AYAQQABISİLƏN

Allahverdi EMİNOV

O, bu gecə hansı ki, səhər açılmışdı, günəş dənizdən çıxmışdı, şəfəqləri dənizə süzülürdü. Üçüncü mərtəbədən baxanda, ətrafında heç bir bina, villa-filan yox idi, bəlkə də xəbərsiz sökülmüşdü; dənizə və günəşə boylandı. Kiçik balıq qayıqları xal kimi görünürdü, iri gəmilər ağayana görkəmini saxlamışdı. Adətən, O, bu vaxt oyanmırdı, dünən qonaqlar onu yormuşdu. Sonra banket verildi; qəbul olunan qanun idi. Bir də, yəqin ki, əsas səbəbi dolaşıq yuxu görməsiydi. O, qara rəngli rəsmi maşında sakit küçədə idman eləyirdi, əslində əylənirdi. Hərəkəti dayandırmışdılar, polislərin nəzarətində idi - haradansa uşaqlı qadın yola sarı yüyürürdü. Tifil qızcığaz anasının əlinnən tutub, güclə anasının yerişinə özünü çatdırırdı. Ani gördü, yanılmamışdı: anna və uşaq Ona sarı istiqamət almışdı. Bu anda ikiyə qarşı üç polis nəfəri qadını və uşağı ley quşu kimi qucaqlarına alıb, məsafədən qırdılar. Ana və bala müqavimət göstərirdisə, faydasızdı. Ana və bala artıq yox idi. Fikri ani dağıldı, maşın yolunu azdı, cəld əyləci basdı.

Mahalda sakitlikdi. Maşın sürətlə getmirdi, Özü tapşırmışdı. Bu maşın köhnə idi, yəni üç il əvvəlinkiydi. Təzəsini xaricdən gətirmişdilər. Ətrafı xeyli süzdü, dəniz qırılıb arxada qalmışdı. Mahalın qəsəbələriydi. Paytaxt-şəhərə çatmamışdı. Saat işləyirdi. Balalı ana qulaqlarında, lap içində qışqırır, ah-nalə eləyirdilər. Bu səsdə bir cümlə aydın çırpınırdı: "Qoyun Başçımla görüşüm. Buraxın məni. O, mərhəmətlidi, siz canavarsız". Qırmızı işıq yandı, sürücü əhəmiyyət vermədi. O:

- Niyə qırmızını keçdin? - dedi və son xəbərdarlığını elədi. - İnsan həyatıyla daha oynamazsan! Bu iş üçüncü dəfədir. Sürücünün beyni qatıq kimi qafada dağıldı, qırıq-qırıq parçalandı.

- Qara körpünü keçib bir yerdə saxlarsan!

Qarşıda məktəb vardı. Uşaqlar bir-bir, iki-bir əllərində açılmış çətirlər dəmir hasardan içəri girirdilər. Xadimə kiçik pilləkənin üstündə dayanmışdı. Uşaqları salamlayırdı. O, bu məktəbdə oxumamışdı, amma xəyalən illəri xatırladı, bir addım saxladı. Sürücü maşınnan düşmüşdü. Çiskin yağış küçələri isladrıdı, yarpaqlardan süzülürdü. Bu vaxt bir qız-şagird Ona yaxınlaşdı, çətiri sol əlinə aldı:

- Əmi, sizi yağış isladır, alın. Mən çatmışam məktəbə, - dedi və çətiri qatladı.

Sürücü sürətli addımlarla yaxınlaşdı və çətiri uzatdı.

- Sağ ol qızım, - Əyilib qızı darvazaya tərəf döndərdi.

Bayaqkı iraddan allanmış sürücü donub qalmışdıg

- Mən şəhəri piyada gəzəcəyəm. Məlumatlandırın ki. - Tapşırığını verdi.

O, xeyli vaxtdı Paytaxtı tək gəzməmişdi. Daima nəzarətdə olmuşdu. Kim Ona yaxınlaşırdı, firavanlıqdan danışırdı. Bu səhər, səhərdən də keçmişdi, narın yağış gec-tez güclənəcəkdi və şəhərin palçıqlı, zibilli saatları başlanacaqdı. İndi isə payızın havası ağaclardan başlanırdı, yarpaqların vəfasızlığından başlanırdı. Üzü yola üz tutan qədim binaların da payız zamanı gəlmişdi. Uçurulurdu, onunla bahəm xatirələr də əksi divarların altında qalırdı, elə oradaca boğulurdu.

O, əyilib ayaqqabısına baxdı, dabanları palçığa bulanmışdı, xırda əzilmiş yarpaqlar ovulmuşdu. Qara ayaqqabısını yağış islatmışdı, təri üzünə çıxmışdı: - Gərək ki, irəlidə ayaqqabısilən kişi olmalıdı. Ötəndə bu küçə, gözümə dəymişdi. - Ürəyinnən keçirdi və irəli baxdı. Bu an iri yağış damcısı çətirə dəyib dağıldı, çətiri burdu, bir yarpaq uçub havada sərildi, ani müvazinətini saxlayıb asfalta düşdü. Bir də ürəyinnən keçirdi ki, yanılmamışdır. Beş-altı addımnan sonra sağda divara yapışmış, arxa söykəncəyi taxtalı stulda kişini gördü. Yaşlı idi, təxminən həmin ayaqqabısilənə oxşayırdı. Salam verdi:

- Olarmı oturum, - astadan dilləndi.

- Buyurun, siz ilk müştərim olacaqsız.

- İki silgəci götürdü sağ və sol əlinə. Kişinin əllərinin üst qırışı dolaşmışdı, müştərinin nəzərinnən qaçmadı.

- İlk müştəridən çox şey asılıdı. - Ayaqqabısilən astadan dedi. - Olur ayağı sayalı, axşamacan işləyirəm, nəvələrim sifətimnən hiss eləyirlər. Xoşlamıram müştəriyə baxım, hər halda yağlı adam iki-üç manatınnan keçir, eləsi var onluq atır, bir "sağ ol" da göndərir pulun dalısınca.

Ayaqqabısilən corabın bulaşmaması üçün bəzi işləri də gördü. O, hiss elədi, bu adam səliqəlidir, cavanlığı zabitəli keçibdir. Cümlələri səlisdir.

- Zontikinizi vern divara söykəyim, rahat olun. - Səsində kövrəklik duydu. Və bu səs onun yaddaşını oyatdı, uzaq illərə apardı: "Səs canlıdı, uşaqlar, mən dərsdə səsinizi eşidəndə ruhlanıram, enerji alıram. Nə yaxşı, mən bu peşəni seçmişəm. Nə yaxşı, sizlər varsınız, siz şagirdlərə dərs deyirəm". Bu sözləri tez-tez sinifdə səsləndirirdi müəllimləri və hər dəfə də kövrəlirdi. - Bu anda bir yarpaq onun qucağına düşdü və o anda da diyirlənib ayaqqabısilənin dizi üstə qərarlaşdı. Ayaqqabısilən silgəni saxladı, bir-birinə yapışdırdı. Gülümsündü, səsi boğazında ilişdi, kişi əlini xirtdəyinə apardı. - Bağışlayın, asmam var, əl çəkmir məndən, cavanlığımdandır. Bəzən bərk yapışırdı, dərsə girmirdim, evdə də otura bilmirdim, düşünürdüm uşaqlar indicə içəri girəcəklər, "müəllim, bizi yetim qoyursuz?" deyəcəklər.

Meh gücləndi, çiskin yağış özünü havada dolaşdırdı. Ayaqqabısilənin səsini sanki qovub yaddaşına yerləşdirdilər: "Balalarım, məni əvəz elədi filan müəllim, onu incitmədiz ki. Sən ona suallar verməmiş olmazsan. Gülümsündü müəllimi. O dilləndi: "Sualsız keçinmək olar?" və müəlliminin üzünə baxmışdı: Darıxmışdıq, bir də xəstələnməyin. Anam həkimdi, müəllim, icazə verin sizi onun işlədiyi poliklinikaya aparım. Xahiş edirəm. - Müəllim ömrü bu cür keçir, - cavab verdi. Ayaqqabısilənin əllərinin sürəti azalmışdı, hiss elədi, yorulmuşdur. Bəhanə gəzdi sual versin, azca istirahət eləsin.

- Niyə tələsirsiz, usta! - O, astadan dedi və güclənməkdə olan yağışa qarşı çətiri açdı, ayaqqabısilənə sarı xeyli əydi. Gözü bayaq onun dizinə qonan yarpağa sataşdı, boz nimdaş şalvarına yapışmışdı. Bu, imkan verdi araya söz salsın, həm də ayaqqabısilənin savadlı adam olduğunu əvvəlcədən duymuşdu. Hətta peşimançılıq da keçirmişdig

- Usta, payız fəslini xoşlayırsız? - Sual yerinə düşmüşdümü? Artıq dilinnən qopmuşdu. - Cavanlığınızda yox! - Təbəssümlə dilləndi və bu dəfə də ayaqqabısilən başını qaldırmadan cavablandırdı:

- Düzgün buyurursunuz, o illərdə, heç kəs payız haqqında düşünmək istəmirdi. Gələcəyə böyük ümidlərlə baxırdıq. Uşaqlara da bu hiss aşılayırdıq. Onlar bizlərə, xüsusilə, müəllimlərinə çox inanırdılar. Dilimizdən yalan sıçramazdı. - Susdu, silgəci qara maza batırdı, çox bulaşmışdı, mazlı-kirli önlüyünün ətəyinə sildi.

- Bir dəfə şagirdimin dilinə yalan gəlmişdi, yoldaşını müdafiə etmişdi: - Sonuncu dəfə olsun. - Əsəbi dilləndi. - Sənin də, dostlarının da gələcəyi irəlidədir. Böyük vəzifə sahibi də olacaqsız. Allah eşqinə. Camaat sizlərə inanacaq. Onda necə olsun? - Haradansa bu xatirə yadına düşmüşdü.

Ayaqqabısilən belini əydi, bu poza ilə onun bütün bədəni gərildi: - Mənim, yox, biz dövrün uşaqlarının sanki vücudu əyilmişdi. - O, düşündü: - Müəllimimizin xətrinə vəzifəli şəxs toxunmuşdu. Ayağa qalxdıq, onuncu sinifdə oxuyurduq. Direktor dedi ki, sakitləşin, mənim üzümə baxdı. - Sən, Sən ağıllı oğlansan, məktəbdə bu cür işlər olur, sən, sən, ağıllı şagirdsən, məni başa düşərsən. - Xatirə dolaşdı. Müəllimi əsəbiləşdi: - Hər şey qaydasındadır. Mənim şagirdlərim haqqında, yoldaş direktor, ümidsiz düşünməyin. Onlar nəinki bizi əvəz edəcəklər, onlar ölkəmizi şərəflə idarə edəcəklər. Bu uşaqlar çox keçməyəcək bütün ədalətsizliklərə son qoyacaqlar, - dedi və bizim üzümüzə pərişan baxdı.

O, bir günlük nasazlıqdan sınıxmışdı. Əlləri əsirdi. Və bu xəyalda ikən ayaqqabısilənin sağ əli titrədi və silgəc patron kimi sıçradı, ayaqqabısilənin sağ ayağınnan vaz keçdi, qarşıdakı ağaca dəyib geri qayıtdı. Bu hadisə ona möcüzə kimi göründü, utandı, qırışlarda gizləndi:

- Bağışlayın, oğlum, - titrək səslə dedi. - Məndə belə hadisə olmur, əlimdən çıxa, sonra qayıda üstümə. Yəqin tələsirsiz harayasa. Elə dövrə gəlib çıxmışıq, hamı Yalana doğru tələsir. Çatır o Yalana, sonra özü olur ən böyük Yalan. Ayaqqabısilən susdu. Əyilib qara əl izi olan siqaret qutusunu çıxarıb birini götürdü, arıq, qurumuş budaq təsiri oyadan qoşa barmağında sıxdı. - Bağışlayın, bəlkə çəkənsiz, buyurun. - Qutunu təzədən götürdü, birini çıxarmaq istədi.

- Mən siqaret çəkməmişəm, otuz il.

Siqareti yandırmışdı. - Ona görə ki, şagirdlərimə təbliğat aparırdım ki, nəbadə, dadını görəsiz, müəlliminiz çəkmirsəg

Siqaretə beş-altı ildir başlamışam. Sinəmin ağrısını alır. Səsimi indi şagirdlərim də tanımaz. O səsim hanı? - Sərt qoxulu tüstünü sol yana, divaar üfürdü. - Ağır siqaretdi.

Ayaqqabısilən kövrələcəkdi, utandı ilk müştərisinnən. - Həyatda necə vardımsa, elə də görürdülər.

O, ilk təklifdə istədi kişinin sözünü yerdə qoymasın, onsuz da yağış bu təklifi qovub aparacaqdı küçə boyu.

- Sağ olun, - dilləndi. - Mənim, bizim müəllimimiz vardı, yaşayırsa, Allah canına dəyməsing - Susdu. - Sağdır, mənə elə gəlir, müəllimlər ölmürlər, onlar yetirmələrinin ürəyində əbədi yaşayırlar. - Səsi xırıldadı, sanki cəsarətini alıb qaçmışdılar. Ayaqqabısilən bəlkə də ölmüş müəlliminin əvəzində yaşayardıg

- Hə, orta məktəbi qurtardılar, kişi kimi siqaretə yaxın durmadılar. Bax, kişilikdir! Bu gün oxuyuram ki, şagirdlər hətta og - Ayaqqabısilən silgəci qoşalaşdırdı. Məxmər əsgini qara taxta qutudan çıxardı, çırpdı.

O, əlini ilk dəfə uzatdı, sanki kimsə ortadan qoluna vurdu: "Saxla, Kişinin sözünü kəsmə. Unutma ki, kişiləri eşitməyən kişi sonda mağmın qalır" - Səs kimindi?

Ayaqqabısilən kürəyini soyuq taxta söykənəcəyə dirədi, belini düzəltdi. Qəribədir, yağışdan islanan yarpaqlar sallanır, damcıları asfalta buraxırdı. Yumşaq külək küçə boyu uşaq həvəsiylə üzü aşağı qaçırdı.

Ayaqqabısilən alnını ovuşdurdu, nəyisə yadına salmağa çalışırdı, amma utanırdı ilk müştərisinə söyləsin.

- Sinifdə mənim ən fəal şagirdim vardı, maraqlı oğlandı, məntiqli sualları çıxırdı arabir. Bir gün birbaşa ayağa durub baxışlarını üzümə tuşladı: - Müəllim, - ucadan dedi. - Həqiqəti söyləməyi bizə aşılamırsız! Başa düşürəm, müəllim, sizə səlahiyyət vermirlər! Niyə cəmiyyət insanların haqqını tapdalayır, belə ruhla bizi kommunizmə aparacaqsız, yox ey, aparırsız? Biz müəllimlərimizə atamız qədər inanırıq. - Oturub, başını qolları arasına aldı. Hıçqırdı. Müəllimimin isti əllərini hiss elədi, yumşaldı. Bu anlarda ayaqqabısilənin əli boşa çıxdı: silgəc yenə əlinnən sıçramışdı, amma üzü divara qaçmışdı. O, əyilib götürəndə, ayaqqabısilənin barmaqları ovcunda büküldü. Bu çiskinli, yağışlı havada istilik axdı. - Heyrətləndi. Bərk-bərk sıxdı, yuxarı qaldırdı və buraxdı. O biri əlindəki silgəci dizi üstə qoymuşdu, o da titrəyirdi.

O, ayaqqabısilənin əllərini özünnən asılı olmadan sıxırdı. Və birdən buraxdı. Ayaqqabısilən bu qəribə mənzərəyə toxtaqlıq vermək üçün söz tapmadı, keyimişdi vücudu. Heç zaman, hətta sinifdə belə hala düşməmişdi: "Bu müştərim bəlkə sehirkardırg kimdirsəg Üzünə baxmıram. Bu, nə vərdişdir məndə. Bəlkə?" - Ürəyinnən yalnız bu fikir keçdi.

Müştəri dilləndi:

- Biz niyə siz müdrikləri eşitmədik. Nə üçün sizlərdən uzaqlaşdıq? - Yerində qurcalandı. Və ayaqqabısilənin üzünə nəzər yetirməyə cəsarəti çatmadı: - Bəlkə bu şəxs sehirbazdır, cadugərdir - müştərilərdən söz almaq istəyir. Bəlkə heç bu peşənin sahibi deyil. Oxşamır da. Bayaqdan əllərinə baxıram - əsir, damarları axır.

Yağış çətirə qırma kimi dəyib, buz halında asfaltda diyirlənirdi: Müəllimimiz bir dəfə aqilanə kəlam işlətdi ki, uşaqlar - bu sözü elə səslə astadan deyirdi - biz uşaqlaşırdıq, halbuki 16-17 yaşımızda idik. - Həyatda çətinliklər sizləri tapacaq. Bəlkə də həyatın gözəlliyidir bu. Qorxmayın. Amma. - Sinifdə gəzişdi, pəncərəyə sarı getdi, ayaq saxladı. - Uşaqlar, hansı ali sənətn dalısınca getsəniz qazanarsız. - Pəncərədən sərin külək içəri axdı və müəllimlərinin çal saçlarını qarışdırdı. O, ustufca pəncərənin bir layını örtdü. - Elə zaman yetişər, o sənət əlinizdən çıxar. Mütləq ikinci peşəyə yiyələniz. Bu, sizlərin çörək ağacı olacaq.

Ayaqqabısilən belini düzəltdi, sinəsini zəif əllərilə döyəclədi. - Cavanlığımdan öskürək məni buraxmır - xırıltılı səsini ağzında boğdu. - Bağışlayın, sizi də bayaqdan sözə tutmuşam. Yəqin işdə narahatdırlar. - Hə, unutdum deyəcəyimi. Mən, - Silgəci müştərinin sağ və sol ayaqqabı taylarınnan araladı, dizi üstə qoşalaşdırdı. - Mən tarix müəllimiyəm, yəni müəllim işləmişəm. Üç ildir təqaüdə çıxartdılar. Əlli ildəki təcrübəmi saya salmadılar. - Öskürdü, üzr istədi. - Bağışlayın, - pıçıldadı. - Yüz altmış beş manat təqaüdlə "mükafatlandırdılar". Tək məni yox, bütün müəllim tayfasını. Başbilənlər görəsən haradan savadlaşıblar. Nə tez unudurlar ilk ustadlarını? Bu pul heç kommunal kirayələrini ödəmir. Nə yaxşı əlimdən pinəçəilik gəlirdi, arada öyrənmişdim. Elə o zaman ürəyimə dammışdı ki, bir dövr gələcək. - Susdu, bu dəfə öskürmədi. Silgəcləri taxta qutunun üstünə qoydu. - Çörək ağacımdır bu. Başını qaldırmadı, yerində qurcalandı. Müştərinin təmkininə, nəzakətinə, onu dinləməsinə xoşu gəlmişdi. Belinri düzəltdi, başını azca yanakı qaldırıb havaya baxdı, yenə də səhər müştərisinin üzünə nəzər salmadı. Bu dəfə utandı.

- Sizə yaxşı yol, - ürəklə dilləndi. - Mən səhərlər ilk müştərimdən zəhməthaqqı almıram. Rica edirəm təklifimi səmimi qəbul edin. Və bu dəfə ayaqqabısilən başını yuxarı qaldırıb, müştərisini görmək arzusuna əməl elədi. Əllərini uzadıb, görüşmək ürəyinnən keçdi.

Hər iki baxışlar toqquşdu. Ayaqqabısilən müştərinin gözlərinə kövrək diqqət elədi, qəribə rəng çaları vardı. Bu, mümkün şeydi. Bəs onun dodaqları niyə səyriyirdi: - "Mənim bir şagirdim vardı". - Ürəyində düyünləndi sözləri, çırpındı. Yaddaşı dolaşdı, vurnuxdu. "Şagirdimin gözlərinə baxanda mənə enerji gəlirdi". O, bunu fəhmən duyurdu, dodaqları səyriyirdi: "Müəllim, mən də sizdən enerji alıram". - Sanki onun bu sözlərini eşidirdim. "Yox, hafizəm çaşıb, üstündən illər keçib, xəbər tutmamışam. Bu da mənim laqeydliyimdir, yetirmələrimizi axtarmırıq. O günlər! Haradan düşdü yadıma? Bu yağışlı səhərdə!"

Əli hələ də müştərinin qüvvətli ovcunda idi, o da sehirlənmişdi, buraxmaq istəmirdi.

Müştəri gümanlarında az hallarda aldanırdı, hafizəsinə arxalanırdı. Diqqətlə ayaqqabısilənin gözlərinə baxdı, baxdı və vücudu gizildədi. Ona elə göründü, çətir yoxdu, buz gilələri bayaqdan onu islatmışdır, amma hiss eləməmişdir: "Axı, bu gözlər müəlliminindir. Sıx qara saçlarından bir əlçim sol gözünün üstündəcə toxdayardı". Barmaqlarına baxmaq istədi, ürək eləmədi, əslində yenə cürəti çatmadı. Dərsində "əla" alanda şagirdlərinin əllərini sıxırdı, adətiydi, güclü qolları ilə silkələyərdi. İndi ovcunda soyumuşdu, hanı o qüvvəti?

Ayaqqabısilən müştəprinin əlini özünə tərəf dartdı, sanki qollarını ildırım çırpdı, sağ yanına düşdü. Müştəri bunu gördü və əyilib onun hər iki qolunu sinəsinə tərəf çəkdi, ayaqqabısilənin arıq, qurumuş vücudu müştərinin vücudunda çapaladı. Lakin özündə enerji tapdı, ayağa durdu və qanrılıb barmaqlarnını cavanlıq həvəsilə sıxdı:

- Sən! Sən, mənim həmin şagirdim deyilsənmi? - Kişi özünü saxlaya bilmədi, yerində oturmağa çalışdı. Lakin buna taqəti çatmadı. Əlləri ağacdan qopmuş sarı yarpaqdı, titrəyirdi.

- Mənim müəllimim, qarşınızda günahkaram, diz çökməyə hazıram. - Qoşa əlləri arıq vücudun kürəyində donub qalmışdı. İkisi də susmuşdu. Bəlkə də kənardan bu mənzərəyə tamaşa edənlər vardı. Amma yox idi, buraya çatar-çatmaz səmtlərini dəyişirdilər.

Üç general müəllimlə onun şagirdini müşayiət eləyirdig

18.01.2013.

ədalət.-2015.-16 oktyabr.-S.6.