Molla Pənah Vaqifin əsərlərinin tədqiqi və nəşri tarixinə dair

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

Molla Pənah Vaqif XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri, Azərbaycan poeziyasının ideya-sənətkarlıq və janr-üslub cəhətdən yeni keyfiyyətlər qazanmasında mühüm xidmətləri olmuş şairdir. Ədəbiyyat tariximizdə iz buraxmış, ədəbi fikrin formalaşmasında müstəsna xidmətləri olmuş hər bir sənətkarın yaradıcılığını yığcam şəkildə özündə əks etdirən təyinlər işlədilir. Vaqif ənənəvi olaraq yüksək zövq, dərin və incə duyğular şairi kimi yad edilir. Bir çox yaradıcı şəxsiyyətlərin taleyində olduğu kimi, Vaqif də həmişə hamı tərəfindən qəbul olunmamış, müxtəlif zamanlarda onun yaradıcılığına və şəxsiyyətinə münasibət dəyişkən olmuşdur.

Molla Pənah Vaqifin şəxsiyyətinə və yaradıcılığına maraq hələ müəllifin sağlığında mövcud olmuş, şair və siyasi xadim kimi sevənləri olduğu kimi, bədxahları da az olmamışdır. Rəvayətlərin bəzisinə əsasən, şairin əlyazmalarının bir qismi onun faciəli ölümü zamanı məhv edilmişdir. Bədxahların fitnələrinə baxmayaraq, şeir həvəskarları onun ölümündən sonra da yaddaşlarda qalan parçaları müxtəlif dəftərlərə köçürmüş, təzkirə və cünglərə salınmasına nail olmuşlar. Məlumdur ki, Vaqifin elmə məlum olan əlyazmaları içərisində onun divanına rast gəlinmir. Lakin Vaqifin şeirlərindən nümunələrin yer aldığı cünglərin miqdarı yetərincədir. Onların əksəriyyəti AMEA Əlyazmalar İnstitutunun fondunda, bir qismi isə keçmiş sovet respublikalarının muzey və fondlarında qorunur. Hətta onun şeirlərinin yer aldığı əlyazmaların bəzilərinə dünya kitabxanalarında da rast gəlinir.

Vaqifin əsərlərinin toplanmasına dair məlumatları ilk dəfə repressiya qurbanı, ədəbiyyat fədaisi Salman Mümtaz vermişdir. Ədibin məlumatına əsaslansaq, Vaqifin şeirlərini ilk dəfə hicri 1254-cü ildə (1837-1838-ci illər) nuxalı Ağa Məhəmmədlə şuşalı Mirzə Səhəng toplamağa başlamışlar. Bu fikri təkzib edən Araz Dadaşzadə bildirir ki, Vaqif şeirlərinin hələ XVIII əsrin son rübündən başlayaraq toplanması barədə məlumatlar əldə etmişdir. Tədqiqatçı Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat Muzeyinin və Əlyazmalar İnstitutunun fondlarında saxlanılan onlarla cüngü araşdıraraq belə qənaətə gəlmişdir ki, əlyazmaların bir qismində yer alan nümunələrin müəllifliyi məsələsi və yazıya alınma tarixi müəyyən mənada şübhə doğurur. Ədəbiyyatşünas alimin fikrincə, Vaqifin XVIII əsrin son rübü, habelə XIX əsrin birinci yarısına dair əlyazmalarda yer alan şeirlərinə müraciət olunması daha məqsədəuyğun hesab olunur.

Vaqifin əsərlərinin yer aldığı ən qədim cünglərdən biri şairin müasiri və qətlində günahkar olanlardan biri Məhəmməd bəy Cavanşirə məxsus cüng (XVIII əsrin sonları) hesab olunur ki, bu əlyazmanı tədqiq edən Salman Mümtaz orada Vaqifə aid olan iki qoşmanı ilk dəfə aşkara çıxarmışdır. 1945-ci ildə Vaqifin əsərlərinin elmi-tənqidi nəşrini hazırlayarkən Həmid Araslı Həmidə xanım Məmmədquluzadədən aldığı "Məhəmməd bəy Cavanşir" cüngündən Vaqifə aid daha bir qoşmanı üzə çıxarır. Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyində B-271 kodu altında qorunan Vaqiflə Vidadinin şeirləşməsinin də yer aldığı əlyazma da XVIII əsrə aid edilir.

Muzeydə qorunan materiallar içərisində eyni dövrə aid daha iki əlyazma diqqət çəkir. Bunlardan biri Vaqifin sağlığında, təxminən 1784-85-ci illərdə yazıldığı ehtimal olunan Vidadiyə yazdığı "Dəyər" rədifli qəzəli və Tiflis haqqında müxəmməsinin yer aldığı cüngdür. Ədəbiyyatşünas H.Səmədzadənin arxivindən götürülmüş, Vaqif, Vidadi, Saleh, Zahid və başqalarının şeirlərindən nümunələrin yer aldığı ikinci əlyazmaya isə Vaqif yaradıcılığına aid 15 nümunə daxil edilmişdir.

Bu qəbildən olan XVIII əsrə aid əlyazmalar içərisində ən dəyərlisi Vaqif yaradıcılığına aid 65 müxtəlif janrlı şeirin olduğu daha bir əlyazma mövcuddur ki, tədqiqatçıların fikrincə, Mirzə Yusif Nersesovun Məcmuəsi tərtib olunarkən, heç şübhəsiz, bu mənbə əldə əsas tutulmuşdur. Yuxarıda adları çəkilən və çəkilməyən çoxsaylı cüng və əlyazmalar ayrı-ayrı şəxslərin ailə arxivlərində yer aldığından Vaqif şeirlərinin kütləvi şəkildə yayılması XVIII-XIX əsrlərdə imkansız idi. Bu sahədə ən uğurlu addımlardan biri bir sıra Azərbaycan ədibləri ilə yanaşı Vaqifin 70 şeirinin də yer aldığı 1856-cı ildə Mirzə Yusif Nersesov tərəfindən Temir-Xan-Şurada (indiki Dağıstan Respublikası, Buynaksk şəhəri) daş basma üsulu ilə nəşr olunmuş məcmuə hesab oluna bilər. Bu məcmuənin tərtibinə 30 ilə yaxın vaxt sərf edən M.Y.Nersesov bu işdə ona Mirzəcan Mədətovun da yardımçı olduğunu qeyd edir. Məcmuə sonrakı yarım əsrdən çox müddətdə Vaqif əsərlərinin A.Berje və H.Vəzirov tərəfindən tərtib olunan variantlarına əsas vermiş, adları çəkilən ədəbiyyatşünaslar ərsəyə gətirdikləri yeni kitablarda Nersesov variantındakı nümunələrdən kənara çıxa bilməmişlər.

XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının aparıcı simalarından olan M.F.Axundzadənin əlyazmaları içərisində Vaqif və Zakir əsərlərinin toplanıb nəşr olunmasına dair qeydləri də yer alır. Hətta 1839-41-ci illərdə ədibin Mirzə Şəfi ilə bərabər təşkil etməyə təşəbbüs göstərdiyi litoqrafiyada da ilk öncə Vaqif və Zakirin əsərlərinin çap olunacağı gözlənilirdi. Zakir və Axundzadənin yazışmalarında bu məsələyə diqqət ayrılır, sonuncunun həmin kitaba yazdığı "Föhristi-kitab" adlı müqəddimə qorunub saxlanmışdır. Eyni zamanda Axundovun arxivində M.Y.Nersesov məcmuəsinin 1852-ci ilə aid əlyazma nüsxəsi də yer almaqdadır ki, onun üzərində dramaturqun müəyyən düzəliş və qeydlər apardığı məlum olur. Lakin bu bəzi tədqiqatçıların Axundovun Nersesov məcmuəsinin təşkili işinə bələdçilik etməsi barədə iddialarını sübuta yetirmir.

Qafqaz Arxeoqrafiya komissiyasının üzvü Adolf Berjenin 1868-ci ildə Leyspiqdə Vaqifin 50 şeirinin də yer aldığı "Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarinə məcmuəsi"nin alman dilində yazdığı müqəddiməsində Axundzadənin bu işdə ona yardımçı olduğunu da qeyd edir.

Vaqif irsinin araşdırılması sahəsində Nersesovdan sonra ən böyük xidmət Zaqafqaziya müftisi Hüseyn Əfəndi Qayıbovun adı ilə bağlıdır. Onun hələ 60-cı illərdən başlayaraq üzərində işlədiyi "Azərbaycanda məşhur şüəranın əşarına məcmuə" adlı kitabında Vaqifin o zamana qədər məlum olmayan 30-a yaxın şeiri yer almışdır. Ümumiyyətlə, Vaqif yaradıcılığına aid 100-ə yaxın nümunənin yer aldığı bu əlyazma həm tərtib xüsusiyyətləri, həm də orijinallığı ilə diqqəti çəkir.

Bunlardan əlavə, Vaqifin əsərlərinə XVIII əsrin sonları-XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan şairi Əndəlib Qaracadağinin divanında, XIX əsrin 90-cı illərində şamaxılı Molla Nəcəfin tərtib etdiyi cüngdə, 1901-ci ildə nuxalı Mir Rövşəninin cüngündə, Mirfəttah Musəvinin 1918-ci ildə tamamladığı şeir dəftərində, M.Müctəhidzadənin "Riyazül-aşiqin" kitabında, Mir Möhsün Nəvvabın "Təzkireyi-Nəvvab"ında və digər mənbələrdə rast gəlinir.

1908-ci ildə Haşım bəy Vəzirov "Qafqaz şüərasının məşhuri Molla Pənah Vaqifin ələ düşən əşarinin məcmuəsi" ("Əşari-Vaqif") adlı kitab tərtib edir. Nersesovun tərtib etdiyi kitabdan sonra bu Vaqifin əsərlərinin işıq üzü gördüyü ikinci kitab idi. Kitabçanın qüsurlu cəhəti orada yer alan 67 şeirin hamısının əvvəlki nəşrdən götürülməsi, yeni nümunələrə yer ayrılmaması idi.

Vaqif yaradıcılığını tutarlı şəkildə tədqiq edənlər arasında Firidun bəy Köçərlinin adı xüsusi vurğulanmalıdır. Onun qələmindən çıxan "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi materialları"nda müəllif Vaqif yaradıcılığından bəhs edərkən təəssüflə yazır: "Hərgah Vaqif və Vidadi kimi məşhur şairlər özgə millətlərin arasında zühur etmiş olsaydılar, bişübhə indiyə kimi onların asar və əşarı dəfəatla çapdan çıxıb, əbnayi-millət içində yayılmışdı. Onların qəbirlərinin üstündə nişangah qoyulmuşdu və vəfatlarının 50 və 100 sənəlik yubiləsi artıq cəlal və təntənə ilə yad olunmuşdu". Sətirlərdən Köçərlinin Vaqif və Vidadi yaradıcılığına verdiyi yüksək dəyər aydın görülür. Köçərli adı çəkilən əsərinin "Vaqif" bəhsində şairin yaradıcılığından 20-yə yaxın nümunə gətirmiş, "Durnalar" qoşmasını ilk dəfə üzə çıxararaq Vidadi və Zakirin eyniadlı şeirləri ilə birlikdə kitaba salmışdır.

Lakin sözsüz ki, Vaqif əsərlərinin nəşri və tədqiqi sahəsində ən böyük xidmət həm bir çox klassik ədəbiyyat nümunələrimizin, həm də folklorumuzun üzə çıxarılması və nəşri sahəsində əvəzsiz xidmətləri olan Salman Mümtazın adı ilə bağlıdır. Qədirşünas ədib 1925-ci ildə Vaqifin 60-a yaxın o zamanadək geniş ictimaiyyətə məlum olmayan şeirini aşkarlayaraq çapına nail olmuşdur. 1937-ci ildə Salman Mümtaz Vaqifin 200-ədək müxtəlif janrlı şeirinin yer aldığı "Əsərləri"ni çapa hazırlayır. Bu kitabın əsas məziyyətlərindən biri burada Vaqifin Vidadi, Ağqız oğlu Piri, Alim və başqaları ilə deyişmələrinin yer alması, həmçinin tərtibçi tərəfindən geniş izahat və ön sözün yazılması idi. Eyni zamanda S.Mümtaz əvvəlki nəşrlər, o cümlədən cüng və əlyazmalarda yer alan Vaqif şeirlərinin variantları arasındakı nüsxə fərqlərini də izah etməyə cəhd etmiş, geniş izahat yazmışdı. Zamanın diktəsindən kənara çıxmağın imkansız olduğu illərin tələbi ilə S.Mümtaz tərəfindən hazırlanmış 331 səhifəlik bu dəyərli kitab işıq üzü görə bilsə də satışa buraxılmasına icazə verilmir. Bunun əvəzinə elə 1937-ci ildə ilk kitabdakı şeirlərin yalnız bir qisminin (cəmi 16 şeir) yer aldığı, izahat və şərhlərin ixtisar olunduğu bir kitab oxucuların ixtiyarına verilir. Lakin bu nəşrin özü də kifayət qədər dəyərli mənbə hesab olunur.

Vaqif əsərlərinin artıq yetkin elmi-tənqidi nəşri akademik Həmid Araslının adı ilə bağlıdır. Həmid Araslı bir-birinin ardınca Vaqif əsərlərini 4 dəfə nəşr edilməsinə nail olur ki, bunların içərisində 1957-ci il nəşri oraya salınmış yeni nümunələrə görə daha qiymətlidir. Görkəmli alim özünün "XVII-XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" adlı əsərində də Vaqif yaradıcılığına geniş yer ayırmış, şairin əsərlərinin yer aldığı 30-adək təzkirənin adını çəkmişdir. XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ardıcıl işlər görülmüşdür. 1968-ci ildə şairin 250 illik yubiley tədbirləri çərçivəsində Vaqifin şəxsiyyəti və bədii irsinin öyrənilməsi ilə bağlı silsilə tədbirlər həyata keçirilib, əsərləri yüksək titajlarla çap olunub.

1982-ci il yanvarın 14-də Heydər Əliyevin bilavasitə təşəbbüsü və iştirakı ilə ŞuşadaVaqifin məqbərəsinin açılışı olmuşdur. 1992-ci ildə Şuşa işğal olunarkən məhv edilmiş 600-ə yaxın tarixi-memarlıq abidəsi arasında Xurşidbanu Natəvanın, Üzeyir Hacıbəylinin, Bülbülün ev muzeyləri ilə yanaşı, təəssüf ki, Molla Pənah Vaqifin məqbərəsi də var idi.

Keçən əsrdə Vaqif yaradıcılığının geniş planlı öyrənilməsi ilə araşdırmalar içərisində dəyərli ədəbiyyatşünas Araz Dadaşzadənin Vaqif yaradıcılığının tədqiqi sahəsində gördüyü silsilə işlər diqqətdən qaçırılmamalıdır. Araz Dadaşzadənin elmi fəaliyyəti XVIII əsr Azərbaycan poeziyası və xüsusi olaraq M.P.Vaqifin həyat və yaradıcılığı ilə bağlıdır.

O, 1964-cü ildə "M.P.Vaqifin yaradıcılığı" mövzusunda namizədlik, 1977-ci ildə isə "XVIII əsr Azərbaycan lirikası (ideya-tematik və sənətkarlıq xüsusiyyətləri)" mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. A.Dadaşzadənin XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqində böyük xidmətləri vardır.

Alim "Molla Pənah Vaqif (həyat və yaradıcılığı)" (1966), "Peveü jizni" (Vaqif haqqında düşüncələr)" (1968), "XVIII əsr Azərbaycan lirikası" (1980), "Pogziə dobra i krasotı" (1986) kitablarının müəllifidir. Onun 1968-ci ildə M.P.Vaqifin anadan olmasının 250 illiyi ilə əlaqədar yazdığı "Molla Pənah Vaqif (həyat və yaradıcılığı haqqında oçerk)" kitabçası Azərbaycan, ingilis, fransız, türk, ərəb, fars, rus dillərində çap edilmişdir.

Ümumiyyətlə, ədəbiyyatşünaslığımızda M.F.Axundov tərəfindən əsası qoyulan Vaqif yaradıcılığının geniş təhlili, demək olar ki, XX əsrdə bütün ədəbiyyatşünasların diqqət mərkəzində olmuşdur.

2016-2017-ci illərdə YUNESKO-nun yubileylər proqramı çərçivəsində Molla Pənah Vaqifin 300 illik yubileyi beynəlxalq səviyyədə qeyd edilir, Şəkidə TÜRKSOY Mədəniyyət Nazirləri Daimi Şurasının 34-cü toplantısında isə 2017-ci ilin "Molla Pənah Vaqif ili" elan olunması barədə qərar qəbul olunmuşdur. Bu qərarın ardınca ölkə rəhbərliyinin imzaladığı sərəncamla bütün ölkə ərazisində Vaqifin 300 illik yubileyi ilə bağlı kütləvi tədbirlərin keçirilməsinə start verildi və hazırda bu qəbildən olan tədbirlər davam edir.

Pakizə Zakirova

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin Şəki filialının baş müəllimi

Ədalət.-2017.-16 dekabr.-S.4.