Cəhalətdən işığa doğru...

Bədii zövqü, ictimai baxışları milli ədəbiyyatımızın qabaqcıl ənənələri ilə formalaşan XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı realist ədəbi məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən sayılan İbrahimbəy Musabəyovun yaradıcılığında dövrünün qabaqcıl ideyaları dolğun təcəssümünü tapır. Sənətkarın bir neçə povest və hekayədən, "Neft və milyonlar səltənətində"romanından ibarət ədəbi irsinin XX əsr nəsrinin inkişafına təsiri danılmazdır. "Xoşbəxtlər", "Cəhalət fədailəri", "Gözəllərin vəfası", "İki dost, iki yol" povestləri həyat həqiqətlərini əks etdirən realist əsərlər sırasında əhəmiyyətli yer tutur.

Dövrünün qabaqcıl yazıçıları kimi İ.Musabəyov da uşaqlar üçün bədii mündəricəli, məzmunlu ədəbi nümunələrin yaradılmasına böyük əhəmiyyət verirdi. Bu mənada Qafur Rəşad Mirzəzadə və Əbdürrəhman Əfəndizadənin redaktor və naşirliyi ilə çıxan "Məktəb" jurnalının yazıçının uşaq nəsrinin inkişafına göstərdiyi xidmətdə xüsusi yeri var. Belə ki, bu gün də uşaq ədəbiyyatının gözəl nümunələri hesab olunan "Rzanın qutusu", "Çay", "Rəhimli arvad", "Kor və onun yoldaşı" hekayələri məhz bu jurnalın səhifələrində çapdan çıxmışdır.

Sonralar, inkişaf edən gerçəkliyin həcmcə kiçik janrlara sığışmadığını duyan sənətkar daha geniş və əhatəli janra müraciət edərək, "Neft və milyonlar səltənətində" romanını yazır. Əsərdə qələmə alınan hadisələr dövrün həyat həqiqətlərini əks etdirir, Cəlil ağanın simasında bu gün də aktual səslənən zəhmətsiz yolla varlanmağın, pulun insan üçün ailə və ictimai həyatda pozucu təsiri önə çəkilir.

Əlamətdar hadisədir ki, əsər əsasında "Pirone qardaşları" aksioner cəmiyyəti tərəfindən 1916-cı ildə çəkilən eyniadlı film milli kino tariximizə ilk Azərbaycan filmi kimi daxil olmuşdur. Onu da qeyd edək ki, rus aktyorları ilə yanaşı filmdə görkəmli aktyorumuz Hüseyn Ərəblinski də (Lütfəl bəy) rol almışdır.

Sonralar, 1980-ci ildə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin göstərişi ilə yazıçının 100 illik yubileyinin keçirildiyi ərəfədə C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyasının "Neft və milyonlar səltənətində"yə Azərbaycan kino tarixində ikinci müraciəti ilə əsər əsasında "Qızıl uçurum" filmi çəkildi. Romanın yenidən ədəbi nümunə kimi ekranlaşdırılmasına olan maraq fikrimizcə, əsərdə qoyulan "insan faktorunun ailədə və cəmiyyətdə yeri problemi"nin əbədiyaşarlığından irəli gələn məsələdir.

Ümumiyyətlə, İ.Musabəyov qələmə aldığı demək olar ki, bütün əsərlərində köhnə çürük adət-ənənələrə, nadanlığa qarşı çıxır, insanların şüurunda kök salaraq paslanmış konservativ düşüncəni dəyişmək əzmi ilə çıxış edirdi.

Yazıçının yaradıcılığına nəzər yetirdikdə aydın görünür ki, hər şeydən əvvəl o, böyük maarifçidir. Və xalqının tərəqqisini yalnız və yalnız təhsildə görən maarifpərvər kimi pedaqoji və yaradıcı fəaliyyəti ilə xalqı cəhalətdən maarifə, təhsilə doğru istiqamətləndirirdi. Başqa sözlə desək, zülmətdən nura doğru yol yazıçının qayəsincə, yalnız və yalnız elm və təhsildən keçir. Bu baxımdan filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Gülzar İbrahim qızının İbrahimbəy Mehdibəy oğlu Musabəyovun həyat və yaradıcılığına həsr etdiyi "Letterpress" nəşriyyatında çapdan çıxan monoqrafiyasına "Zülmətdən nura doğru..." adının verilməsi də təsadüfi deyildir.

Müəllif ərsəyə gətirdiyi sanballı tədqiqat işini müəllimləri olan XX əsrin digər iki görkəmli maarifpərvər xadiminin: akademik Həmid Araslının və professor Abbas Zamanovun unudulmaz xatirələrinə ithaf etmişdir. Monoqrafiyanın elmi redaktoru filologiya üzrə elmlər doktoru Xatirə Bəşirlidir. Monoqrafiyada İ.Musabəyovun repressiyaya məruz qalmış çətin və keşməkeşli həyatı, ictimai-siyasi fəaliyyəti haqqında arxiv materialları və sənədləri ilk dəfə tədqiqata cəlb edilir. Arxiv sənədlərinə istinadən ədibin elmi bioqrafiyası, pedaqoji fəaliyyəti, uşaq nəsrinin inkişafında rolu, ədəbi yaradıcılığı, təbdil və tərcümələri, "Neft və milyonlar səltənətində" romanının ideya-mövzu yeniliyi, sənətkarın ilk milli kino sənəti ilə bağlılığı, nəsrinin dil və üslub xüsusiyyətləri ilk dəfə olaraq tədqiqata cəlb edilir.

Gülzar İbrahim qızının "İşıqdan nura doğru..." monoqrafiyası fikrimizcə, İbrahimbəy Musabəyovun 135 illik yubileyində oxucularımıza gözəl töhfədir.

A.Qədirova

filologiya üzrə

fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2015.-23 oktyabr.-S.6.