sonetlər çələngindən ruhlanaraq özünün sayca ikinci "LƏNKƏRAN"sonetlər çələngini (1980) yaradır və o, bu çələngini bu janrın ilk yaradıcısı Şəkər Aslana ithaf edir. 9. Lənkəran sonetçilərinin əksəriyyəti (şair Elşad Səfərli istisnadır) ayrı-ayrı, müxtəlif sonetlər yazmadan birbaşa sonetlər çələngi yaratmışlar. Bu, ibtidaidən aliyə, sadədən mürəkkəbə gedən dialektik inkişafın əzəli prinsipinin pozulması faktıdır. 10. Şəkər Aslan və Vaqif Hüseynovdan sonra cənub bölgəsinin M.Talışlı, İltifat Saleh, Əhməd Haqsevər, Balayar Sadiq, Aqil Yaqub Ərəboğlu kimi istedadlı şairləri də öz qələmlərini sonetlər çələngində sınamışlar və bu ənənə bu gün də davam etdirilir. 11. Sonetlər çələngi ədəbi mühitin qaynar məkanında yox, əyalətlərdə, periferiyalarda meydana gəlmiş və inkişaf etmişdir. Bu təkcə Azərbaycan soneti üçün yox, ümumilikdə dünya sonet təcrübəsinə xas bir əlamətdir. Sonet janrının akrostix, kodalı akrostix, sonet haqqında sonet, broxokolon (monostix), məsnəvi sonet və digər konstruksiyaları ilk dəfə olaraq elə əyalət şəhərində - Lənkəranda ədəbi fakt hüquqi qazanmışdır. (Tanınmış yazıçı-publisist, tənqidçi, ədəbiyyatşunas, pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Allahverdi Eminov "Elşad Səfərlinin poeziyası: düşüncələr, mülahizələr" monoqrafiyasında ("Elm və təhsil" Bakı 2015)yazır": Qürurverici haldır ki, Azərbaycan poeziyasında Avropa mənşəli şeir şəklinin hələlik heç kim tərəfindən işlənməyən bəzi digər növlərinin ilk yaradıcısı məhz Elşad Səfərlidir. Bunlar aşağıdakılardır: sonet haqqında sonet, akrostix sonet, məsnəvi sonet (kontaminasiyalı sonet), broxokolon, yaxud monostix. Bunlar E.Səfərlinin Azərbaycan sonetistikası qarşısında novatorluğu, böyük xidməti deyilmi? (səh. 153).

Elşad Səfərli Şəkər Aslanın "Ömrün yayında", "Azərbaycan", Vaqif Hüseynovun "İnsan", Mirhaşım Talışlının "Minacat", İltifat Salehin "Ustad Rəsul Rzaya", Əhməd Haqsevərin "Cəza", "Ömür", Balayar Sadiqin "Özümə məktublar", Aqil Yaqub Ərəboğlunun "Ağrı" sonetlər çələnglərini xüsusi məhəbbət və ehtiramla tədqiqata cəlb edir, hər sonet çələnginin müsbət və mənfi məziyyətlərini konkret bədii nümunələrlə aşkarlayır.

Elşad Səfərli sonet janrının digər formalarına və şəkildəyişmələrinə də elmi münasibətsiz ötüşmür. Alim qeyd edir ki, zaman keçdikcə sonet janrı da, digər janrlar kimi, müəyyən dəyişikliklərə məruz qalmış və nəticədə sonetin yeni növləri, yaxud şəkilləri meydana gəlmişdir. Bu növlərin, yaxud şəkillərin bir qismi sonet janrı üçün normal, digərləri isə anomaldır. Janrın anomal hesab edilən formalarına müraciət müəyyən qədər artmış və bu şəkillər ədəbi təcrübədə bir növ qanuniləşdirilmiş, kanonikləşdirilmişdir. Rus alimi O.İ.Fedotov özünün tədqiqatlarında sonetin 8 anomal şəklini göstərirsə, Azərbaycan alimi E.Səfərli də öz tədqiqatında buraya 5-ni də əlavə edir. Beləliklə, sonetin müxtəlif konstruksiyalı digər növ, forma və anomal hesab edilən şəkillərinin sayı 13-ə çatdırılmış olur. E.Səfərli sonetin digər növ, forma, yaxud variantlarını aşağıdakı kimi müəyyənləşdirir:

1. Akrostix sonet (misraların baş hərflərinin yuxarıdan aşağıya oxunması ilə müəyyən bir ad, söz ifadə edilir.)

2. Kodalı akrostix sonet (mətnə 15-ci misra əlavə edilir. Bu o zaman baş verir ki, şerin həsr edildiyi şəxsin ad və soyadındakı hərflərin sayı 14-dən çoxdur və 15-ci misra tələb olunur).

3. Başsız sonet (1 katren 2 tersetdən ibarət olur).

4. Quyruqlu sonet (2 katren və 3 tersetdən ibarət olur. Bəzən lap 4 tersetdən ibarət sonetə də ədəbi təcrübədə rast gəlinir.)

5. İkiqat sonet (katrenin hər tək misrasından, yaxud tersetin cəm misrasından sonra qısa sətir əlavə olunur).

6. Yarımçıq sonet (1 katren və 1 tersetdən ibarət olur).

7. Çevrilmiş sonet (əlavə 2 terset, sonra 2 katren işlənmiş olur).

8. Birbaşa sonet (katren və tersetlər cəmi 2 qafiyə üzərində qurulur).

9. Axsaq sonet (katrenlərdəki 4-cü sətir əvvəlkilərdən ya uzun, ya da qısa olur)

10. Mesostix sonet (yaxud mezostix) (bu tip sonetdə ad, söz, yaxud ifadəni təşkil edən hərflər akrostixdən fərqli olaraq sətrin ortasında yerləşdirilir. Mesostix sütun mətn daxilində 2-3 və çox sayda ola bilər. 2 sütundan ibarət mesostixə-dimesostix, 3sütundan ibarət mesostixə isə timlosostix deyilir).

11. Telestix sonet (bu tip sonetdə isə ad, söz və ifadəni təşkil edən hərflər misraların sonunda yerləşdirilir.)

12. Diaqonal akrostix (mətn çərçivəsində misralardakı sözlərin tərkibində mühüm hərflərin diaqonal xətt şəklində yerləşdirilməsindən yaranan akrostix konstruksiyalı sonet).

13. Miniatür sonet (14 sətirdən və hər sətri 1 hecadan ibarət olur).

Çağdaş Azərbaycan poeziyasında sonetin akrostix sonet, kodalı akrostix sonet və miniatür (morostix) növlərinə hələlik sair-tədqiqatçı Elşad Səfərlinin yaradıcılığında rast gəlinir. Şair-tədqiqatçı "Cihad etdin, yenilmədin dövrana" misrası ilə başlayan akrostix sonetini Çeçenistanın mərhum prezidenti, milli azadlıq mücahidi Gövhər Dudayevə, "Həqiqətə söykənən, alim dost, alqış sənə" misrası ilə başlayan kodalı akrostix sonetini isə Azərbaycanın görkəmli alimi, sonet haqqında fundamental bir monoqrafiyanın müəllifi Hüseyn Həşimliyə, onun gərgin və səmərəli fəaliyyətinə həsr etmişdir. Birinci sonetin ilk baş hərflərini aşağıya doğru oxuyanda "Gövhər Dudayevə" sözləri alınırsa, ikinci sonetin birinci misralarının baş hərflərini üzü aşağıya oxuyanda "Hüseyn Həşimliyə" ad və soyadı alınır. (səh. 339-341).

Sonetin digər formaları sayılan ikiqat sonet, axsaq sonet, birbaşa (spoloşnoy) sonetə isə hələlik bədii təcrübədə rast gəlinmir.

Sonet janrı bir əsrdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatında öz mövcudluğunu göstərir və bu bir əsrdə Azərbaycan soneti müəyyən ədəbi təcrübə toplamış, püxtələşmiş, təkmilləşmiş, dünya sonet arsenalına çıxmış, bir sözlə, ədəbi təcrübədə Azərbaycan sonet tipinin formalaşması sahəsində müəyyən nailiyyətlər əldə edilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında sonetin "Azərbaycan tipi"nin özünü poetik bir fakt kimi təsdiq edib-etməməsi haqqında hələlik yekdil fikir mövcud deyil.

Elşad Səfərli bu monoqrafiyanı yazarkən çoxlu elmi qaynaq və mənbələrdən faydalanmışdır. Bu qaynaqlardan 255-i Azərbaycandilli, 132-si rus dilli, 3-ü türkdilli, 20-si internet qaynaqlarıdır. Lakin o, bu qaynaqların kortəbii əsiri olmamış, onlardakı fikirlərə yalnız doqmatik-statik münasibət bəsləməmiş, yeri gəldikcə mövcud fikirlərə etiraz etmiş, bunlara qarşı özünün elmi baxış və görüşlərini ortalığa qoymuş və onları ədəbi və elmi faktlarla əsaslandırmışdır.

Fundamental bir tədqiqat əsəridir Elşad Səfərlinin "Sonet janrı və Azərbaycan soneti" monoqrafiyası. Elmi təfəkkürlə analtik təfəkkür qaynayıb-qarışıb bu monoqrafiyada. Nəticədə elmi dəyəri və sanbalı, elmi gücü və çəkisi çox ağır bir elmi-nəzəri miras ortalığa qoyub Elşad Səfərli. Elə bir miras ki, sabah sonet janrına üz tutan və bu janrdan elmi əsər yazan gənc ədəbiyyatşünas alimlər bu elmi mirasdan etibarlı və gərəkli bir elmi məxəz kimi istifadəyə çalışacaq və Elşad Səfərlinin elmi fikir və mülahizələrindən, elmi tapıntı və kəşflərindən təkrar-təkrar faydalanacaqlar.

Ədalət.-2015.-13 oktyabr.-S.7.