“Neftin qiymətinin neçə olacağını bu prosesi idarə edən “böyük güc” bilir”

Fikrət Yusifov: “Hazirki nəzarət mexanizmi ayrılan maliyyə vəsaitlərinin həcminə adekvat deyil”

"Ekonomiks” Beynəlxalq İqtisadi Araşdırmalar Birliyinin sədri, iqtisad elmləri doktor, professor Fikrət Yusifovun Adalet.az-a müsahibəsi.

- Artıq yeni ilin birinci ayındayıq. Proseslər proqnozlara uyğun şəkildə cərəyan edir, yoxsa gözlənilməz məqamlar var?

Proqnozların əksi olan heç nə baş vermir. Proseslər gözləntilərimizə uyğun şəkildə gedir. Azərbaycan MDB məkanında 2014-cü ili daha uğurlu iqtisadi və maliyyə göstəricilərilə başa vuran yeganə ölkədir. Bunu sübut etmək üçün rəqəmlərin dil ilə çoxsaylı misallar gətirmək olar. Prezidentin sədrliyi ilə Nazirlər Kabinetinin 2014-cü ilin yekunlarına həsr olunmuş iclasında bu göstəricilkər hərtərəfli açıqlandı və konkret faktlar göstərildi. Prezidentin həm giriş, həm də yekun sözündə 2014-cü ilin yekunlarına çox dərin təhlil verildi və qarşıda duran vəzifələr tam aydınlığı ilə göstərildi. Prezident məsələlərə olduca proqmatik yanaşaraq çətin olacağı gözlənilən 2015-ci il üçün dəqiq fəaliyyət proqramını ortaya qoydu.

-Qarşıdakı mərhələlərdə neftin qiymətinin hansı səviyyədə qərarlaşacağı ilə bağlı müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Sizin yaxın 3 ay üçün proqnozunuz necədir?

Bu günlərdə haradasa oxudum ki, kimsə mənim guya neftin qiymətinin 70-80 dollardan aşağı düşməyəcəyi barədə proqnoz verdiyimi bildirib. Özü də iddia edib ki, bunu noyabr ayında demişəm. Mənim heç vaxt belə bir açıqlamam olmayıb və ola da bilməzdi. Qiymətin 50 dollardan da aşağı düşə biləcəyini demişəm və neftin qiymətlərinin iqtisadi deyil məhz siyasi əsaslarının olduğunu nəzərə alıb 2015-ci ilin ortalarından qiymətlərin qalxacağı ehtimalının böyük olduğunu da söyləmişəm. Amma ötən müddət ərzində mətbuata verdiyim açıqlamaları qaldırıb baxsaz görərsiz ki, qiymətlərin 70-80 dollar civarında qalacağını heç vaxt deməmişəm. Bu gün dünyanın nüfuzlu iqtisadi araşdırmalar mərkəzləri, çox tanınmış iqtisadçılar belə konkret rəqəm deyə bilmirlər və əslində bunu heç kəs deyə bilməz. Qiymətin neçə olacağını dəqiq bilən yalnız bu prosesi idarə edən "böyük gücdür”. Hazırda neftin qiymətlərinin dünya bazarında aşağı düşməsinin elə bir iqtisadi əsası yoxdur ki, hansısa hesablamalar aparasan. Bu, sırf siyasi məsələdir və yalnız bu prosesi idarə edən "yeganə güc” bilir ki, başladığı oyunu hara qədər aparacaq. Bu proses sözsüz ki, hasilat ölkələrinin hamısını vurur və təbii ki, Azərbaycan da kənarda qala bilməz. Bu gün heç kəs üzərinə məsuliyyət götürüb deyə bilməz ki, məsələn, üç aydan sonra neftin qiyməti 20 dollara düşməyəcək. Hazırda elə bir proses gedir ki, neft istehsal edən ölkələr gəlir itirir, nefti əldə edən ölkələr isə qazanırlar. Dünya bazarlarında neftin qiyməti 100 dollardan yuxarı olanda hasilat ölkələri böyük vəsaitlər əldə edirdilərsə, indi qiymətin 2 dəfə ucuzlamasından nefti alan ölkələr yararlanırlar. Vəziyyətin bu həddə gəlib çatmasında neft istehsal edən ölklərin günahı yoxdur və bu, hökumətlərin qüsuru deyil. Əlbəttə ki, bu proses Azərbaycanın gəlirlərini xeyli dərcədə azaldır. Ancaq bunu faciəvi şəkildə təqdim etmək də olmaz. Azərbaycanın çox böyük rezervləri var. Digər tərəfdən, neftsiz Azərbaycanın maliyyə imkanları qonşu dövlətlərin heç birindən aşağı deyil, əksinə, bir neçə dəfə yuxarıdır. Ölkəmizdə böyük infrastruktur layihələri həyata keçirilib. Bu il üçün də nəzərdə tutuan layihələr var. Neftin qiymətinin aşağı düşməsilə əlaqədar gəlirlərimiz azaldığından həmin layihələri saf-çürük edib həyati əhəmiyyət daşımayan, yaranmış vəziyyətdə icrasına xüsusi zəzurət olmayan layihələri müəyyən müddətə dayandırmaq olar və heç şübhə yoxdur ki, bu belə də ediləcəkdir. Prezident də müşavirədə bu məqamları xüsusi vurğuladı. O, layihələr ki, bu günün reallıqlarına cavab vermir, əlahiddə əhəmiyyətə malik deyil, onların icrasına yol verilməyəcək. Layihələr də dərəcələrə bölünür. Məsələn, ölkədə metallurgiya sənayesinin inkişaf etdirilməsi məqsədilə inşa edilən böyük kompleksin tikintisi dayandırılmayacaq. Prezident də qeyd etdi ki, bu, prioritet sahədir və biz bu layihənin icrasını dayandırmayacağıq. Həmin kompleksdə bir neçə zavodun tikintisindən söhbət gedir. Təkcə bu layihənin özü ölkədə qeyri-neft sektorunun inkişafında dövlətin nə dərəcədə maraqlı olduğunu göstərir.

-Ötən ilin sentyabr ayından etibarən belə iddialar orata çıxmağa başladı ki, yaranmış vəziyyətlə əlaqədar Rusiyadan Azərbaycana kütləvi köç başlayacaq. Rusiyanın vəziyyəti hamıya məlumadur. Amma "kütləvi köç”ün başladığını göstərən ciddi bir əsas yoxdur. Siz bunun əksini iddia edirdiz. Hələ də öz mövqeyinizdə qalırsız?

Bilirsiniz, söz demək asandır. Əsas məsələ sözü əsaslandırmaq, arqumentləşdirməkdir ki, indi bir çoxları buna lüzum görmədən ümumi fikirlər söyləməyə üstünlük verirlər. Bəli, bu gün Rusiyada iqtisadi durum acınacaqlıdır. Ancaq gəlin baxaq, Rusiya belə bir duruma birinci dəfədirmi düşür? Son 10 il ərzində neftin qiymətlərinin kəskin şəkildə dəyişməsilə əlaqədar Rusiya bir neçə dəfə belə iqtisadi təlatümlər yaşayıb. Amma heç vaxt Rusiyadan Azərbaycana kütləvi köç müşahidə olunmayıb. Əlbəttə, qayıdanlar ola bilər və istisna etmirik ki, soydaşlarımızım müəyyən bir qismi artıq Azərbayacan dönüb. Bunlar da əsasən əvvələr dediyimiz kimi orada müvəqqəti işlərdə çalışanlardır. Lakin kütləvi köçlə bağlı iddiaların real əsası yoxdur. Hanı bu köç? Rusiyada ağır iqtisadi durum yaçandığı halda niyə müşahidə etmirik azərbaycanlıların "böyük qayıdış”ını? Axı bəzi proqnozlara görə bu proses çoxdan başlamalı idi. Bir daha deyirəm, hər bir fikrin arxasnda məntiq durmalı, verilən hər bir proqnoz lazımınca əsaslandırılmalıdır. Bu yoxdursa, hansısa sözə, fikrə ciddi yanaşmaq olmaz. Bizim kiminləsə şəxsi müstəvidə hər hansı ədavətimiz yoxdur, kiməsə qarşı qərəzli mövqedə deyilik və belə mövqedə olmaqdan çox uzağıq. Kiminsə savadını, biliyini də şübhə altına ala bilmərik. Hər kəsin özünə görə intellekti və elmi çəkisi var. Təhqir etmək, şəxsiyyəti aşağılayan ifadələr işlətmək şəxsən mənim əxlaqıma ziddir. Bizim istədiyimiz iqtisadçıların qaraguruhdan uzaq olmasını görməkdir. Biz əsası olmayan, qeyri-real rəqəmlər üzərində köklənən fikirlərə etiraz edirik. Əgər söylədiyimiz fakta qarşı bunun əksini sübut edən hansısa konkret arqumentlər varsa, bunları ortaya qoymaq lazımdır. Ortaya qoyduğumuz konkret faktlara ümumi sözlərlə aydınlıq gətirmək cəhdi əsən küləyə qarşı qılıncla vuruşmaq kimi bir işdir. Ümumiyyətlə, biz yaxın gələcəkdə mətbuatda ciddi diskusiyalara səbəb olan məsələlərin dəyirmi masalar arxasında və bütün maraqlı tərəflərin iştirakı ilə müzakirə edilməsi istiqamətində konkret addımlar atmağı düşünürük.

-Neftin dünya bazarında qiymətinin aşağı düşməsini Azərbaycan üçün müsbət hal kimi qiymətləndirənlər hesab edirlər ki, yalnız belə vəziyyətdə ölkədə digər sahələrin inkişafına diqqət ayırla bilərdi. Bu fikirlərə münasibətiniz necədir?

Son 5-6 ildə neftin qiyməti bir neçə dəfə düşüb-qalxıb. Gəlin rəqəmlərin dili ilə danışaq. 5 il əvvəl ölkədə ümumi daxili məhsulda qeyri neft sektorunun payı 47 faiz idi. İndi bu rəqəm 60 faziə çatıb. Yəni 5 il ərzində ümumi daxili məhsulun həcmində qeyri neft sektorunun payı 13 faiz artıb. "Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” proqramında 2020-ci ildə bu rəqəmin 80 faizə çatdırılması nəzərdə tutulub. Bu məsələ ilə bağlı fikir söyləyənlərdən soruşuram: Siz düşünürdüz ki, Azərbaycan 1-2 ilin içərisində ümumi daxili məhsulun həcmində qeyri neft sektorunun xüsusi çəkisini 80 faizə qaldırmalı idi? Buna zaman lazım idi və Azərbaycan təcrübəsi göstərir ki, bu yöndə dəyişikliklər kifayət qədər böyük sürətlə gedib. Yəni 10 ilin içində Ümumi Daxili Məhsulun tərkibində qeyri neft sektorunun xüsus çəki 47 fazidən 80 faziə qalxırsa, bu artıq bir neft ölkəsi üçün inqilabdır. Bu iqtisadiyyatın diversfikasiya edilməsi istiqamətində ölkə rəhbərliyinin tutduğu qətiyyətli mövqenin açıq təcəssümüdür. Btün bunları bilərək Azərbaycanda iqtisadyyatının diversifikasiya edlməsi və onun neftdən asılılığını minimuma endirilməsi istiqamətində heç bir iş görülmür demək məsələyə çox ədalətsiz bir yanaşımdır. Bunu sözlə demək olar, amma rəqəmlər başqa şeylər deyir. Baxın, yola saldığımız 2014-cü ildə ümumi daxili məhsulun artımı 2,8 faiz, qeyri neft sektorunun artımı isə ondan 2,5 dəfə çox - 7 faiz təşkil edib. Məgər bu azdır? Hesab edirəm ki, çox yaxşı göstəricidir. Bu sizin sualınıza cavabdır ki, neftin qiymətindən asılı olmayaraq ölkədə qeyri neft sektoru inkişaf etdirilib və etdirilir. Mən sizə prezidentin hələ 2004, 2005-ci illərdə etdiyi çıxışlardan sitatlar gətirə bilərəm. Dövlət başçısı hələ onda dəfələrlə vurğulayıb ki, biz nefti yaddan çıxarmalı, qeyri neft sektorunu inkişafına xüsusi diqqət ayırmlıyıq. Görürsünz, prezident hələ 10 əvvəl deyib bunu və indi kimlərsə hay-həşir salıb deyirsə ki, iqtisadiyyatımızın neftdən asılılığını azaltmaq istiqamətində addımlar atılmır, bu yalandır. Problemlərdən danışanda görülmüş işlərə bu cür kölgə salmaq olmaz. Hər şeyi olduğu kimi danışmaq, göstərmək lazımdır.

-Prezidentin sədrliyi ilə keçirilmiş müşavirədə sahəyə məsul olan nazirlərin çıxışını necə qiymətləndirirsiniz? Diqqətinizi cəlb edən hansısa xüsusi məqamlar oldumu?

Hər bir çıxış geniş təhlillərə, konkret göstəricilərə əsaslanırdı. Təbii ki, bütün informasiyalar sahəyə rəhbərlik edən şəxsin əlində cəmləşir və o, daha dərin təhlillər vermək iqtidarındadır. Bu baxımdan sahəyə məsul çəxslərin sonuncu müşavirədəki çıxışı ümumən vəziyyəti əks etdirsə də, fikrimcə bir qədər başqa formada da ola bilərdi. İqtisadiyyat naziri də, Mərkəzi Bankın rəhbəri də rəhbərlik etdikləri sahələrdəki çatışmazlıqlara, nöqsanlara özünütənqid prizmasından da yanaşa bilərdilər. Ola bilməz ki, hər şey ideal olsun. İdeal heç nə yoxdur. İş olan yerdə nöqsanların olması da realdır. Onları deməkdən çəkinmək lazım deyil. Bunu cəmiyyət də yaxşı qarşılayardı.

-Yaxşı, onda bunu sizdən soruşaq. Problemlər nədən ibarətdir? Kənar müşahidələrinizə əsaslanıb ölkənin iqtisadi səhnəsində hansı çatışmazlıqları görürsünüz?

Əlbəttə, problemlər var. Yuxarıda dediyimiz kimi iş, fəlaiyyət olan yerdə problemlər, axsayan tərəflər mütləq olmalıdır. Mən aqrar sahənin hələlik istədiyimiz səviyyədə olmadığını qeyd edə bilərəm. Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına bəzi yerlərdə süni manelər yaradılır. Əsasən yerlərdə sahibkarlara süni maneələrin yaradıldığına və səlahiyyət sahiblərinin sui istifadə hallarına yol verdiklərinə dair informasiyalar var. Müşahidələrimə əsaslanıb deyə bilərəm ki, bəzi hallarda istifadə olunan vəsaitlərin üzərində nəzarət kifayət qədər ciddi olmur. Fikrimcə hazirki nəzarət mexanizmi ayrılan maliyyə vəsaitlərinin həcminə adekvat deyil. Turizmin səviyyəsi də hələlik qəneedici hesab oluna bilməz və sairə. Yəni problemlər var və bunu gizlətmək mümkün deyil. Problemlər barədə danışmaq və çatışmayan tərəfləri göstərmək lazımdır. Amma bununla yanaşı problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində atılan addımlar da göstərilməli və görülən bu işlər də qiymətləndirilməlidir. Məsələn, ötən il ölkədə sənaye ili elan olunmuşdu və bu sahənin inkişafı üçün çox yaxşı kurs götürülüb. Ötən il irili-xırdalı 230-dan çox sənaye müəssisəsi qurulub, minlərlə yeni iş yerləri açılıb. Bu il pilot sənaye məhəllələrinin salınması da nəzərdə tutulub. Turizmin və aqarar sektorun inkişaf etdirilməsi istqimətində də hökumət addımlar atır. Misal üçün yeni iqtisadi münasibətlər formalaşdırılıb, hüquqi baza təkmilləşdirilibdir. Xüsusən aqrar sektorunun inkişaf etdirilməsi üçün son bir ildə ciddi işlər görülüb. Dünən isə prezident İlham Əliyev 2015-ci ilin Azərbaycan Respublikasında "Kənd təsərrüfatı ili” elan edilməsi haqqında olduqca yerinə düşən sərəncam imzaladı. Sizi əmin edirəm ki, bu sərəncam ölkədə aqrar sektorun qısa müddət ərzində daha ciddi inkişafını təmin edəcək. Xatırlayırısınıza sonuncu müşavirədə prezident banklara tövsiyyə etdi ki, 2015-ci ildə real sektora daha çox kredit ayırsınlar. Bunun özü də çox ciddi məsələdir. Bilirsiniz, qeyri neft sektorunun içində də şaxələnmə aparmaq lazımdır və yalnız bir sahənin üzərinə diqqət yönəltmək doğru deyil. 2015-ci ilin kənd təsərrüfatə ili elan olunması göstərdi ki, prezident də məhz qeyri neft sektorunun özünün şaxələnmənin tərəfdarıdır. 2014-cü il sənaye iliydi, bu il kənd təsərüfatı il oldu. Şübhə etmirəm ki, növbəti il başqa bir sahənin inkişaf tempinin artırılması yönündə tədbirlər görüləcək.

-"Ekonmiks” Beynəlxalq İqtisadi Araşdırmalar Birliyinin təsis konfransında bildrimişdiz ki, rəhbərlik etdiyiniz təşkilat ölkədə ayrı-ayrı sahələrin inkişını nəzərdə tutan müxtəlif layihələr işləyəcək, hökumətə təkliflər verəcək. Bu yöndə işləriniz nə yerdədir?

İşlərimiz gedir. Yeni layihələr üzərində çalışmalarımız davam edir və yaxın zamanlarda konkret təkliflərimizi ortaya qoyacağıq. Bundan başqa, ayrı-ayrı sahələrdəki vəziyyəti göstərən araşdırmalarımız da olacaq. Eyni zamanda əvvəldə dediyim kimi, ölkədə iqtisadi-sosial məsələlərin, maliyyə məsələlərinin daha çox aktual olan problemlərini bir çox tərəflərin iştirakı ilə dəyirmi masalar arxasında müzakirə emək niyətindəyik. Bu bizə həmin problemlərin həllini təmin edə biləcək daha real təkliflərin işlənib hazırlanmasına kömək edəcəkdir.

Ədalət.-2015.-14 yanvar.-S.4.