VÜSAL NURUNUN KEÇMİŞƏ "SƏYAHƏTİ" ƏDƏBİ HƏYAT

"Azərbaycan" jurnalının sentyabr sayında gənc yazar Vüsal Nurunun "Dorantağ" romanını oxudum. Roman haqqında ilkin olaraq qısaca təəssüratımı bildirmək istərdim. Bəri başdan deyim ki, bu roman oxucuların da maraq dairəsindən kənarda qalmayacaq, bugünkü roman bolluğunda (mənim fikrimcə, son illərdə bu janrın inkişafında yeni bir mərhələ başlayıb, amma təəssüf ki, ROMAN adına layiq nümunələrin sayı o qədər də çox deyil), Vüsalın bu əsəri heç şübhəsiz, özünün malik olduğu dəyəri təsdiqlədə biləcək.

Vüsalın bundan əvvəl də üç romanı ilə tanış olmuşam ("Eybəcərlər adası", "999", "Prezidentin qızı"). Çox təəssüf ki, bu romanların heç biri ədəbi aləmdə və oxucularda elə bir reaksiya doğurmadı.

Süjet qurmaq, hadisələri o süjet ətrafında cəmləşdirmək, obrazların hər birinin taleyini izləmək, dil və təhkiyə mədəniyyətinə yiyələnmək, romanda qoyduğu problemi müasir həyatın tələbi kimi mənalandıra bilməkg Həqiqəti etiraf etmək lazımdır: bu sadaladığımız keyfiyyətlərin heç də hamısı o üç romanda öz əksini tapmamışdı. Vüsal normal bir süjet qura bilirdisə, bir də görürdün, bilərəkdən, ya bilməyərəkdən uzunçuluğa, təfsilat bolluğuna yol verir, ya da oxucuları "şirnikləndirmək" üçün ucuz melodramaya qaçırdı. Özü də Vüsal həyatın qaranlıq lövhələrinə meyl edir, kriminal aləmdən lövhələr canlandırır və onun təqdim etdiyi obrazlar işıqsızlıq içində boğulurdular. Amma bu üç romanın Vüsala xeyri dəydi. Hər halda, müəyyən təcrübə əldə etdi və artıq dördüncü romanda bu təcrübə adına sözün həqiqi mənasında ROMAN deyə biləcəyimiz bir əsərin meydana çıxmasına səbəb oldu.

Məni kimsə dahi Belinskidən sitat gətirdiyimə görə qınayacaq, amma yenə bundan çəkinmirəm. Vissarion müəllim deyirdi ki, roman dram qədər lovğa və şıltaq bir forma deyildir; çünki roman bizi ayrı-ayrı hissələri və xırda parçaları ilə valeh etməkdən daha çox, bütünlükdə məftun edir. Vüsalın yeni romanında da ayrı-ayrı parçalar var ki, son dərəcə təsirlidir, onları oxuyanda müəllifin uğuruna sevinirsən, amma "Dorantağ" bütövlükdə bir roman kimi maraqlıdır.

Dünya ədəbiyyatında utopiya və antiutopiya ənənəsini əks etdirən xeyli sayda əsərlər qələmə alınıb və bunun Azərbaycan ədəbiyyatında ən sonuncu nümunəsi Anarın "Ağ qoç, qara qoç" romanıdır ki, bu xüsusda tənqidçi həmkarım Əsəd Cahangir də "Platondan Anara qədər" məqaləsində söz açıb. Vüsal Nuru yeni romanında gələcəyə yox, keçmişə səyahət edir və onun antiutopik səciyyə daşıyan təsvirləri bizi VII əsrə aparıb çıxarır. Romanın məzmununu təfsilata varıb şərh eləmək fikrində deyilik, amma lap müxtəsər də olsa, buna ehtiyac var. Romanın qəhrəmanı - tarixi roman yazmaq iddiasında olan Yazıçı çox uzaq bir ölkəyə yox, təyyarə ilə bizim Naxçıvana uçur. Məqsədi budur ki, Əshabi-kəyf haqqında araşdırma aparsın. Bu niyyətlə o, deputat tanışının ona bələdçi kimi qoşduğu Hüseyn kişi ilə Əshabi-kəyfə gəlir, bu çoxəsrlik inanc məskəninin hər bir guşəsinə baş vurur, hətta bura ziyarətə gələn adamların avamlığına da ürəyində gülür. Eşidir ki, burada tədqiqat aparan bir alim olub, indi Babək rayonunda yaşayır və o, Əshabi-kəyfdə olan mağaranın sirrini bilir, vaxtilə burada hansı qədim xalqlar yaşayıb, bu haqda məlumatı var. Amma Qərib kişi - indi dəli təsiri bağışlayan bu tədqiqatçı ona "nağıl" danışır və beləliklə, Yazıçı ondan heç bir şey öyrənməyəcəyini güman edir, qayıdır Əshabi-kəyfə və axtarışlarını davam etdirərkən bir tunelə girir. Sən demə, bu, zaman tuneliymiş və bizim Yazıçı tunel boyunca hərəkət edir, geri qayıda bilmir və gözünü açanda bir daxmada olduğunu anlayır. Gələcəkdən keçmişə səyahət belə başlanır və bundan sonra Yazıçının başına gələn əhvalatlarla tanış oluruq. "Demək, Ulu Ağ Ananın quyusu həqiqət imiş, zaman qapısını üzümə açmışdı. Mən zaman tunelinə düşmüşdüm. Məng Mən keçmişdə idim! Kinolarda gördüyüm, kitablardan oxuduğum və fantaziya hesab edib ələ saldığım yolçuluq başıma gəlmişdi! Buna inanmaq ağılsızlıqdı! Bunu anladıqca havalanırdımg Təəssüf ki, ağsaqqal düz deyirdi. Bu geridə qalmış, bu bellərində qılınc, çiyinlərində ox gəzdirib at minən, çadırlarda yaşayan, çiy kərpicdən daxmaları, dəridən paltarları olan adamların arasındayam".

Təbii ki, bu antiutopik macəralar bizim üçün maraqlı görünməlidir. Görək, müəllif bizdən on üç-on dörd əsr uzaq dövrləri, o dövrlərdə yaşayan insanları necə təsvir edir və ora gəlib çıxmış müasir bir insanı hansı hadisələrlə qarşılaşdırır. Roman müəllifinin İslamın yenicə zühur etdiyi bir dövr haqqında təsəvvürləri, bilgi və məlumatları bizi qane edirmi? Və keçmiş müasir insanın mənəvi aləmində, psixologiyasında hansı təbəddülatlar yaradır?

Vüsal Nurunun həmin əşirət dövrü haqqında müəyyən bilgilərinə qətiyyən şəkk eləmirik. Oxuyub, hansı materiallarlasa tanış olub, nə bilirsə, onları romanda əks etdirə bilib. Ancaq onun əsəri sırf realistik planda deyil, romanda fantasmaqoriya, mistik, irreal ünsürlər bir-birinə qovuşub və Yazıçının başına gələn əhvalatların bir çoxu real məntiqə sığmır. Məsələn, ilk sakinləşdiyi ailədə ərəblərin öldürdüyü Boldurqanın ruhu ona keçir. Boldurqanın arvadı Tumar duldur və ruhu Yazıçıya keçdiyi üçün Tumarı sevir. Ruhlara inanmaq Yazıçının sakin olduğu ailədə və o ailənin mənsub olduğu qəbilədə inanca çevrilib, Omay qız deyir ki, onun atası əsl ərən olub, yadlara qul olmayıb. Onun ruhu babaların ruhuyla birlikdə çölləri dolaşır, onları qoruyur. Yaxud, ağaca, heyvana, quşlara sitayiş eləyib onları simvol dərəcəsinə qaldırmaq əlamətləri də öz əksini tapır. "Qadın hələ də deyinirdi. Əllərini göyə qaldırıb, qartal axtarırdı ki, məndən şikayət eləsin". Bir başqa təsvir: "Yəhərdə qorxunc bir varlıq oturmuşdu. Başı nəhəng qarğa başıydı, qulaqlarından uzun caynaqlı qarğa ayağı asmışdı. Uzun və qıvırcıq saçlarını yel üfürürdü". Yenə bir başqa təsvir: "Üstündə əbədilik, bütün aləmlərin sahibi, qüdrətli ruh, qanadlı ölüm və yeni doğmuş ay simvollu naxışları olan örtük yəhərə salınmışdı. İri buynuzlu qoç kəlləsi dəbilqə kimi atın başına qoyulmuşdu. Yalınından üstü yazılı sümüklər asılmışdı və at boynunu tərpətdikcə onlar şaqqıldayırdı. Quyruğuna başı üstündə olan ilan dəriləri hörülmüşdü".

Romanda hələ xalq kimi formalaşmamış, ancaq müəyyən toplum halında mövcud olan qəbilələrin bir-birinə qənim kəsildiyi, elə buna görə birləşə bilməyib ərəblərin-yadellilərin hücumlarına məruz qaldığı səhnələr də diqqətdən yayınmır. Bu qəbilələrin sakinləri hələ müsəlmançılığı qəbul etməmişlər. Özlərinin nəyə isə dini inamları, baxışları var. Onların sitayiş etdikləri Tanrı Ulu Şanqaydır ki, bütün bəlalardan qoruyur insanları.

Romanın qəhrəmanı-Yazıçı bütün əsər boyu amansız vəhşiliklərin, vəhşətlərin şahidi olur. Həm özü bu dəhşətlərin, əzab və işgəncələrin obyektinə çevrilir, həm də bir-birilə vuruşan tayfaların, yadellilərin hücumlarını seyr edir. Ölümlər, qətllər, meyitlərlə dolu səhnələr bir-birini əvəz edir və bəzən müəllifin bunları necə soyuqqanlılıqla təsvir etdiyinə heyrətlənirsən, hətta elə səhnələr var ki, ürək bulandırır və müəllifə qətiyyən haqq qazandırmırsan. Amma sonra fikirləşirsən ki, burası əşirət dövrüdür. Romanda ayrı-ayrı türk qəbilə başçılarının obrazları ilə də qarşılaşırıq və onların simasında qədim türk cəngavərliyinin, sözü bütövlüyünün, bahadırlıq missiyasının təcəssümünü görürük. Bayqurt xanla İbn Bazz və Xambalın dialoqunda Türk yenilməzliyinin şahidi oluruq. İbn Bazz Bayqurt xana təklif edir ki, gəlin, müsəlmançılığı qəbul edin, sizin cahillər savad öyrənər, Qurani-Kərim oxuyar, xütbə dinləyər, namaz qılar, yasin əzbərləyər, kafir xristianlardan, lənətlənmiş yəhudilərdən ayrılıb cənnət qazanan mömin olarlar. Dul qadınlar da, qızlar da ərə gedərlər, Allah xofu bütün bəndələrdə olmalıdır, onun qəzəbindən qorxun və bizim müsəlmançılığı qəbul etmiş adamları qırıb-çatmayın. Özlüyündə bu məntiq inandırıcıdır. Amma ərəblərin din yaymaq adı altında işğal siyasəti də məlum.

"-Bayqurt xan, bu din sonuncu peyğəmbərin yoludur.

-İnsanı haqqa aparan peyğəmbər ağlıdı. Mənə babalarım bunu öyrətdi.

-Babalarından xəbərim var. Kərincik qoca, Salur Qazan, Bolu xan, yüzlərlə igidləriniz sonuncu peyğəmbərin hüzurunda səcdə qılıb, iman gətirib. Sən də haqqa gəl, Bayqurt xan. Tövbə et.

Bayqurt xanla Ərsunqay qəhqəhə çəkib güldülər.

-Budurmu sizin həqiqətiniz? Bizim analar ər doğur, sizin analar o ərlərdən nağıl düzəldib danışır. Əli qopuzlu, ağ saqqallı, meydana girib qan yatırdan, sözü söz, ad verdiyi oğlan ər olan qoca Kərincik dədəm insana olan eşqindən dönüb, yoxluğa səcdə qıldımı?.. Sənin dediyin Allah döyüş meydanına girib qılıncları göydə saxlaya bilərmi? Oxları havada quşa çevirə bilərmi? Öldürmək istəyən adamın biləyindən tuta bilərmi?" Bu məntiq də inandırıcıdır, ancaq belə bir mükalimə romanda konkret halda kimin haqlı olduğunu sübuta yetirmir. İslamın müqəddəs bir din olduğu sonralar təsdiq və etiraf olundu.

Yeddinci əsrə gəlib çıxmış Yazıçının başına çox əhvalatlar gəlir - o, gah eşşək arabasına mıxlanmış halda uzun-uzadı yol gedir, gah ona ilahi varlıq kimi baxılır, gah maqlarla rastlaşır, gah xristianların arasına düşür, hər halda, bu, romandakı dinamikanı bir an belə zəiflətmir. Oxucu da müasir insanın-sivilizasiya əsrinə məxsus Yazıçının yarı fantastik, yarı irreal, yarı real "nağıllarının" təəssüratı ilə yaşayır və roman başa çatanda əşirət dövrü haqqında müəyyən təsəvvürə malik olur. Vüsal Nurunun təsvir etdiyi o aləm hər halda onun bədii təxəyyülünün məhsuludur.

Yazıçı sonda məqsədinə nail olur. "Mən Doğantağın hara olduğunu soruşdum, o da uzaqdan bizə boylanan nəhəng dağı göstərdi. Mən yerimdən sıçrayıb ayağa durdum. Nədənsə fikir verməmişdim, gözümün qarşısında pərdə olub elə bil, o dağı, həmin mağaranı görməmişəm. Əshabi-kəyf idi. Və Boldurqanın ruhunu daşıyan Yazıçı sevdiyi Tumara da qovuşur.

Və sondag fantastika, irreallıq bitir. Yazıçı bu aləmə qayıdır. Təbii ki, heç kəs onun VII əsrdən qayıtdığı əfsanəsinə inanmayacaq. O isə tarixi romanını yazmağa başlayır.

"Doğantağ" əsəri haqqında bu ilkin yazıda təbii ki, hər şeyi əhatə etmək mümkün deyil. Amma onu deyə bilərəm ki, V.Nuru artıq roman texnikasına yiyələndiyini sübut edə bilib.

Bəs müasir oxucu, bu günün reallıqları ilə yaşayan oxucu əsərdən nə əxz edə bilər? Keçmişi, artıq bizim üçün tarix olan dövrü yarı real, yarı irreal bir aləmi əks etdirən bu əsərdə özü üçün hansı həqiqətləri, hansı məntiqi qəbul edər? Fikrimizcə, keçmişi öyrənmək, şahların, sərkərdələrin, müharibələrin tarixini əks etdirən romanlarımız kifayət qədərdir. Xalqın keçdiyi yolun bütün mənzərəsi tarixi romanlarda tam əks olunmur və xalqın tarixinin daha qədim qatlarına, "ruhlar dövrünə" də qayıtmağın zəruriliyi ortaya çıxır. Bu yöndə yazılan neçə əsərimiz var. Bir Yusif Vəzirin "Qızlar bulağı"ndan və Mövlud Süleymanlının "Köç"ündən başqa nə var? İkincisi, bizdə belə bir kəlam formalaşır ki, keçmişə boylan ki, gələcəyi görə biləsən.

Biz romanın qüsurlarından da yan keçməməliyik. İlk növbədə qeyd etməliyik ki, müasir roman psixoloji qata biganə qalmamalıdır. Yalnız əhvalatlar düzümü, hadisələr silsiləsi ilə məhdudlaşmamalıdır yazıçı. Vüsal Nurunun romanında məhz psixoloji təhlillər azlıq təşkil edir. Hadisələrin dinamikası səni cəlb edir, amma düşünmək, baş verən hadisələrin mənasına varmaq məsələsində bunu zəif hiss edirik. Yazıçının yenidən bu aləmə qayıtması versiyası da tam inandırıcı verilməliydi. Daha bir iradımızı da bildirək. Romanın qəhrəmanı - Yazıçı yarı mistik, yarı real bir aləmə düşür. Təbii ki, o, yazıçı olduğu üçün müəyyən intellektual səviyyəni də özündə əks etdirməlidir. Arabir biz bunun şahidi oluruq, amma şahidi olduğu, hər gün dəhşətli olaylarla rastlaşdığı məqamlarda onun intellekti nəzərə çarpmır, ya da zəif nəzərə çarpır.

"Doğantağ" hər halda, maraqlı romandır və Vüsal Nurunun bu çağacan yazdığı əsərlərin içərisində seçilir, fərqlənir və biz bu cavan müəllifə uğurlar diləməklə sözümüzü bitiririk.

Ədalət.-2015.-31 oktyabr.-S.15.