SƏHİFƏ-SƏHİFƏ VƏRƏQLƏNƏN ÖMÜR YOLU

(əvvəli ötən sayımızda)

Müəllif dərsliklə eyni zamanda Z.V.Şerba, V.V.Vinoqradov kimi dilçi alimlərin elmi yaradıcılıq yoluna da bir dilçi kimi çox diqqətlə yanaşır və onların dilçiliyə dair fikirlərinə bir aydınlıq gətirir.

Heç şübhəsiz ki, Azərbaycan dilçlilik elmi inkişafında müəyyən mərhələlərdən keçib. azərbaycan dilçilik elminin gələcək inkişafında birinci mərhələ az rol oynamayıb. XI əsrə qədər inkişaf yolu keçən birinci mərhələdə bu sahə ilə bağlı iş heç də az olmayıb. Dilçi alim bu mərhələdə yaranan əsərləri təhlil obyektinə çevirir. O, xüsusilə X.Təbrizinin üslubiyyata dair qiymətli fikirlərinə də elmi cəhətcən münasibətini bildirir. Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf dövrünün ikinci mərhələsini elmi aspektdə araşdıran müəllif çox maraqlı paralellər aparır. Bu dövr dilçiliyinin aparıcı səciyyəvi xüsusiyyətləri haqqında müfəssəl məlumat verir. XX əsrin ikinci yarısından başlauaraq Azərbaycan dilçiliyi bir elm kimi sürətli inkişafı ilə diqqət çəkir. Bu və sonrakı illərin dilçiliyi fundamental tədqiqatlar ilə daha çox səciyyələnir. Bu mənada dilçi bu illərdə yaranan dilçiliyə dair tədqiqatlara diqqətlə yanaşır və onların rolunu və əhəmiyyətini xarakterik cəhətləri ilə birlikdə analitik təhlilin öhdəsinə verir.

Prof.A.Axundov kitabda "Dilin nəzəri məsələləri" adlı bölmədə tədqiqatın istiqamətini bir qədər dəyişərək daha da dərinləşdirir. Belə ki, dilçi alim dilin nəzəri məsələlərinə müxtəlif prizmadan yanaşıb onları analogiyanın gücü ilə diqqətlə araşdırmağa nail olub. Bu məqsədlə o, ilk növbədə dilin fəlsəfi aspektdən araşdırılmasını önə çəkir. Odur ki, dilçi alim bu məsələ ilə bilavasitə bağlı olan fikirləri qabartmalı olur. Xüsusilə, dilin mahiyyəti və əvzifələri ilə əlaqədar fikir və mülahizələrə müxtəlif bucaq altından münasibət bildirməsi yerinə düşür. Bu məqsədlə müəllif yazır: "Dilin mahiyyəti və vəzifələri məsələsi dil haqqında elmin əsas məsələsidir. Əslində, dilçilik elminin tarixi boyu mövcud olan bütün dilçilik məktəbləri ilk növbədə, məhz bu suala verdikləri cavaba görə bir-birindən fərqlənmiş və müxtəlif dilçilik məktəbləri hesab edilmişdir. Dilin mahiyyəti və vəzifələri nədən ibarətdir?".

Bu suala indiyədək müxtəlif cavablar verilmişdir. V.Humboldt, A.Şleyxer, H.Steynal, A.A.Potebnya, Raul, F.F.Fortunatov, J.A.Boduen de Kurtene, H.Şuxart, k.Fossler, F.de Sössür və başqa dilçilər dilin mahiyyəti barədə bir-birindən fərqlənən mülahizələr söyləmişlər. Bu baxımdan dilin mahiyyəti və funksiyaları ilə bağlı müəllifin fikirlərində bir sistemlilik və aydınlıq vardır. Onun dil və nitqlə bağlı araşdırmaları da olduqca maraqlıdır. O, dil ilə nitqi bir-birindən fərqləndirən əsas cəhətlərin xarakterik xüsusiyyətlərini açıqlamaq məqsədilə xüsusi cədvəl tərtib etməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, cədvəldə dil ilə nitqin fərqli cəhətləri aydın görünür. Cədvəldə dilə aid xüsusiyyətlər aşağıdakı kimi verilir.

1. Daimilik

2. Hazırkılıq

3. Məntiqilik

4. İctimailik

5. Sistem

Nitqə aid olan xüsusiyyətlər isə belədir:

1. Dəyişkənlik

2. Keçmişlik

3. Psixolojilik

4. Fərdilik

5. Proses

Bundan sonra müəllifin nitqin terminoloji mənasının araşdırılmasına diqqət yetirməsi mahiyyətcə elmi ictimaiyyətdə maraq doğurmaya bilməz. Bu da səbəbsiz deyil.

Prof.A.Axundovun dil və təfəkkür, söz və məfhum, hökm və cümlə kimi məsələlərlə, məntiqi və qrammatik kateqoriyalarla bağlı fikirləri də dərsliyə elmi sambal gətirir. Bu cəhətdən O.V.Panfilov, V.A.Zveginsev kimi dilçilərin fikir və mülahizələrinə müxtəlif bucaq altından baxaraq onları elmi fikrin süzgəcindən keçirir. Xüsusilə, dilçi alimin məfhum və söz hökm və cümlə ilə bağlı fikirləri maraqlı, inandırıcı olmaqla onun elmi təfəkkürün lay qatlarını açır. Onun - dilçi alimin dil hadisəsi olan arqo ilə bağlı elmi mülahizələri diqqətdən yayınmır. Bu baxımdan müəllifin arqonun yaranma yolları ilə bağlı müqayisəli paralellərə üstünlük verməsi oxucuda maraq doğurur.

Dilçi alim dərlsiyin ikinci bölməsində ədəbi dil, ədəbi dil və dialekt, ədəbi dil və milli dil, ədəbi dillərin tipləri ilə əlaqədar olan məsələlərə müxtəlif istiqamətlərdən yanaşır. Əvvəla, müəllif ədəbi dil termini ilə müqayisələrə üstünlük verir. O, bu məqsədlə ədəbi dillə bağlı M.M.Quxman, Ə.Dəmirzadə, A.S.Çikobava kimi alimlərin fikirlərini analitik təhlildən keçirir və bu mübahisəli məsələyə fikrini aşağıdakı kimi bildirir: "Ədəbi dilə verilən izahlardakı norma, işlənilmiş forma, qanuniləşdirmə kimi əməliyyatlar göstərir ki, ədəbi dil müəyyən dərəcədə süni səciyyə daşıyır. Deməli, ədəbi dilə təsir göstərmək, onu dəyişdirmək mümkündür. Əslində ictimai, mədəni mühitin dəyişməsi ədəbi dilə çox vaxt öz ciddi təsirini göstərir. Bu cəhətdən Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi səciyyəvi misal ola bilər".

Azərbaycan ədəbi dili öz inkişaf tarixində iki böyük dövr keçmişdir. XII-XVII əsrlərdəkiAzərbaycan ədəbi dili və XVIII əsrdən indiyədək mövcud olan Azərbaycan ədəbi dili. Məlum olduğu üzrə, hər iki dövrün ədəbi dili arasında istər leksik, istərsə də fonetik və qrammatik cəhətdən ciddi fərqlər vardır və onlar daha çox dilxarici amillərlə bağlıdır (s.109).

Beləliklə, müəllif ədəbi dilin özünə xas olan başlıca xüsusiyyətini, fərqləndirici əlamətini yanaşma və işlənmə formalarında görür ki, bu da oxucunu tam mənası ilə qane edir. Müəllif eyni zamanda ədəbi dil və dialekt probleminə də aydınlıq gətirərək onların arasındakı fərqli cəhətlərə elmi işıq salır. Dilçi alimin ədəbi və milli dillə bağlı fikirləri də analoji müqayisəli paralellərə söykənir.

Filologiya dilçilik elminin bir sahəsini, daxili quruluşunun funsional xüsusiyyətlərini öyrənir. Müəllifin fonologiya ilə bağlı mülahizələri, elmi fikirləri də maraq dairəsinə görə yadda qalır. Xüsusilə, onun fomemlə bağlı fikirləri də diqqət tələb edir. Bu baxımdan dilçi alim mübahisə obyekti olan bu sahə ilə bağlı gərəkli, fundamental fikirlər söyləyir. Ona görə ki, müəllifin dediyi kimi dilçiliyin bu sahəsi ilə əlaqədar istər Azərbaycanda, istərsə də xaricdə fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Hətta indinin özündə belə tədqiqatlarda müxtəlif fikirlər qalmaqdadır. Dülçi alimin özünə gəldikdə onun fonemlə bağlı fikri belədir: "Fonologiyanın vahidi fonemdir. Fonem dilin ən kiçik vahidi olub, müəyyən fərqləndirici əlamətlər məcmuyudur. O, söz və morfemlərin səs cildini fərləndirməyə xidmət edir. Fonem dildə seqment, fonem və superseqment şəkildə təzahür edir. Birinciyə linqvistik vəzifəli səslər (sait və samitlər), ikinciyə isə vurğu, intonasiya kimi fonoloji vahidlər daxildir"(səh.130).

Müəllif fonemin öyrənilməsi tarixini dərslikdə diqqətlə araşdırmağa çalışır. Bu məqsədlə o, fonemi ilk dəfə tədqiq etməyə çalışan Boduen de Kurtenenin bu sahə ilə bağlı tədqiqatlarını təhlilin süzgəcindən keçirməli olur. ona görə ki, dilçi alimin fonem problemi ilə birbaşa bağlı olan fikirlərində ikili mövqe tuturdu. O, (Boduen de Kurtene - T.M) fonemi bir tərəfdən etimoloji-morfoloji hadisə kimi səciyyələndirirdisə, digər tərəfdən bu dilçilik hadisəsinə psixoloji mövqedən yanaşırdı. Müəllif bu məsələyə elmi aydınlıq gətirmək məqsədilə Boduen de Kurtenenin fikirlərinə söykənən, ondan müxtəlif formada bəhrələnən dilçilik məktəblərinin fikirlərini saf-çürük edir. Bu baxımdan o, rus və digər xarici dilçilikdə özünə möhkəm yer tapmış fonemlə, fonem nəzəriyyəsi ilə bağlı fikirləri analoji qaydada təhlilin mərkəzinə çəkir. Bütün bunlarla bərabər o, bu sahə ilə bağlı Azərbaycan dilçilərindən Q.H.Ələkbərlinin, R.Sultanovun fikir və mülahizələrinə aydın görünən prizmadan münasibət bildirir.

Prof.A.Axundov dərslikdə qrammatika, qrammatik kateqoriyalar, morfologiya, sintaksis və onunla əlaqədar olan və eləcə də başqa sahələrin tədqiqinə ciddi əhəmiyyət verir. Bəyəniləsi haldır ki, dilçi alimin bu sahələrin tədqiqi ilə birbaşa bağlı olan fikirləri elmi dəyərlərə söykəndiyindən böyük aktuallıq kəsb edir.

Dilçi alim dərsliyin üçüncü bölməsində dilçiliyin mühüm sahəsini - dilin tətbiqi metodlarını diqqət mərkəzinə çəkir. Bu baxımdan müəllif dilçilikdə həmişə tədqiqatlarda özünə yer tapan metod, metodika, metodologiya ilə bağlı çox lazımlı müqayisəli paralellər apararaq inandırıcı fikirlər söyləyir ki, bu da onun elmi fikir potensialının gücündən xəbər verir.

Müəllif dilin öyrənilməsində əsas və başlıca rol oynayan müşahidə, təcrübə və modelləşdirmə ilə bağlı yerində olan elmi fikirlər söyləyir. Bu zaman dilçi alim bu üsulların dildəki aparıcı roluna elmi prizmadan yanaşır. Ona görə də o, elmi analoji fikrin işığında hər bir üsulun dldəki əsas funksiyasının elmi şərhini, izahını verməklə V.Məhərrəmov, V.İ.Koduxov, O.S.Axmatova kimi psixoloq və dilçilərin fkir və mülahizələrinə üzbəüz mövqedən yanaşır və onları analoji təhlilin mərkəzinə çəkr. Dilçi alimin modellər və modelləşdirmə üsullarındakı xarakterik cəhətləri qabartmaq məqsədi ilə tədqiq və təhlilə yeni elmi müqayisə kontekstində üstünlük verməsi də təbiidir. Bu mənada müəllifin modelləşdirmə ilə bağlı istifadə etdiyi sxem və şərti işarələr dilçi alimin riyazi elmi təfəkkürünün nəticəsidir.

Professor A.Axundov riyazi dilçiliklə bağlı elmi araşdırmalarını "Dilin tətbiqində riyazi üsullar", "Riyazi məntiq, çoxluqlar nəzəriyyəsi və dlçlilik", "Dilin tətbiqində statistik üsullar", "Ehtimal nəzəriyyəsi və dilçlik" adlı hissədə də araşdırmanı çox uğurla aparır. Onsuz da dilçi alim bu sahədəki nailiyyəti əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi "Riyazi dilçilik" kimi dərs vəsaitində çoxdan qazanıb. Necə deyərlər, uğur uğur gətirər. Heç şübhəsiz ki, dilçi alimin qazandığı bu halalca uğur həmişə axtarışda olan günlərinin nəticəsidir.

Müəllifin dəsrlikdə öyrənib, araşdırıb tətbiq etdiyi sahələr elmiliyi ilə yadda qalır. Bu da ondan irəli gəlir ki, dilçi alimin tətbiq etdiyi sahələrin arxasında onun elmi potensialı dayanırdı. Məhz bu səbəbdən də həmin elmi potensial dilçi alimin "Ümumi dilçilik" kitabında da özünü açıq-aşkar göstərir.

Teyyub MƏNSİMOĞLU

Kürdəmir rayonu Karrar kəndi

Ədalət.-2015.-22 oktyabr.-S.6.