ŞAİR QOCALSA DA, ŞEİR QOCALMIR...
(CAMAL
YUSİFZADƏNİN 75 yaşına)
ƏDƏBİ
HƏYAT
Camal Yusifzadə də 75 yaşına gəlib çatdı. Altmış-yetmişinci illərin gənc şairləri sırasında adı tez-tez hallanan, iki ünlü şairimiz-Rəsul Rzadan və Əli Kərimdən xeyir-dua alan Camal səksəninci-doxsanıncı illərdə artıq müasir poeziyamızın seçilən nümayəndələrindən biri idi. Hər dəfə kiçik şeir kitabları nəşr edilsə də, tənqidçilər ondan xəsisliklə bəhs etsələr də, Camalın istedadlı şair olduğu göz qabağında idi. Hərçənd ki, o, çox nadir hallarda ədəbi məclislərdə görünür, lap arxa cərgələrdə oturub səsini çıxarmır, heç durub şeir də oxumurdu. Başını aşağı salıb AZTV-də bir-birindən maraqlı verilişlər hazırlayırdı. 2009-cu ildə nəhayət, təxminən 400 səhifəlik "Poeziya" adlı bir şeir kitabı çap olundu və bu kitab belə bir həqiqəti sübut elədi ki, Camal Yusifzadə adi şair deyil, orijinal deyim tərzi ilə seçilən şairdir. Əli Kərimin "İntellekt və poeziya" məqaləsində (1969) bu sözləri xatırlayıram: "Camalda nə xoşuma gəldi? Onun elmə, savada, həyata dərin meyli".
Bu yazını yazmağa başlayanda həmin "Poeziya" kitabında Camal Yusifzadənin vaxtilə dillər əzbəri olmuş şeirlərini axtardım. Anasının xatirəsinə həsr etdiyi "Ay qonşu, bu evin yiyəsi hanı?" bir daha məni kövrəltdi (eyni hissləri keçirdiyim üçün)
Yağış suvağını yuyur bu evin,
Külək şüşəsini döyür bu evin,
Sükut
hay-küyünü qovur
bu evin,
Zaman taxtasını ovur bu evin,
Ay qonşu, bu evin yiyəsi hanı?
Həzin,
çox həzin bir sevgi şeirini
axtardım:
Əllərim əlində qalsa
Qaytarma mənə-
Nəyimə lazım?
Belinə
dolarsan mən olmayanda,
Saçına çəkərsən mən olmayanda!
Və bir də "Piskaryov"da dəfn olunmuş naməlum əsgərlərin xatirəsinə
həsr olunan "Əsgər harayı"
şeirini:
Ehey, kim var orda?
Ehey, kimsən
orda?
Eh, nə yaman darıxdım.
Görəsən, bayırda necədir hava?
Yağış yenə yağırmı?
Günəş yenə doğurmu?
Mən Camaldan yeddi yaş kiçiyəm. Amma o şeirləri oxuyanda
özümü onunla
həmyaş saydım,
elə bil həmin şeirlərin aşıladığı duyğuları,
hissləri mən də yaşadım.
Beləliklə, Camalın kədəri
həm də mənimkidir. Mən də
bu şeirləri oxuyub Camalla müdam qocalığın
həzin hücrəsinə
sığınıram. O hücrədə kimsə
yox. Bir üz tutmalı Allahın var:
Bir də uşaq olmaq-
Bir də böyümək!
Bir də uşaq olmaq-
Ta böyüməmək!
(Bir də böyüməkçin-
Öləsən gərək!)
Əfsus
ki, böyüdüm-
Böyüdüm, Aman!
Naməlum sabahdan,
Gələn günümdən
qorxuram yaman!
Böyüdüm-
Bir ucu ölümdür daha!
İzn ver, İlahi, böyüməyim ta!
Əlbəttə, bu hisslər hamıya doğmadır, amma çoxumuz ölüm haqqında, dünyanın faniliyi barədə belə nostalji düşüncələrə
dalmırıq. İçimizdə ya doğru,
ya da yalançı
nikbinliklə özümüzə
təsəlli veririk.
Məncə, Camalın bu
tipli şeirlərini kədərli, qüssəli
şeirlər kimi yox, fəlsəfi şeirlər kimi qavramaq lazımdır.
"Dünya duracaq yer deyil, ey
can səfər eylə"
- Nəsiminin bu misrası isə Camal Yusifzadənin şeirləri arasında kökdən gələn bir bağlılıq var.
Biz hamımız yol üstündəyik, səfərdəyik...
Camal Yusifzadə
"sonuncu" altmışıncılardandır. "Sonuncu", yəni həmin ədəbi nəslin sonuncu uşağı. Fikrət
Sadıqdan, Fikrət Qocadan, İsa İsmayılzadədən, Ələkbər
Salahzadədən, Abbas
Abdulladan, Vaqif Səmədoğludan az sonra poeziyaya gəlib və onların cərgəsinə
qoşulub. Ona ilk "uğurlu yol"u o poetik nəslin avanqardı Əli Kərim yazıb.
Qayıdıram bir az
keçmişə və
Camal Yusifzadənin mənim fikrimcə, qocalmayan şeirlərinə.
Camal Yusifzadənin "Lənkəran
nəğməsi", "Atlılar-qanadlılar", "Ümiddən keçən
yol" və "Payızdan gələnlər"
şeir kitabları məndədir və həmin o nazik kitablarda onun şair səciyyəsini
tam və dolğun şəkildə ifadə
edən şeirlər
çoxdur. Ümumiyyətlə, onun havaya atılan boş gülləsi olmayıb, nə yazıbsa,
ŞEİR olub və
bu şeirlərin bir çoxu sözün əsl mənasında POEZİYAya
çevrilib. O şeirlərdən
biri doğulduğu Lənkərana həsr edilib. Və o şeirdən əsl payız havası gəlir:
Bu şəhər yağışa
düşüb ömürlük,
Bu şəhər yağışda
islanıb tamam.
Gözümü açanı
Dəniz
görmüşəm;
Kükrəyən, çağlayan,
Təmiz görmüşəm.
Bu dəniz yağışa düşüb ömürlük,
Bu dəniz yağışda
islanıb yaman.
Gözümü açanı
Meşə görmüşəm,
Qızılı yarpağı,
Yaşıl talanı
Yuyulub-silinmiş
Şüşə görmüşəm.
Altmış-yetmişinci illərin şeirlərinə
xas olan bir çox cizgilər, əlamətlər
Camalın şeirlərində
baş-başadır. O zaman üçün təzə
və təravətli
səslənən obrazlar,
deyimlər, bədii təsvir vasitələri,
assosiativ düşüncə
tərzinin ifadəsi olan maraqlı, orijinal bənzətmələr
onun şeirlərinin də başlıca məziyyətlərindəndir. Camalın özünəməxsus
poetik boyaları, cizgiləri var. Ona Hüseyn Arifə, Məmməd Aslana, Musa Yaquba birbaşa deyiləsi "təbiət
şairi" təyinini
vermək doğru olmazdı, amma Camalın payızdan yazdığı əksər
şeirlərində payızdan
çox, payızlı
duyğuların lövhələrini,
rəsmini görərsən.
Çöldəki payız yox,
məhz insanın içindəki payızlar
rəsm olunub bu şeirlərdə.
Həmin şeirlərdən
biri yenə əlimdən tutub məni yaralı bir dəmirağacının
yanına gətirir:
Qulağımda vahiməli,
Küt ağrılı
balta səsi.
Dizlərimdə sozalanmış qış
nəfəsi.
Yarpaqlarım laxta-laxta-
qanqırmızı.
Yarpaqlarım oda salıb payızı.
Başım üstdə havalanmış
durna səsi.
Xəyalımda bir gözəlin
dizlərimə
sərilməsi.
Uyuyuram, deyəsən?
Soyuyuram, deyəsən?
Ehey, beş addım
aralı
cığırla gedən,
kimsən?
Əsl payız
rəsmidir, amma duyğulardan boylanan payızdır bu. Camalda belə "rəsmlər"i
çoxdur. O dövrün təbirincə desək, Camal intellektual şair kimi diqqəti cəlb edirdi. Bəziləri intellektuallığı şeirdə fikrin aparıcı rol oynamasında, bəziləri
fikrin fəlsəfi axarında, bəziləri
isə dövrün, zamanın bütün texniki nailiyyətlərinin
şeirdə ifadəsi
kimi yozurdular. Amma bu fikirlərin hamısı havaya sovruldu. Əsl intellektuallıq şeirin,
poeziyanın kənarında,
xaricində deyil, içində idi-gözlənilməz
və heç kimin ağlına gəlməyən deyimlər,
bənzətmələr, assosiativ
təfəkkürdən doğan
məcazlarda idi.
Əli Kərimin poeziyasında olduğu kimi... Camalın "Cırtdanın əmisi oğlu", "Gecənin
gecə söhbəti",
"Dənizin səsi",
"Küləyi döymək
olmaz", "Sübh
yuxusu", "Avara qorxu" və s. şeirləri o zamankı
modernist şeirin maraqlı
nümunələrindən idi. Həmin illərdə ustad Rəsul Rza Camal Yusifzadənin şeirləri barədə
yazmışdı: "Camal
Yusifzadə kimdir? Bilmirəm.
Cavandır, ya oturuşmuşdur?
Bilmirəm. Çoxdanmı yazır, ya
onun ilk şeiridir?
Bilmirəm. Bildiyim budur
ki, "Ədəbiyyat
və incəsənət"
qəzetinin 15 mart tarixli
11-ci (1825) nömrəsində Camal Yusifzadənin "Qışın nəğməsi"
adlı bir şeiri dərc olunmuşdur. Şeir-nəğmə
belə başlayır:
Qışam,
Qışam,
Qışam mən,
Bağçalara, bağlara
Qar olub qonmuşam mən.
Necə yaxşı, təbii, obrazlı deyilmişdir. Qış sözünün
təkrarında bir melodiya yaranır. Qış haqqındakı bu parçadan poetik bahar qoxusu gəlir".
Camal Yusifzadənin
həm ondakı, həm də indiki şeirlərinin məziyyətləri barədə
çox danışmaq
olar. Ancaq onun şeirlərində
qədim türk şeirindən gələn
və müasir şeirimizdə də məqamında işləndikdə
şeirə yaraşıq
gətirən alliterasiyalar
göz oxşayır.
Səslərin, sözlərin, ayrı-ayrı
ifadələrin təkrarı
ilə yaranan bu düzümlər Camalın şeirlərinə
"tabü təravət"
gətirir.
İkimininci illərdə yazdığı
yeni şeirlərində
Camal fikir və düşüncələrini
daha çox İnsan və Ölüm motivi üzərində kökləyib
və bu tipli şeirlərin hamısında nostalji bir əhval-ruhiyyə hökm sürməkdədir,
amma Camalın 30 il əvvəl yazdığı şeirlərində
də ara-sıra həmin motivin səsləndiyini görəndə
içimdə bir rahatlıq duydum: "Qırx bahar adlamışam - Ömrə-günə
min bərəkət... İçimdə daş, Gözümdə yaş Gedirəm torpaq olmağa". Bu, bəlli. Amma məni sevindirən odur ki, Camal Yusifzadə
bəzi şair dostları və yaşıdlarından fərqli
olaraq 30 il, 40 il əvvəl əldə elədiyi o poetik səviyyədən qətiyyən aşağı
enməyib, həmin səviyyəni saxlaya bilib. Oxuculara xatırladım ki,
Camal həmişə
şeir yazmır, dəxli yox, bircə qalın şeir kitabı var, o, heç vaxt SÖZdən ayrı düşməyib.
... Sonda mən Camalın şeirlərindən birinin
əlindən tuturam, üzü qışa doğru yol alıram.
Düzü-dünya ələnibdi ağappaq,
Meşəsi ağ,
Bağçası ağ, dağı ağ,
Dağım, bağım, qarım oy.
Hələ məni gözləyən
Diri gözlü dərdim oy!
Varlığım qara təşnə,
Ardıcgözlü ocağım,
Çörək dolu tabağım,
Eşq havalı otağım,
Ocağım oy, eşqim oy.
Payızım oy, qışım oy!
Ədalət.-2016.-10 sentyabr.-S.15.