"Qəzəl de ki, məşhuri-dövran ola"

Şərq ədəbiyyatında ən çox işlənən və demək olar ki, əsrlər boyu şeir formaları içərisində populyarlığını itirməyən qəzəlin vətəni Ərəbistandır. Mərhum ədəbiyyatşünas, professor Azadə Rüstəmovanın "Klassik Azərbaycan poeziyasında qəzəl" monoqrafiyasında bu haqda xeyli maraqlı bilgilərlə qarşılaşırıq.

Müəllif yazırdı: "Dövrümüzə qədər gəlib çatmış faktik materiallar ərəb qəzəlinin ilkin nümunələrini qəsidələrin nəsib hissəsi şəklində bizə təqdim edir. Buradan da tədqiqatçılar VII əsrə qədərki ərəb poeziyasında qəzəlin müstəqil bir şeir növü olmayıb, qəsidənin mütləq tərkib hissəsinə daxil olduğu və ondan nəşət aldığı nəticəsinə gəlirlər. Ərəb ədəbiyyatında ilk qəzəlxan şair Ömər ibn Əbu Rəbiə (655-712) sayılır". Azadə xanım qəzəl haqqında ilk fikir söyləyən müəllifi də bizə nişan verir: "Orta əsrlərin ədəbiyyat nəzəriyyəsinə dair kitablar içərisində ilk dəfə qəzəlin tərifinə IX-X yüzilliklərdə yaşayıb-yaratmış Qüdamə ibn Cəfərin "Nəqd-əş-şeir" əsərində təsadüf edirik: "Qəzəl -gbu məhz məhəbbət deməkdir, qadınlara olan çılğın sevgi haqqında hekayətdir". Amma illər, əsrlər keçəcək, qəzəlin mövzu dairəsi genişlənəcək, dini, fəlsəfi, ictimai-siyasi və s. temalarda da bu janrın gözəl nümunələri yaranacaq. Azərbaycan ədəbiyyatında ilk qəzəl nümunələrini XI əsrdə Qətran Təbrizi yaratmışdır. Sonrakı əsrdə isə Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, Əbülüla, Fələki, Mücirəddin Beyləqani, Qivami Mütərrizi kimi qəzəl şairləri öz istedadlarını nümayiş etdirmişlər. Onların yazdığı qəzəllər əsasən fars dilində idi, çünki o zaman fars dili hakim ədəbi dil idi. Azərbaycan dilində ilk qəzəlin müəllifi XIII əsrin sonları, XIV əsrin əvvəllərində yaşamış Həsənoğlu olmuşdur. Bundan sonra qəzəl janrı klassik poeziyamızın ən aparıcı şeir formasına çevrilmişdir. XIV əsrdə Qazi Bürhanəddin və İmadəddin nəsimi, XV-XVI əsrlərdə Kişvəri, Həbibi, Süruri, Bəsiri, Hamidi, Xəlili, Xəzani, Şahi, Şah İsmayıl Xətai və nəhayət Füzuli kimi qəzəl ustadları yetişir. Bunlardan Nəsiminin, Xətainin və Füzulinin qəzəlləri öz bədii mükəmməlliyi ilə daha çox diqqəti cəlb edir. Azərbaycan poeziyası Füzulinin ana dilində yazdığı qəzəlləri ilə bir yüksəliş dövrü keçirir. Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasında "Qəzəldir səfabəxşi-əhli-nəzər, Qəzəldir güli-busitani-hünər. Qəzəl de ki, məşhuri-dövran ola, Oxumaq da, yazmaq da asan ola" misraları qəzəlin necə populyar, insan hisslərini, həyata, gözəlliyə münasibətini ifadə edən bir janr olduğunu sübut edir. Füzulidən sonra da qəzəlin bir çox ustadları yetişdi - Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Seyid Əzim Şirvani, Natəvan, Nəbati kimi qəzəlxanlar bu klassik formanın əzəmətini, möhtəşəmliyini qoruyub saxladılar. Nəhayət, XX əsrdə qəzəlin son mogikanı-Əliağa Vahid kimi bir ustad xalqın çox sevdiyi bir qəzəlxan kimi məşhurlaşır. Onun qəzəllərində doğma dilimizin gözəllikləri, incəliyi, zərifliyi əks olunur, muğam ifaçıları Vahid qəzəllərini dünyaya yayırlar. Sovet dönəmində qəzələ qarşı müəyyən təzyiqlər olsa da, qəzəl yenə də yaşadı. Süleyman Rüstəm və Mirmehdi Seyidzadə, daha sonralar Əliağa Bakir, Ələkbər Şahid, Seyidağa, Hacı Mail, Hacı Ələmdar, Şahin Fazil kimi şairlər qəzələ yeni ruh, yeni məna çalarları gətirdilər. İndi bu ənənəni müasir Azərbaycan poeziyasında davam etdirən yeni qəzəl şairləri yetişir. Xüsusilə cavanlar arasında da (İlqar Fəhmi, Əvəz Qurbanlı, Arif Buzovnalı, Sona Xəyal, Yasin Xəlil) qəzələ meyl artır. Son illərdə öz qəzəl yaradıcılığı ilə diqqəti cəlb edən şairlərdən biri də Cəlilabadda yaşayıb-yaradan Mirkamil Mirxəliloğludur. O, artıq iki "Divan"ın müəllifidir. Bu "Divan"larda əsas yeri onun qəzəlləri tutur.

Mirkamil deyir ki, məni klassik poeziyaya, qəzəl dünyasına məhəbbətim ilk gənclik illərindən başlayıb. Ən çox oxuduğum şair Seyid Əzim Şirvani idi.

Mövti-cismani ilə sanma mənim ölməyimi,

Seyyida, ölmərəm, aləmdə səsim var mənim.

Seyid Əzim Füzuli ənənəsini yaşadan, bu ənənələrə yeni çalarlar gətirən, yeni bir qəzəl sarayı ucaldan bir ustad idi. Həm yaşadığı XIX əsrdə, həm də XX əsrdə Seyid Əzim yaradıcılığı qəzələ meyl edən bütün şairlər üçün bir məktəb rolunu oynamışdır. Mirkamil Mirxəliloğlu da Seyid Əzimdən, onun qəzəl yaradıcılığından ilham alaraq bu janrda qələm sınamağa cəsarət edir. Özü də qəzəllərini də ustada hörmət əlaməti olaraq Seyyid təxəllüsünü götürür. Əlbəttə, Mirkamil Seyid Əzim zirvəsinə yüksələ bilməz, bunu özü də etiraf edir. Amma onun qəzəllərində Seyid Əzim ruhu yaşayır.

Sidqirni gəl yara bağla, ey könül, nar istəmə,

Haqq olan varlığı tap, özgə olan yar istəmə.

Aşiqin məşuqədən gizli təmannası olar

İstəyi bəqada al, aləmdə gülzar istəmə.

Bu cahan mülkü təkəbbür əhlidir, kəmdi yolu,

Gəl uzun yolda könül, çiçəksiz bahar istəmə.

Seyyidi, müşgülləri həll eləyən o Həqqidən,

İstə şər nə istəsən, təkəbbürü var istəmə.

Qəzəllərindən hiss olunur ki, Mirkamil klassik poeziyaya, xüsusilə, qəzəl yaradıcılığına yaxşı bələddir, qəzəllərində əruzun müxtəlif bəhrlərindən, ölçülərindən istifadə edir, əksərən klassik qəzəl leksikasına sadiq qalır. Qəzələ məxsus olan musiqililik, ritm və poetik səliqə-səhman onun şeirlərində də əsaslı şəkildə hifz olunur. Özü də çalışır ki, bir qəzəldə beytlər arasında məntiqi ardıcıllıq prozulmasın, rabitə qırılmasın.

Xanə-xanə sürünüb öpdüm qədəmindəın, gülüm,

Necə əsir etmisən, çıxmam kəməındindən, gülüm.

Bu zəmanə bağrımı bölmüş neçə xanələrə,

Xanələri sanginən eşqə hərəmindən, gülüm.

Sən müqəddəssən, gülüm, könlüm sənə zəvvar olub,

Nə ola könlüm tapa şəfa hünərindən, gülüm.

Seyyidəm, eşq aləmində xanələr odlamışam,

Şahisən xanələrin, gördüm qəmərindən, gülüm.

Mirkamilin qəzəllərində əsas mövzu eşqin tərənnümüdür. Təbii ki, onun təsvir etdiyi Aşiq bu günün insanıdır, amma bu Aşiq bu günün eşq-məhəbbət duyğularını klassik poeziya ənənələrinə uyğun olaraq dilləndirir. Elə bil ki, bu günün Aşiqi Füzuli, Seyid Əzim dövrlərindəki qiyafədədir.

Röyamda sənin xətt olan ruxsarına baxdım,

Yuxum biyaban oldu ki, seyranına baxdım.

Qovruldu ürək, könlümü yəğmayə çəkəndə,

Ondan ötüşüb köksümün ümmanına baxdım.

Əgər belə demək mümkünsə, Mirkamilin qəzəllərində biz müasir Məcnunun könül dünyası ilə tanış oluruq. Onun şikayətləri də xoşdur, sevincləri də. Aşiq bu sevgidən zövq alır, həyatını sevgidən ayrı təsəvvür etmir.

Zülfünü həlqə edib boynuma salmır, xoş olam,

Mənə qəsd etmək üçün bağrımı al qanə çəkir.

Bax atəşimə kənaridən, həzz al,

Gündüzlər məşələm, gecələr çıraq.

Mirkamilin qəzəllərində ürfan poeziyasından gələn təsirlər də özünü göstərir. Bu qəzəllərdə Tanrıya qovuşmaq, zərrənin küllə qayıtmaq arzusu ilə qarşılaşırıq. Hiss olunur ki, o, sufiliyin məqamları ilə tanışdır. Həqq yolunu, Allaha inam və ibadəti seçib, bu yola sadiqdir:

Həqqə iqtida edən Seyyidə fəsanə demə,

Böylə hal ilə sənə aşiqəm, canan deyiləm.

İndi XXI əsrdir ıə bizim qəzəl yazan şairlərimizin əksəriyyəti oxucuların anlayacağı, başa düşdükləri dildə şeirlər yazırlar. Çünki qəzəldə xəlqilik, sadəlik onun əsas dil faktorudur. Mirkamilin qəzəllərində iki meylə rast gəlirik. Bir qisim qəzəllərində o, sadəliyə meyl edir, olsun ki, həmin qəzəllərdə bir neçə ərəb, fars sözləri də olsun, amma oxucu üçün çətinlik yaratmır. Məsələn:

Xəttat səni Leyla, məni Məcnun yaradandan,

Hicran odu qəlbimizi qanə çəkibdir.

Sənin yanağında xalı nəqqaş elə çəkmiş,

Əllə demirəm, çəkdiyin əfsanə çəkibdir.

Başa düşülür. Bir neçə əcnəbi söz olsa da. Amma bir qisim qəzəllərində isə klassik poeziyada işlənən və bu gün üçün arxaik sayılan sözlərə, ifadələrə, tərkiblərə də yol verilir. Bundan çəkinmək lazımdır. Onun qəzəllərində işlənəın "salar", "simacət", "bədayət", "türab", "müəlla", "amannamə", "fətfa", "əzhar","hüsnan", "ətşan" və s. bu qəbildən olan sözlər mətndə anlaşılmır. Mirkamil mümkün qədər sadəliyə meyl etməlidir. Dilimizin imkanları o qədər də aşağı deyil ki, çətin ərəb-fars sözlərinə uyasan.

Mirkamil Mirxəliloğluna yaradıcılıq uğurları arzulayaq. İnanaq ki, o, qəzəl dünyamızda ikinci Seyid şansını qaçırmasın...

Vaqif YUSİFLİ,

filologiya elmləri doktoru

Ədalət.-2016.- 29 iyul.- S.3.