HƏMİŞƏYAŞIL KARANDAŞ

MƏKTUB

Hörmətli redaksiya, salam!

"Ədalət" qəzeti mənə təsisçi, tələbə ikən "Rast" povestimin qərəzli tənqidinə qarşı sovet sıxaclarından ehtiyatlanmadan etiraz səsini ucaldan Aqil Abbas, baş redaktor, Məmməd Araz yadigarı İradə xanım Tuncay və baş redaktorun müavini, redaksiyanın yorulmaz "yazı maşını" Əbülfət Mədətoğlu imzaları ilə əzizdir. Sevgimi etiraf etmək mənə xoş olardı.

2016-cı ilin yubilyarlarından (80 yaş) biri də mənəm. "Üstün" statusumdan istifadə edərək sizə hamının sevdiyi nadir istedad, orijinal üslub sahibi, vətənçi poeziyamızın bayraqdarı Məmməd Araz haqqında xatirələrimi göndərirəm. Onun vaxtilə xeyirxah əli mənə doğru uzanmasaydı, yəqin ki, indi bu məktubu sizə yazmaq imkanında olmayacaqdım. Əməlləri yaşayanın ruhu şad olur.

Bu xatirələr M.Arazın həyatına tanış olmayan bir bucaqdan işıq saldığı üçün oxuculara maraqlı görünə bilər. Çap amacı ilə yazımı "Ədalət"in ədalətli ünvanına göndərirəm.

Dərin hörmətlə: Qərib Mehdi,

"Məmməd Araz" mükafatı laureatı,

03 may, 2016, Gəncə şəhəri.

Qərib MEHDİ

(əvvəli ötən sayımızda)

Bir millət olaraq çatışmazlığımız nədədir? Cavab: unutqanlığımızda, özümüzü düşünməkdə və böyük dərd ətrafında birləşə bilməməkdə. Bax, buna görə də 50 milyonluq bir xalqın vətəni indiyədək parçalı vəziyyətdədir. Bu təhlükə hələ də başımızdan sovuşmayıb. Bu günün bəlası dünəndən gəlir. M.Araz dünənki bəlamızı bu gün üçün açırdı. Açırdı ki, ibrət dərsi götürək:

Məndən ötdü!.. Məndən ötdü...

Sevincə bax, qeyrətə bax!

Bunu yazan xilqətə bax!

Məndən ötdü...

Qulağımdan getmir bu səs,

Zərbələri qardaşına,

Sirdaşına ötürən kəs.

Elə bil ki, bax bu gecə

Qulağımın dibindəcə

Xətainin süqutuna qəh-qəh çəkdi.

Sonra, sonra

Səhərəcən başına yüz qədəh çəkdi.

O qəh-qəhin dalğasından

O məstliyin

baş fırladan havasından qopan daşdı -

Azərbaycan torpağında

Araz boyda şırım açdı.

Məndən ötdü...

Bunu dedi Şəki xanı,

Bunu dedi Bakı xanı,

Bunu dedi İbrahim xan, Fətəli xan, Kəlbəli xan...

Şair bu dəhşətli mövqeyin acı nəticələrini aşağıdakı ayıldıcı misralarla bitirir:

Səndən ötən mənə dəydi,

Məndən ötən sənə dəydi,

Səndən, məndən ötən zərbə

Vətən, vətən, sənə dəydi...

Təəssüf ki, illərdən, əsrlərdən bəri davam edən acınacaqlı tendensiya bu gün də olduğu kimi qalır. Erməni işğalçıları ilə müharibə vəziyyətində ola-ola nə iqtidarla müxalifətimiz, nə də ölkədışındakı ayrı-ayrı qruplar halında fəaliyyət göstərən diasporlarımız böyük məqsəd uğrunda bir araya gələ bilmirlər ki, bilmirlər. Taleyinə ikifikirli cəmiyyətin şairi olmaq qisməti düşüb Məmməd Arazın. İkililik onun da həyatından gəlib keçir. Onların mənfi çalarlısı ötəri olsa da, şair səmimiyyətə sadiq qalaraq heç nəyi gizlətmir. İnsani hissi olduğu kimi dilə gətirir. Bəzən ürəyinin diktəsinə qulaq asa bilmir. Bəzən mülayim olmaq xatirinə boğazına sarınan ilanı tumarlayır. Bəzən haqq yolu göstərdiyi haqqını qamarlayır. Barışırmı M.Araz bu duyğularla? Yox! O, ötərilərə, alçaldıcılara qəlbində, beynində yuva qurmağa imkan vermir. Dərhal özü üçün həyəcan təbili çalır. Belə olarsa, "haqqın yox, Məmməd Araz, haqqın yox yaşamağa!" deyir. Şair ötəri hisslərin əlindən qurtulub özünə qayıdan kimi öz insani və ədəbi platformasını bəyan edir:

Sən məqamı gələndə

Araza bənd olansan,

Hər sözün işığında

göyə bülənd olansan,

Sən arzuya bələdçi,

şərə kəmənd olansan,

Haqqın var, Məmməd Araz,

Haqqın var yaşamağa!

Cəmiyyət pozulanda, insanlar yolunu azanda, zülm ərşə dirənəndə Tanrının səbr kasası daşır, yeni mizan yaratmaq üçün cəzaya əl atır. M.Araz Tanrı cəzasına layiq olan bir cəmiyyətin əhatəsində yaşamağa məhkum edilmişdi. Cəmiyyəti bilərəkdən elə bir oyuna salmışdılar ki, çıxış yolu tapmağa yerdəki babalardan heç birinin gücü çatası deyildi. Yuxarıdakı əlin vasitəsilə idarə olunan işarəli təbliğat maşını var gücü ilə bütün dünyaya natəmizi pak kimi göstərirdi. Bəs, əslində, bu cəmiyyətin sifəti necəydi? Onun ən doğrusunu ancaq M.Araz qələmi yaza bilərdi. Yazdı da:

Gedir yal davası, sümük davası,

Gedir vurhavurla çəpik davası,

Gedir milyonçunun qəpik davası,

Çürük fikirlərin çürük davası...

Dünya düzəlmir ki, düzəlmir, baba!

Bu bəlanın, bu faciənin analoji deyimi mənim də sinəmi dağıdırdı. Ancaq mənim adım Məmməd Araz deyildi. Mən o dərdi ancaq cibimin ən dərin guşəsində gizlətdiyim qeyd dəftərçəmə rəsm etməklə kifayətlənmişdim: "Başdan-başa umacaqlı bir cəmiyyətin içindəyəm. Bu cəmiyyət "rüşvət" adlı öz aparıcı qanunu ilə yaşayır: işləyir. Verməsən, vəzifəyə qoymazlar, almasan, vəzifədə saxlamazlar. Müdrik şair eybəcərliyin önündə yox, fonunda yox, fövqündə dayanırdı. Vətəni bölünməyə öyrəncəli olan şair, mənəviyyat bölücülərinə meydan verdiyi üçün gah dünyanın yaxasından yapışıb mühakimə edir, gah da ondan bir gərəkli nəsnə ummadığı üçün üzünü yana çevirirdi:

İti bazarında atından baha,

Mən belə dünyanın nəyindən küsüm?!

Bir-birini inkar edən hansı epitet qalıb ki, dünyaya ünvanlamasınlar: yalan-doğru, gözəl-çirkin, vəfalı-vəfasız, fani-əbədi və sairə. Bütün mənalarda Bizi Biz eləyən dünyadır. İnsanın naşükürlüyündən heç olmaz. Gəmidə oturub gəmiçi ilə davaya çıxmağımız az olmayıb. Bizi yedirdən, boya-başa çatdıran ana dünyanın bizdən övlad qədirbilənliyi ummağa haqqı var. Axı o bizim doğulanda beşiyimiz, öləndə qəbir evimizdir. Onu məhvərindən çıxartmağa dəlilərin gücü çatmaz. Onu "ağıllı dəlilərdən" qorumaq lazımdır. Dünyadan bu qədər gileylənən, umu-küsü edən M.Araz da elə bu mövqedən çıxış edirdi:

Bəşər çox təzadlar yükünü dartıb:

Dara da ilişib, çıxıb da dardan.

Ağıllı azdıqca ağılsız artır,

Qoruyun dünyanı "ağıllı"lardan!..

Keçmişli-indili imperiyalar, hökmdarlar onlarla cəsarət oyununa girənləri, eyiblərini aləmə car çəkənləri bağışlamamış və bu gün də bağışlamırlar. Deyəsən, şairin gözünü qan örtmüşdü. O, əjdaha ağzında qumru yuvası qurmaq həvəsinə düşmüşdü. Sovet səltənəti doğruçu yaradıcı-ziyalıların məzarlığını yaratmağın klassik ustasıdır. Görəsən, bu qorxulu, bu riskli oyunun necə qurtara biləcəyindən onun xəbəri vardımı? Əlbəttə, vardı. Ona görə də hərdən özünün özünə xəbərdarlığı eşidilirdi:

Nədir itən, nədir qalan?..

Beş-on sözdür ümid - qalam.

Baş aparsam, başsız qallam,

Yüyənimə qaytar məni.

Bu, tərəddüddür, yoxsa ehtiyatlılıq? Bu, geriçəkilmədir, yoxsa həqiqət uğrunda manevr etmək? Şair iki yoldan birini seçməlidir: ya sağlamlığının, ya da sənətinin qeydinə qalmalıdır. Şairin qərarı ömürlü olsa, indiyədək qazandığı oxucu rəğbətinə zərər gəlməyəcəkdimi? İtki var, qazancdan xeyirlidir. Əsl sənətkar üçün faydasız özünüqorumanın üzünə qapı çox açıq qala bilməz. Budur, bunu hamıdan yaxşı, vaxtında duyan müəllif onun qələmindən gerçəyi oxumağa alışan oxucuları ilə həmişəlik birlikdədir. M.Araz məşhur geoloq-alim Xudu Məmmədova həsr etdiyi şeirində deyirdi:

Bax, donqar dəvənin səbət yükünə,

Bənzəyir içi boş şöhrət yükünə,

Ömür karvanının sənət yükünə

Bir-iki qeyrətli söz yükləməsək,

Sən kimə gərəksən, mən kimə gərək?!

Vacib haşiyə. M.Araza həsr olunmuş bu yazını zaman şəkilçilərinə görə uzlaşdırmağa əlim gəlmədi. Fikirlər gah keçmiş, gah da indiki zaman şəkilçiləri üzərində ifadə olunurdu. Görünür, bu da təbiidir. Cismaniliyə görə M.Araz dünəndir. Sənətə görə isə şair həm dünən, həm bu gün, həm də gələcəkdir. Məhz bu anlam cümlələrdə texniki tarazlığın qarşısını aldı. M.Araz vətən torpağının, təbiət gözəlliklərinin vurğunuydu. Bu heyranlıq zaman-zaman qələmə gəlirdi. Yeri düşmüşkən, deyək ki, onun ixtisasca coğrafiyaçı olması yazılarında öz təsirini göstərirdi. Bu təsir istər publisistik, istərsə də poetik yazılarının ideyasına qaynaqlanır, ədəbi-bədii məhsulun fərdiliyini, fərqiliyini daha da artırırdı. O, təbiət mövzusuna da müxtəlif rakurslardan - bucaqlardan baxa bilirdi. "Göy göl" şeiri bir şair seyrçiliyinin, heyranlığının məhsuludur:

Bir səhər gördüm ki, durulub yatır,

Kəpəzin dibində burulub yatır,

Qovulan ceyrantək yorulub yatır,

Daş atdım, diksinib oyandı Göy göl.

...Yel əsdi, yarpaqlar suya töküldü,

Göy çitə tünd sarı güllər tikildi.

Buludla ağladı, günəşlə güldü,

Deyəsən, bir kövrək insandı Göy göl.

Araz bir çay olaraq təbiətin möcüzəsidir. Ancaq zaman onun həyat rəmzi olan su missiyasına siyasi don geyindirib. Çayın zorla boynuna qoyulan ikinci vəzifə həssas şairin nəzərindən yayınmır:

Bəxtimə bir yazı qurumu dəydi,

Taxtıma iki əl qırımı dəydi,

Gözümə bir Araz şırımı dəydi,

Yüz Araz töküldü gözümdən mənim.

Bu səpkidə olan mövzunun bir başqa çalarında təbiətin aşınmasına, talanmasına qarşı torpaq oğlunun vətəndaş narahatlığı dayanır. Ekoloji hadisələr özünü iki formada büruzə verir. Birinci halda təbiət zəlzələlər, vulkanlar, tufanlar vasitəsilə öz-özünü silkələyir və tarazlayır. M.Araz bir şair və coğrafiyaçı gözü ilə bu dəyişməni, əvəzlənməni gözəl sezib. "Uçqun" şeirində oxuyuruq:

Ayırır bir dağı bir dağdan uçqun,

Qarın göz yaşını selə döndərir.

Qartal yuvasını dağıdan uçqun

Bir düzü sonalı gölə döndərir.

...Dağıdır bir əli, tikir bir əli,

Onun daş biləyi, daş bənnası var.

Nə bərbad edəndə çəkinir əli,

Nə abad edəndə təmənnası var.

Əzəmətli Kəpəz dağı uçdu, əvəzində nazənin Göy göl yarandı. Sanki təbiət qarşısıalınmaz cinayətini təmənnasız mükafatla ödədi. İnsanın təbiətə - öz xilaskarına vurduğu zərbəni heç nə, heç kim sağalda bilməz. O, təkcə gözəlliyi, yaşıllığı, yaxşılığı və təmiz havanı məhv etmir, həm də bəşərin gələcəyini təhlükə qarşısında qoyur. Qəddarlığın yerini qayğı tutmasa, bizə başqa müharibə lazım deyil. Məmməd Araz insan tərəfindən təbiətə dəyən bir xətanı, bir cinayəti belə mənalandırır:

Bir ağac yıxıldı yol qırağında,

Bir hənir yox oldu yol qırağından.

Bir igid qaməti gərildi yerə,

Bir gəlin saçları sərildi yerə.

Bir bulaq ağladı hey xısın-xısın,

Tutuldu gözləri o yetim qızın.

Qırıcı qırğılar marıq itirdi,

Balalı sərçələr qoruq itirdi.

Baxışlar zilləndi o aşan yerə,

Bir zaman nəşələr toplaşan yerə

Baxdılar: təəccüb... Baxdılar: təəssüf...

Bir vaxt kölgəsində tumarlanırdı,

Bir vaxt kölgəsində xumarlanırdı

Onlar, o birilər... sənlər və mənlər,

Onun kölgəsində dinclik əmənlər...

(ardı var)

Ədalət.-2016.-5 may.-S.4.