"Hər sətrində yaddaş tarixi, düşüncə tarixi olan yazıçı"

Buludxan Xəlilov

Filologiya elmləri doktoru,

professor

Natəvan Dəmirçioğlunun yaradıcılığını oxuyanda hər sözün hər sətrin üzərində istər-istəməz düşünməli olursan. Açıq, tam səmimi deyirəm ki, bəzən yazdığı hekayələri bir dəfə oxuyub, ona yenidən qayıdanda görürsən ki, sətirlər altında çox mənalı yaddaş tarixi var, düşüncə tarixi var, əfsanələrdən gələn mənalar var, məqamlar var.

Dünyanın ən məşhur yazıçıları hekayə ilə ədəbiyyata gəlib. Əslində hekayə janrı çətin bir işdir. Bu mənada mən Natəvan Dəmirçioğlunun yaradıcılığa hekayə ilə başlamasını çox dəyərləndirirəm. Hekayə ilə başlamaq, povestə keçmək yazıçılığın təbii yoludur. Heç tərəddüd etmədən deyirəm ki, o nə vaxtsa hekayə yazmağa yenidən qayıdacaq. Bunlar o deməkdir ki, o sözün qədrini bilir. Sözdən gəlib, sözə doğru getməyi bacarır və hər şeyin mənasında, hər şeyin məzmununda sözü axtarır. Sözün nəyə qadir olduğunu bilir, sözün hikmətini duya bilir, sözlə nəfəs almağı bacarır. Bu haradan qaynaqlanır. Bu Yunus İmrədən qaynaqlanır.

O bir dilbərdir ki, yoxdur nişanı,

Nişan olurmu məndə məndən içəri.

Bir mən vardı məndə, məndən içəri!

Onun hekayələrini - "Avey əfsanəsi", "Kəlağayı", "Dözüm"ü oxuyanda mən, sən, o, biz, siz, onlar danışırlar və oxuyub qurtarırsan, fikirləşirsən bu danışan kimdir. Danışan elə mənin özüdür, elə Natəvan xanımın özüdür. Müşahidə o qədər dəqiqdir ki, həyat hadisələri o qədər realdır ki, oxucunu inandırır. Hekayənin təsiri altında, o hekayənin mənasını və məzmununu yenidən oxumalı və sevməli olursan. Çünki həyat hadisələri nə qədər real olarsa, romantikadan nə qədər uzaq olarsa, o daha dəyərli olar. Bir az da oxuyub dərinə gedəndə görürsən ki, Natəvan xanımın hekayələrinin ruhunda bir tanrıçılığa söykənmək var, insanpərvərlik var. Mən istəyirəm bəzi konkret məqamlar deyəm. Məsələn, Kələğayı hekayəsində Natəvan xanım hadisələri simvollaşdırır. Kələğayı elə xanımlıq deməkdir. Buxara papaq kişiliyin, qeyrətin simvoludur. Bəşəriyyətin qurmaq, yaratmaq, cəmiyyətdə mövqe tutmaq istəyən hər bir kişisində kişilik qeyrəti olmalıdır. At-namus, hünər simvoludur. Yəni bunların hamısı onu göstərir ki, Natəvan xanım əslində o yaddaşdan üzü bəri gələn, hələ dinlərin, təriqətlərin, məfkurələrin yaranmadığı dövrdə, hələ siyasi təmayüllərin mövcud olmadığı dövrdəki düşüncə tərzini oxucusuna aşılamaq istəyir. O, milli düşüncə tərzində hər bir Azərbaycan oxucusunu maarifləndirir. Onun əsərləri dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə olunub. Əslində o dünyanın müxtəlif xalqlarının insanlarını da maarifləndirir. Onlara anlatmaq istəyir ki, hər bir insan öz kimliyini və nəyə xidmət etdiyini dərk etməlidir. Məsələn, onun Avey əfsanəsini oxuyanda adi bir süjet xəttində bircə cümlə var. Osman bəyin qızını Avey qaçırır. Bənövşə xanımı kənddən uzaqdakı dağlara tərəf aparır. Onlar bir-birini sevirlər. Oman bəy qızını tamam ayrı bir adama vermək istəyirdi. Burda çox qəribə bir məqam var ki, Bənövşə xanım çiyinlərindən kəlağayını sürçüdüb atın dal ayaqları altına salır. Bəlkə də təcrübəsiz oxucu düşünə bilər ki, bu bir jestdir. Demə, burada çox böyük məna var. Mən bilmirəm bu yazıçının bilərəkdən yaratdıqlarıdır, bəlkə də genetik yaddaşdan gələn məqamlardır. O özünün dediyi kimi uşaq vaxtında yuxularda uçardı. Sən demə bu yuxular elə onun yaddaşını təzələyirmiş, ona bir istedad verirmiş, bəlkə də ondandır. Amma nədəndirsə həqiqətən fikirləşəndə görürsən ki, əslində bu kəlağayını ona görə sürçüdüb atır ki, bir bəyin qızı sevdiyi çoban oğlana qoşulub gedir. Əslində burda xanımlıq gedir, bəylik namusuna xələl gəlir. Bənövşə Aveyi sevsə də, onunla getsə də kəlağayını görüb, qardaşının gəlib onlara çatmasını da istəyir. Əslində burada bir simvol var. Bənövşənin güman etdiyi kimi olur. Qardaşı gəlir, kəlağayını görür və gəlib Aveyi tutub, aparırlar, dağdan atıb öldürürlər. Belə götürdükdə adi süjet xəttidir. Amma psixoloji cəhətdən o qədər kamil işlənib ki, aşiqlə məşuqun məhəbbətinin sadiqliyinə də, xanımlığın, ismətin qorunmağı üçün atılan addımın düzlüyünə də, dağın köksünün yarılmağına da, daşlardan mirvariyə bənzər suların axmağına da, Damcılı bulağın yaranmasına da oxucu inanır. Burada nə qədər təfəkkürdən, yaddaşdan gələn, əfsanəyə, əsatirə doğru gedən bir yaddaş var. Əslində bu yazıçının xalqdan aldığı yaddaşdır. O yaddaşdır ki, Şəhriyarın dediyi kimi yalnız o insanlara qismət olur ki, onlar ayıq olurlar, hər hansı gecədə deyib ki, Bir mən oyağam Bir də mənim başım üzərindəki Tanrı, Məndən aşağıda da heç nə yoxdur, Tanrıdan yuxarıda da.

Yalnız o adamlar kodları bilirlər, yaddaşa söykənirlər, genetik yaddaşdan qaynaqlanırlar ki, onlar həmişə ayıq olurlar. Onlar başının üstündə olan Tanrını qəbul edirlər. Ən sakit məqamlarda, gecənin səssizliyində Tanrı ilə danışmağı bacarırlar. Mənə elə gəlir ki, bəzən yazıçı kimi tanınmaq üçün çox yazmaq lazım deyil, yaxşı yazmaq lazımdır. Natəvan Dəmirçioğlu yaxşı yazan sənətkarlarımızdandır.

Natəvan Dəmirçioğlunun insan kimi də yüksək mədəniyyəti, mənliyi və ləyaqəti var. O özünə, mənliyinə hörmət etməyi bacardığı kimi başqalarına da hörmət etməyi bacarır. Mən onun müdafiəsini xatırlamaq istəyirəm. Nə qədər səbirli, nə qədər təmkinli, nə qədər dözümlü, nə qədər məntiqli idi. Bilirsiniz, dözüm, səbir hər kəsə lazımdır. Amma xanımın dözümü, səbri olanda, əyilməzliyi olanda o daha da özünə hörmət qazanır. Əlbəttə, yazıçı olmaq, alim olmaq, publisist olmaq, yaxşı jurnalist olmaq, ictimaiyyət arasında olmaq, yaxşıdır. Amma ləyaqətli alim olmaq, ləyaqətli jurnalist olmaq, mənəviyyat sahibi olmaq seçilənlərdən olmaq deməkdir. Natəvan Dəmirçioğlu seçilənlərdəndir. Mən onun yaradıcılığına uğurlar arzulayıram. Belə hesab edirəm ki, Natəvan Dəmirçioğlu ədəbiyyata yeni nəfəslə gəlmişdi. Bu nəfəs hələ ədəbiyyatımızda yeni-yeni hadisələr yaradacaq.

Ədalət.-2015 .-21 oktyabr.-S.6.