ÜZEYİR HACIBƏYOV DRAMATURGİYASINA XAS OLAN CƏHƏTLƏR

XX yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycan mədəniyyəti və ictimayi fikrin inkişafında Ü.Hacıbəyovun mənalı həyat yolu, ictimayi-mədəni, pedaqoji fəaliyyəti, ədəbi və musiqi yara-dıcılığı xalqa əvəzsiz xidmətləri yüksək zirvədə durur.

Yaşar Qarayevin dediyi kimi: "Üzeyir Hacıbəyov iki böyük dövrün klassiki kimi tarixə daxil olub: inqilabdan əvvəlki dövrün və sosializm dövrünün! Lakin onun musiqi dühasında bədii-mədəni keçmişimizin bütün dövrləri əksini tapıb. Indi artıq nəinki keçmişimizi, musiqimizin gələcəyini də Üzeyirsiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. O, artıq xalqın milli dühasının bir parçasına, tariximizin özünün müasirinə-ədəbi yol yoldaşına çevrilib"

Azərbaycan dramaturqları içərisində komediya janrında, şən məzhəkəçilikdə Üzeyir Hacıbəyov qədər müvəffəq olan sənətkarlar az olmuşdur. Professor Ə.Sultanlı haqlı olaraq yazır, "Üzeyir Hacıbəyov məhz M.F Axundov və C.Məmmədquluzadənin dramaturji üslubunu izləyərək şuxluğu, məlahəti ilə hələ ədəbiyyat tariximizdə misli görünməmiş məzhəkələr yaratmışdır."

Ü. Hacıbəyov komediyalarının ədəbi həyat hüququ qazanması, hafizələrdən silinməməsi, oxucu və tamaşaçısını daim güldürən və düşündürən olması onun dahilərə məxsus böyük istedad sahibi olmasına dəlalət edir. Ü.Hacıbəyov komediyalarında nəinki sujet xətti quranda, həmçinin konflikt yaradanda da, çox zaman emosional hisslərdən istifadə edir, əsas sürətləri komik hadisə və əhvalatlarla bağlayaraq, onların gərgin iztirablarından böyük şadlığa qədər bütün subyektiv hissiyyat və duyğu aləmini üzə çıxarır. Dahi bəstəkar "Ər və arvad", "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan" əsrlərində dövrün mühüm tələblərinə cavab verə bilən qabaqcıl ideyaların təbliği məqsədi ilə zəngin formalar tapmış, əsərlərin bədii dəyərini təbliğ etmək istədiyi ideyalar səviyyəsinə qaldıra bilmişdir.

Ü.Hacıbəyov dramaturgiyasında orijinal, maraqlı süjet və kompozisiya yaratmaq, obrazların xarakterinə uyğun dialoq və monoloqlar qurmaq, həyatın ən qabarıq səhnələrinin əks etdirməsi başlıca cəhətlərdəndir. Onun komediyalarının süjeti özündə yığcam və aydın olmaqla heç bir yerdə qırılmır, dolaşığa düşmür, ümumiləşdirilmiş həyat hadisələrini birləşdirir. Ü. Hacıbəyovun əsərlərində hadisələr ziddiyyətli olsa da, o həmin ziddiyyətlərlə pyeslərin həyat materiallarını yaradır. Yazıçının da müvəffəqiyyəti ondadır ki, bu qədər ziddiyyətli həyat materiallarını son dərəcə aydın, yığcam süjet xətti ilə idarə edə bilir.

Üzeyir Hacıbəyovun komediyaları oxucu və tamaşaçıya hər zaman əvvəldən axıra qədər inkişaf edən hadisələri izləmək, nəticə çıxarmaq imkanı verir. Yazıçı cəmiyyətin gülünc və eybəcər cəhətlərini göstərmək məqsədi ilə maraqlı və orijinal süjetlərdən istifadə etmiş, həmin süjet altında müəyyən mütərəqqi ideyalar təbliğ etməyə çalışmışdır.

"Ər və arvad", "O olmasın, bu olsun" pyesindəki gülüş cəmiyyətə zərərli olan, ictimai inkişafa ləngidən aşağı səviyyəli məmurları və qeyri-sağlam düşüncəli insanları ifşa edir, öldürücü satiraya çevrirsə "Arşın mal alan" komediyasındakı gülüş qarşılıqlı anlaşma əsasında ailə qurmaq ideyasını təbliğ xarakteri daşıyır. Üzeyir Hacıbəyov satira və yumor vasitəsilə cəmiyyətdə hər cür köhnəliyi, ictimai inkişafa təsir göstərən xüsusları tənqid və ifşa etməyə çalışırdısa bunu məqsədyönlü surətdə XX əsr intibahı üçün xeyirli olan mütərəqqi ideaların, mövcud sağlam qanunların müdafiəsi üçün həyata keçirirdi.

Klassik nümunələr kimi, Azərbayan ədəbiyyatına daxil olan "O olmasın, bu olsun" və "Arşın mal alan" əsərləri Üzeyir Hacıbəyovu görkəmli dramaturq kimi yüksək zirvəyə qaldırıb adını həmişəlik əbədiləşdirdi. Dövrün tələbilə dramaturgiya aləminə gələn Üzeyir Hacıbəyov hələ ilk kiçik dramatik səhnəciklərdən başlayaraq, xalqın həyatı, məişəti, adət və ənənələrini dərindən öyrənmiş, güclü tənqidi mühakiməyə, yüksək sənətkarlığa yiyələnmiş, bir çox ölməz komediyalar yaratmışdır.

XX əsr Azərbayan burjua ziyalılarının tipik şəraitlə bağlı ictimai münasibətlərini əks etdirən bu əsərlər, dramaturgiyamıza əbədi həyat hüququ qazanan əsərlər kimi daxil olur.

Ü. Hacıbəyovun əsərləri Azərbaycan dramaturgiyasının "Hacı Qara", "Müsibəti-Fəxrəddin", "Bəxtsiz cavan", "Ölülər" kimi milli bəlaların faş edildiyi yüksək səviyyəli əsərlər sırasına daxil edilir. Dahi bəstəkarın digər əsərlərini nəzərə almasaq, yəni o heç bir əsər yazmasa belə yalnız "O olmasın bu olsun" əsəri müəllifinin adına ölməzlik gətirmişdir. Əsər M.F.Axundov, N.B.Və-zirov, Ə.Haqverdiyev kimi dahilərin adları ilə bərabər Ü. Hacıbəyovun adının da yazılmasına səbəb olmuşdur.

Müasirlərindən, Üzeyir Hacıbəyov haqqında yüksək fikirdə olan N. Nərimanov dramaturqun "Arşın mal alan", "Əsli və Kərəm" operası haqqında 1916-cı illərdə bir-birinin ardınca məqalələr dərc etdirmiş, hər iki əsər haqqında yüksək fikirdə olduğunu söyləmişdi.

Y.Qarayevin də dediyi kimi, "ictimai-fəlsəfi fikirdə və dövlət təfəkküründə-Nəriman Nərimanovun, bədii publisistikada Cəlil Məmmədquluzadəni, komediyanəvisliklə-Axundovun! İstisnasız bütün sahələrdə şüur intibahının musiqidə əksi, milli opera vüsətində simfonik, monumental ifadəsi-Üzeyir Hacıbəyov olur!"

Ü. Hacıbəyov şeir və folklor klassikamızı, musiqi klassikasına çevirəcək. Nizami, Fizuli qəhrəmanlarını orta əsrlərdən götürüb XX əsrə qədər "gətirə bilmiş", qədim Şərqdə ilk milli bəstəkarlar nəslinin əsasını qoymuşdur. Dahi bəstəkarın "Leyli və Məcnun"u, "Koroğlu"su, "Şeyx Sənan", "Rüstəm və Söhrab"ı, "Şah Abbas və Xurşudbanu"su, "Əsli və Kərəm"i, "O olmasın bu olsun"u, "Arşın mal alan"ı Azərbayan xalq musiqisinin həm mənşəyi, həm də zirvə-sini əks etdirən operalar, həm keçmişi, həm də yaşadığı dövrü əks etdirən güzgüdür.

H.İ.Qasımov "Əsli və Kərəm" operasını ilk tamaşası haq- qında 1912-ci ildə dərc etdirdiyi resinziyada Ü.Hacıbəyovun görkəmli musiqişunas, bacarıqlı opera və operettaçı olduğunu qeyd edir: "Əsli və Kərəm" haqqında: "g gözəl", musiqi əla, xorları yerli yerində olduğunu söyləsədə bununla belə "gdrama və faciələr millətə bu qədər mənəvi mənfəət verirkən camaatı opera və operettaya öyrətmək bir dürlü bizi məmnun edəmiyor! Söz yox ki, Hacıbəyovun əsərləri məslək və fikrialidən nazik baş yoxdur ki, o məslək və ideyanı çalğı lisanında əks eləyəkg"

Ü.Hacıbəyova Azərbaycanda operanın, musiqinin, teatrın təməl daşını qoymaqda H.Ərəblinski və H.Sarabskinin əvəzsiz köməyi olmuşdur. "Leyli və Məcnun" operasının ilk rejissoru H.Ərəblinski, Məcnunun ilk ifaçısı H.Sarabski olmuşdur. Bu iki istedadlı səxsin Ü.Hacıbəyovun bir çox musiqili komediyalarının səhnə və tarixdə uğur qazanmasında xidmətləri böyükdür.

Böyük bəstəkarımız Qara Qarayev Üzeyir Hacıbəyovu "Musiqi mədəniyyətimizin atası" adlandırıb.

Üzeyir Hacıbəyovun həyat və yaradıcılığı ilə yaxından tanış olanda onu təkcə Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin atası yox, bütünlükdə Azərbaycan mədəniyyətinin atası hesab etmək olar. O, təkcə bəstəkar deyil, həm də pedaqoq, peşakar jurnalist idi. Onun, Azərbaycan mədəniyyətinə göstərdiyi xidmət əvəz olunmazdır.

Üzeyir Hacıbəyov Azərbaycan musiqişünaslığının inkişafına dair "Azərbaycan xalq musiqisinin əsasları" monoqrafiyasının, "Opera və dramın tərbiyəvi əhəmiyyəti haqqında", "Az-ərbaycan musiqi həyatına bir nəzər", "Şərq musiqisi və Qərb musiqisi aləti", "Azərbaycan musiqi tərəqqisi", "Aşıq sənəti", "Azərbaycan türk xalq musiqisi haqqında" və s. kimi məqalələrin müəllifi, xalqımızın ən həzin hisslərini ifadə edən "Sevgili canan", "Sənsiz" kimi romansların, "Aşıq sayağı", "Cəngi" kimi xalqın mərdliyindən, zəngin mənəvi aləmindən xəbər verən pyeslərin müəllifi, Azərbaycan Respublikasının Dövlət himnini bəstələmiş dahi sənətkar idi.

Üzeyir Hacıbəyovun Azərbaycan mədəniyyətinin bütün sahələrinin inkişafında göstərdiyi xidmətlər, xalqının mənəvi ehtiyacına xidmət missiyası idi.

Bu böyük bəstəkarın ədəbi yaradıcılığının zəhmətkeş tədqatçısı M.Aslanov Üzeyir bəyin publisistikasından bəhs edərək yazır ki, o "bəzən də ehtiyac məqamında yazır."

Doğrudan da, bir çox sənətkarlar kimi Üzeyir Hacıbəyov da yaradıcılığa başladığı illər maddi ehtiyac içində idi. Lakin xal-qına xidmət etmək, xalqı üçün yazıb-yaratmaq ehtiyacı maddi ehtiyacdan da yüksək dururdu. Xalqına, ana dilinə, tarixinə, mədəniyyətinə böyük hörmət və ehtiram edən bəstəkar "gavropalılar bu darı-dünyaya ana bətnindən mədəniyyətli halda düşməyiblər". Bizim də zatımızda "elm ilə münəvvər olunmaq" qabiliyyəti var, biz də "mərifət sarayına daxil olmağa" hazırıq, amma, "mədəniyyət bulağından su içməyimizə mane olurlar.

Üzeyir Hacıbəyovun fikrincə gün ərzində on dörd saat işləyib bir tikə çörək pulu qazanmaq üçün çalışan fəhlə necə mədəniyyətli ola bilər ki, onun nəinki teatra getsin, bayram etsin, övladının təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olsun ki, onun heç dincəlməyə vaxtı olmur.

Vətənini, xalqnı dərin məhəbbətlə sevən Üzeyir bəyin Azərbaycan dili ilə bağlı narahatlığı daha çox idi. O, görürdü ki, xalqın ziyalıları, mədəniyyət və maarif xadimləri öz ana dillərini təmiz bilmirlər. Üzeyir bəy ana dilimizin inkişaf etməsindəki çətinliyi görür, bundan narahat olaraq hələ 1910-cu ildə yazırdı: "Bir millətin ki, dili batdı, onda o millətin özüdə batar. Çünki bir millətin varlığına, isbati-vücud etməsinə səbəb onun dilidir".

O, dövrün ağrı-acıları bir çox sənətkarlar kimi Üzeyir bəydən də yan keçməmişdi. Azərbaycan musiqisinin inkişafı, Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığının geniş və rəngarəng müvəffə-qiyyəti çoxlarını narahat edirdi. Nadan ziyalılar onun şəxsiyyətinə, yaradıcılığına, xüsusən "Arşın mal alan" operasına layiq olmadığı təhqiramiz hücumlar edir, ələ salır, lağa qoyurdular. Bu barədə görkəmli jurnalist Hüseyin Minasazovun qeyd etdiyi kimi "onun gözəl əsərlərini utanmazcasına oğurlayırdılar, istedadsız şəkildə onu yamsılayırdılar".

Üzeyir bəyin ölməz əsərləri təkcə Azərbaycanda deyil, bir çox ölkələrdə, xüsusən türkdilli ölkələrdə tanınılır və sevilir.

Elçinin bu böyük sənətkar haqqında söylədiyi sözlər onun yaradıcılığına verdiyi yüksək qiymət kimi səslənir: "Üzeyir bəyi oxuyursan, onu dinləyirsən, on dəfə oxuyursan, dialoqları əzbər bilirsən, yüz dəfə dinləyirsən, melodiyalar hafizənə həkk olunub qalır, lakin bu qədər tanış yaradıcılığının özündə səni hər dəfə yeni-yeni kəşflər gözləyir"

Ü. Hacıbəyov yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, həm də bir jurnalist idi. O, operalarını yazdığı illərdə jurnalist kimi də fəaliyyət göstərərək tanınırdı. Üzeyir Hacıbəyov 1905-ci ildə "Həyat" qəzetində tərcüməçi, 1905-1908-ci ildə "Irşad", 1908-1909-ci ildə "Tərəqqi", 1909-1910-cu ildə "Həqiqət", 1912-ci ildə "Iqbal" qəzetində felyetonçu, 1915-1916-cı ildə isə "Yeni Iqbal" qəze-tində redaktor işləmişdir. O, yazıçı-jurnalist kimi fəaliyyət göstərəndə yaxşı bilirdi ki, Azərbay-canda savadlı, yəni yazılanları oxuyub başa düşən bir o qədər də çox deyil. Lakin yenə də yaz-dıqlarını xalq üçün nəzərdə tutur, xalqın anlayacağı bir dildə yazırdı.

Hər zaman xalqın taleyini düşünən jurnalist haqqında mərhum professor Əli Sultanlı yazırdı: "öz məqalələrində xalqın taleyi ilə yaşayan jurnalist daim xalq adından çıxış edir, felyetonlarında xalqın düşmənlərini və çar istibdadını ifşa ilə mollanəsrəddinçilərlə çiyin- çiyinə gedir, musiqi və dramaturji fəaliyyəti ilə M.F.Axundov və C.Məmmədquluzadənin demokratik və realist yaradıcılıq yoluna düşür".

Ağır və kəşməkeşli bir dövrdə yaşayıb yaradan Üzeyir Hacıbəyovun bütün yaradıcılığı xalqa məhəbbət, xalqının dilinə məhəbbət, el-obasının sadə, zəhmətkeş insanına, sıravi vətəndaşına məhəbbətlə yoğrulmuşdu.

Göyərçin Abidqızı

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Ədalət.-2015.-23 oktyabr.-S.6.