"Söz mənim üçün Tanrıdır"

Söz İlahi işarədir. Sözün gücü var. Bir də söz sahibləri var. O söz sahibləri ki, sözün dəyərini bilir, onun üzərində zərgər dəqiqliyi ilə işləyir.Belə söz adamlarını tanımaq, onlarla ünsiyyət qurmaq bizim “söz” haqqında anlayışımıza yeni bir məna gətirir.“Söz adamı” layihəsinin növbəti qonağı jurnalist Ağa Cəfərlidir.

- Son zamanlar mətbuatda ədəbi normaların, dil və üslüb qaydalarının pozulmasına, jarqon ifadələrin istifadəsinə tez-tez rast gəlinir. Belə halların qarşısını almaq üçün mətbuat və medianın üzərinə hansı vəzifələr düşür?

- Çox ciddi məsələyə toxunursunuz, bu mövzuda saatlarla danışmaq olar və mənə elə gəlir ki, danışmaq da lazımdır. Bu mövzuda təşkil edilən müzakirələri əhəmiyyətli hesab etmək olar və sevindirici haldır ki, bir müddət əvvəl prezident İlham Əliyevin tapşırığı ilə «Azərbaycan ədəbi dilinin qorunmasında və inkişafında KİV-in rolu» mövzusunda konfrans keçirildi. Azərbaycan Dillər Universitetinin rektoru Kamal Abdulla həmin tədbirdə çox mühüm bir təklif səsləndirdi, bildirdi ki, dilçi alimlərin potensialından istifadə etməklə, jurnalistlər, aparıcılar üçün aylıq seminarlar təşkil olunmasının tərəfdarıdır. Həmin tədbirdə xüsusi qeyd olundu ki, media təmsilçilərinin peşə hazırlığının yüksəldilməsi, nitq mədəniyyətinin formalaşdırılmasına böyük ehtiyac var. Mənə elə gəlir ki, o tədbirlərdə səslənən təkliflərin həyata keçirilməsi üçün konkret addımlar atmaq lazımdır. Belə olsa, “Əvvəlki əri ilə olan intim həyatını indiki həyat yoldaşına anladan kişini qadın deşik-deşik etdi” kimi başlıqlara, cümlələrə də rast gəlmərik.

- Ədəbi mühiti formalaşdıran amillər hansılardı və ədəbi mühit necə formalaşır?

- Yaman qəliz suallar verirsən... Düzü bilmirəm ədəbi mühiti formalaşdıran amillər hansılardır və ədəbi mühit necə formalaşır. Ancaq onu bilirəm ki, bu gün həm də texnikanın çox yüksək səviyyədə inkişaf etməsinin nəticəsi olaraq ədəbiyata maraq azdır. Yaxşı əsərlər yazılır, ancaq o əsərlərə diqqət yetirən, dəyər verən demək olar ki, yoxdur. Vəziyyətin bu həddə olması müəlliflərdə çox ciddi ruh düşkünlüyü yaradır, bu isə son nəticədə yaradıcılığa öz mənfi təsirini göstərir. Diqqətsizliklə üzləşən, dəyəri verilməyən müəllif ümidini araq şüşəsinə bağlayır. Bir az içir, ürəyi açılır, hirsini-hikkəsini araq yoldaşlarından çıxır... Sonra da söyüşün biri bir qəpik, dava-dalaş, yumruqlaşma. Bu da oldu sənə ədəbi mühit, onu formalaşdıran amillər...

- Folkner ədəbiyyatı göy qurşağına bənzədirdi. Bu göy qurşağında qara rəng daha çox diqqəti cəlb edir. Bir söz adamının, yazıçının yaradıcılığı onun həyatı ilə bir çox hallarda vəhdət təşkil edir. Buna münasibətiniz necədir?

- Hamı bilir ki, Dostoyevski qumarbaz idi və bəzi əsərlərini məhz qumar borcunu ödəmək üçün yazmışdı.

Folkner içkiyə aludə idi, bundan əziyyət çəkirdi.

Knut Hamsun böyük yazıçı, eyni zamanda Almaniya və İtaliyada faşistlərin hakimiyyətə gəlməsini açıq şəkildə təqdir edən azsaylı Avropa intellektuallarından biri idi. Onun fikrincə, Norveçin yeganə хilas yolu Hitlerlə müttəfiqlikdən keçirdi.

Və yaxud “Ceyran” kimi gözəl şeirin müəllifi olan Səməd Vurğun ceyran ovundan çox böyük zövq alırdı. Səhv etmirsəmsə, ceyran kababını çox sevirmiş.

Söz adamının, yazıçının yaradıcılığı onun həyatı ilə bir çox hallarda vəhdət təşkil edə də bilər, bilməyə də. Biz ədəbiyyata qiyməti bu vəhdətə görə vermirik, bu məqamda bizim üçün önəmli olan əlahəzrət mətndir.

- Fixte alman fəlsəfəsində maraqlı imza idi, amma o qədər də tanınmırdı. Bizim ədəbi mühitdə də maraqlı imzalar var... Bəs onların tanınmamaqlarının səbəbi nədir?

- Sağlığında Amеrikada o qədər də başa düşülməyən, Folknеr əsl ədəbi şöhrətə ölümündən sonra qovuşmuşdu. Folkner Nobel alanda amerikalılar təəccüblənmişdi: kim axı bizim tanımadığımız bu adam, ona niyə belə yüksək mükafat veriblər?

Başqa bir misal deyim: son illərdə qədər isveçli yazıçı, Ədəbiyyat üzrə Nobel mükafatı laureatı, şərə qarşı mübarizədə fövqəlqüvvə axtarışlarına görə Laqerkvisti Frans Kafka və Alber Kamyu kimi sənətkarlarla müqayisə edirlən Per Lagerkvisti son illərə qədər Azərbaycanda bir o qədər də tanımırdılar. Elə indi də onu tanıyanların sayı çox deyil, amma əvvəlki illərlə müqayisədə artım var. Demək istədiyim odur ki, tanınmamaq keyfiyyət göstərisi deyil. Keyfiyyət göstərisi mətndir, mətn.

Bayaq dedim, Azərbaycanda mətnin qiymətləndirilməsi, dəyərləndirilməsi isqiqamətində ciddi problemlər mövcuddur. Müəlliflərin tanınmamağının əsas səbəbi məncə bu problemlərdir.

- İstedad və zəhmət. Bu iki anlayış bir-birilə nə dərəcədə əlaqəlidir?

- Zəhmət olmasa istedad bada gedəcək. Bizdə çox istedadlı gənclər var, amma zəhmət çəkmək istəmədiklərinə, tənbəl olduqlarına, oxumadıqlarına görə inkişaf edə, ortaya normal mətn qoya bilmirlər. Çaykovski deyir ki, uğur doxsan doqquz faiz zəhmət, bir faiz istedaddır.

- Müasir ədəbiyyatımızda oxucular üçün vacib bildiyiniz imzalar....

- Mən istərdim ki, hər bir gənc mütləq Kamal Abdullanın “Yarımçıq əlyazma” romanını oxusun. Azərbaycanın ilk postmodern əsəri olan “Yarımçıq əlyazma”da bizə doğru yol göstərilir. Hadisələrə, indiyədək doğru bildiklərimizə fərqli yanaşma... Bütü dağıtmaq... Dünya ədəbiyyatdakı tendesiyaları yüksək sənətkarlıqla Azərbaycana gətirmək. Kamal Abdulla yüksək sənətkarlıqla hər birimizə doğru istiqamət verir, yol göstərir. Gənclər indiyə qədər Kamal Abdulladan çox şey öyrəniblər və bundan sonra da öyrənməlidir.

Bundan başqa Kamal Abdullanın “Unutmağa kimsə yox” və “Sehrbazlar dərəsi” əsərləri də estetik şedevrlər hesab edilir. Zövqünə inandığınız istənilən adamdan bu əsərlər barəsində soruşsanız inanın ki, eyni cavabı alacaqsınız.

Mən istərdim, bizim gənclər Nəriman Əbdülrəhmanlının “Qurban” romanını oxusunlar. “Qurban” 20 illik zəhmətin nəticəsində yazılmış çox gözəl sənədli romandır və ən azı müəllifin əziyyətinə hörmət naminə bu əsəri oxumaq lazımdır.

- Dünya ədəbiyyatından kimləri oxuyursunuz?

- Mütaliə daim prosesdir, dayansan geri qalacaqsan, uduzacaqsan. Ona görə də dayanmamağa, daim oxumağa çalışıram. Bu günlərdə Culian Barnsın “Aqibət duyğusu” əsərini oxudum. Gözəl tərcüməyə görə Seyfəddin Hüseynliyə böyük bir sağ ol düşür. Əsəri çox bəyəndim və Barnsın başqa əsərləri ilə maraqlandım. Barnısın “10 1/2 bölümdə Dünya Tarixi”, “Floberin tutuquşusu” kimi əla əsərləri də var. “Floberin tutuquşusu” romanında müəllif bir yerdə Floberin həyatı ilə bağlı iki bioqrafik xronologiya təklif edir. Birinci xronologiya əksər kitablarda gördüyümüz rəsmi tarixçədir, ikinci isə Floberin gündəlikləri əsasında tərtib edilmiş yeni xronologiyadır. Barns bu iki xronologiyanı yan-yana qoymaqla tarixdə yer alan hər bir detalın ən azı ikibaşlı olduğunu göstərmək istəyir

“10 1/2 bölümdə Dünya Tarixi” romanın strukturu ənənəvi, vərdiş etdiyimiz tarix kitablarına bənzəyir, hər fəsil ayrı bir tarixi dönəmə və hadisəyə həsr olunub, süjetlərin arasında zahirən heç bir bağ yoxdur. Yeganə bağ odur ki, bu əhvalatlar ənənəvi tarixə parodiyadır və müəllif onun özünəməxsus şərhini təklif edir. Roman hamıya yaxşı bəlli olan Nuh əhvalatının taxtabitinin dilindən nəql edilməsi ilə başlayır. Taxtabiti öz yoldaşları ilə birgə Nuhun gəmisinə gizlicə girib, hər şeyi izləyib və danışdığı əhvalatdan məlum olur ki, hadisə heç də bizim bildiyimiz kimi cərəyan etməyib. Məsələlərə bu cür yanaşma məni daha çox cəlb edir və yəqin “Yarımçıq əlyazma”nı da çox sevməyim bu baxımdan təsadüfü deyil.

- Ədəbi mükafatlara münasibətiniz...

- Obyektivlik qorunursa, ədəbi mükafatların verilməsinə normal yanaşmaq olar. Ən azından ədəbiyyat adamlarını stimullaşdırmaq baxımdan belə mükafatların verilməsi əhəmiyyətli hesab edilə bilər. Ancaq təəssüf ki, Azərbaycanda ədəbi mükafatların verilməsində əksər hallarda obyektivliyə əməl edilmir. Bu isə öz növbəsində inamsızlıq və başqa ciddi problemlər yaradır.

- Mütaliə vərdişinin formalaşması üçün zəruri olan amillər...

- Oxumaq, oxumaq, oxumaq. Sadədən mürəkkəbə doğru. Həm də mümkün qədər sistemli.

- Son olaraq “Söz” haqqında sözünüz...

- Söz müqəddəsdir, sənin müsahibənin əvvəlində dediyin kimi Söz İlahi işarədir. İncildə deyilir: "Başlangıçta Söz vardı. Söz Tanrı’yla birlikteydi ve Söz Tanrı’ydı. Başlangıçta O, Tanrı’yla birlikteydi. Her şey O’nun aracılığıyla var oldu, var olan hiçbir şey O’nsuz olmadı". Söz mənim üçün Tanrıdır. Sözə xəyanət Tanrıya xəyanətdir. Xəyanət etməyin...

Tural CƏFƏRLİ

Ədalət 2017.- 12 dekabr. - S.6.