Molla Pənah Vaqif və Qarabağ ədəbi mühiti

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

(əvvəli ötən saylarımızda)

M.P.Vaqifin müasirlərindən biri də, şair Dəllək Murad (XVIII əsr) olmuşdur ki, bizə gəlib çatan nümunələrdə tamamilə M.P.Vaqif ruhunun təsiri aydın görsənir:

Qadir Allah, budu səndən diləyim,

Sən mərdi namərdə möhtac eyləmə.

Qeybi xəzinəndən yetir ruzisin,

Sən mərdi namərdə möhtac eyləmə.

Onlardan biri də, Mirzə Camal Qalabəyi idi. M.P.Vaqif Ağa Məhəmməd şahın qətlinə yazdığı və öz müasiri M.V.Vidadiyə göndərdiyi "Bax" rədifli "Ey Vidadi, gərdişi-dövrani-gəcrəftarə bax, Ruzigara qıl tmaşa, karə bax, kirdarə bax" məşhur şeirinin məzmununa uyğun Mirzə Camal Qalabəyi də şeir yazmışdı:

"Ari, bu növ adət edibdir bu rüzigar,

Hərgiz cəlali şövkətinə yoxdur etibar.

Nakam, həsrət ilə gələnlər gedib tamam,

Sultanü xan, mirü gəda, şahüşəhriyar".

Mövzu, məzmun və hadisəyə münasibət, hətta bəzi ifadələr də oxşardır...

M.P.Vaqifin müasirlərindən biri də Aşıq Valeh idi. Aşıq Valehin yaradıcılığı elə bir dövrə təsadüf edir ki, bu dövrdə aşıq poeziyası, aşıq lirikası yazılı ədəbiyyata təsir göstərirdi. Yazıb-yaradan şairlərlə aşıqlar arasında da müəyyən yaxınlıq, dostluq var idi. Onlar hətta deyişir, bir-birilərinə nəzmlə məktub göndərirdilər. Bu zaman Aşıq Valehin əlaqə saxladığı, dostluq etdiyi, yaradıcılıq söhbətləri apardığı, fəxr və iftixar hissi ilə adını çəkdiyi sənətkarlardan biri də Molla Pənah Vaqif olmuşdur. Bunu Aşıq Valehin öz şeirlərindən, ayrı-ayrı bənd və misralardakı müraciətlərindən, el söyləmələrindən aydın görürük. Məsələn, o illərdə aşığın yaratmış olduğu bir şeirində deyilir:

Ustad Səməd sənətdə bir dağ idi,

Kələntərli Alı fəndli bağ idi.

On il əvvəl Molla Pənah sağ idi,

Valeh kimi aşıqlar ustadı var.

Bu misralarda aşığın Molla Pənah Vaqifə olan səmimi münasibəti, duyğuları, onu özünə ustad bilməsi açıq şəkildə görünür. Hətta bəzi şeirlərindən görünür ki, Qarabağ vilayətində xalqı incidən zülmkarlardan Aşıq Valeh vilayətin baş vəziri, həm də yaxın dostu kimi Vaqifə müraciət edərək ondan kömək diləmişdir. Məsələn, şeirlərinin birində deyilir:

Molla Pənah, ərzim sizə söyləyim,

Mahallıqca biz düşmüşük dara, bil.

Şadlığı axtaran biçarə kəslər

Həmdəm olub yenə ahu-zarə, bil.

Əlbəttə, belə bəndlərin sayını artırmaq da olar. Bu mərhələdə Qarabağ aşıqları məşhur idilər. Bunların sırasında Aşıq Valehin babası şair Məhəmməd, Aşıq Güllü, Aşıq Cünun, Aşıq Qənbər, Valehin ustadı olmuş Aşıq Səməd və digərləri də olmuşdur. M.P.Vaqifin Qarabağ aşıqları ilə sıx əlaqəsi olmuş və bu əlaqələr onların yaradıcılığına müsbət təsirini, şəksiz, göstərmişdir.

M.P.Vaqif ədəbi məktəbi XIX əsr Azərbaycan poeziyasında, o cümlədən də Qarabağ ədəbi mühitində yeni, coşqun bir vüsət aldı, tamamilə təzə, orijinal axara düşdü...

XIX əsr Qarabağ ədəbi mühitinin Qasım bəy Zakir, Mir Möhsün Nəvvab, Xurşud banu Nətavan, Abdulla bəy Asi, Həsənəli xan Qaradaği, Məşədi Məhəmməd Bülbül, Sədi Sani Qarabaği, İbrahim Tahir Musayev və başqalarının yaradıcılığında M.P.Vaqif poeziyasının təsiri aydın sezilməkdədir. Ümumiyyətlə, Şuşada fəaliyyət göstərən "Məclisi-üns", "Məclisi-fəramuşan" ədəbi məclislərinin 40-dan çox üzvünün yaradıcılığında, məktublaşmalarında, müaşirələrində, xalq deyim tərzində yazdıqları əsərlərində M.P.Vaqif irsinin mükəmməl təsiri olmuşdur.

Ədəbiyyatşünas Nəsrəddin Qarayevin "XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri" tədqiqatında da göstərildiyi kimi, bu ədəbi məclislər içərisində həm iştirakçılarının sayına, həm də başqa ədəbi məclislərlə əlaqələrinə görə "Məclisi-üns" xüsusi yer tutur. Bu məclisin səsi-sədası nəinki Azərbaycanın ətraf, yaxın əyalətlərinə, həttaTiflis, İrəvan,Təbriz, Tehran, Aşqabad və başqa şəhərlərə belə yayılmışdı.

XIX əsrdə Şuşada və Qarabağın kəndlərində onlarca şair yazıb yaradırdı. Bu zaman Xurşidbanu Natəvan, Qasım Bəy Zakir, Məhəmməd bəy Aşiq, Cəfərqulu xan Nəva (Arif), Mirzə Əsəd, Aşıq Pəri kimi şairlər bir yerə toplaşar, qızğın müşairələr, deyişmələr keçirərdilər. Mirzə Əbdülqasım, Hacı Abbas Ağəh, Mirzə Rəhim Fəna, Mirzə Hüseyn Salar, İbrahim bəy Azər, Mirzə Ələsgər Növrəs, Məmo bəy Məmayi, Natəvanın oğlu Mehdiqulu xan Vəfa, Abdulla bəy Asi, Məhəmməd bəy Məxfi, Mirzə Sadıq Fəna, Mirzə Cəfər Köhnəfüruş, Həsən Qarabaği və başqaları...

"Məclisi-fəramuşan" isə Mir Möhsün Nəvvab ağanın təşkilatçılığı ilə qurulur. Burada Xan Qaradaği, Məşədi Əyyub Baki, Mirzə Cəlal, Səməd bəy, Bəhram bəy Vəzirovlar, Mirzə Əbdül Şahin, Həsən Qara Hadi, Mirzə İbrahim Tahir, Mirzə Fati xanım Kəminə fəaliyyət göstərirlər...

Bu məclislərdə bir sıra şairlər bilik və fəsaətlərini nümayiş etdirmək üçün fars dilində də şeirlər yazırdılar. Amma əsas üstünlük Azərbaycan dilində yazılan qəzələ və hecada yazılan şeirlərə üstünlük verilirdi. Bu şairlərin, demək olar ki, hamısının dil və üslubunda, mövzuya münasibətlərində M.P.Vaqifin təsiri aydın görsənirdi. Xüsusən, bədii təsvir, seçilən mövzuya realist münasibət, həyatilik, qəzəldə dil sadəliyi və anlaşıqlığı, təfəkkür və düşüncə tərzindəki aydınlıq, yenilik bunu sübut edir. Xurşidbanu Natəvanın qəzəlindən bir beyt:

Hicrin edibdir könlümü bərbad, ağlaram,

Çoxlar tutar bu halıma irad, ağlaram".

Burada dilin aydınlığı, şəffaflığı ilə M.P.Vaqifin poetik dilinin şəffaflığı üst-üstə düşür. M.P.Vaqifin M.V.Vidadiyə müraciətən dediyi qəzəlin son beytlərinə diqqət edək:

Ey Vidadi, qəmi-hicranə giriftar olmaq

Bir sənə, bir mənə, bir Yusifi-Kənanə düşər.

Eşqə düşmək sənə düşməz, qocalıbsan, belə dur,

Belə işlər yenə Vaqif kimi oğlanə düşər.

Budur, elə bil, bu qəzəl XVIII, ya XIX əsrdə deyil, XX əsrdə, Əlağa Vahid dövründə yazılıbdır... Hətta, rədiflər də eynidir... Bunlar hamısı Molla Pənah Vaqifin əbasının altından çıxıblar ki, bunu heç cürə danmaq olmaz!!

Mir Möhsün Nəvvabla Mirzə Ələsgər Növrəsin məktublaşması Vaqiflə Vidadinin mənzum məktublaşması ilə paralellik təşkil edir:

Növrəs, nə yatıbsan qəflət içində,

Ağırlaşıb gözün, qanə dönübdür.

misraları ilə başlanan şeirinə Növrəs də, eyni vəzn və qafiyə ilə cavab vermişdir.

Burada bir cəhəti qeyd edək ki, Şuşada fəaliyyət göstərən ədəbi məclislərdə klassik poeziya ənənəsi, əsasən də qəzəl janrı üstünlük təşkil etmişdir. Lakin burada dilin sadəliyi, anlaşıqlığı, ərəb-fars tərkiblərindən uzaqlaşmağa meyl M.P.Vaqif ənənəsindən gəlirdi. Həmçinin, bu o demək deyildi ki, bu şairlər heca vəznində yazmırdılar. Belə deyildi, məsələn, gətirdiyimiz nümunə, eləcə də, "Məclisi-fəramuşan"da fəaliyyət göstərən, oxuculara az məlum olan Qarabağın yetirməsi, ikidilli şairlərdən biri də Məşədi Əyyub Baki olmuşdur.

M.Ə.Bakinin "Riyazül-məhəbbət" adlı "Divan"ına daxil olan şeirlərini, eləcə də ayrı-ayrı cüng və məcmuələrdə olan bayatı, qoşma və şikəstələrini nəzərdən keçirəndə realist poetik təfəkkürün struktrunda M.P.Vaqif tərzinin aşkar izləri və təsiri görsənməkdədir. "Məşədi Əyyub Baki gənc olmasına baxmayaraq artıq 25 yaşında ikən Qarabağın sayılıb-seçilən şairləri səviyyəsinə ucala bilmişdi. Onunla məclis üzvlərinin yaxın dostluq əlaqələri olmuş, ayrı-ayrı şairlərlə, məclisin rəhbəri Mir Möhsün Nəvvabla müşairələri, bədahətən şeir deməsi onu hamının sevimlisi etmişdi. Baki son dərəcə hazırcavab və istedadlı şair idi. Məclisdə bədahətən deyilən beytlərə ilk cavabı da o verərmiş".

Qarabağ ədəbi mühitinin istedadlı nümayəndələrindən biri də, yenə də oxuculara az məlum olan Məhəmmədəli bəy Məxfi idi. Şair bəzi tədqiqatçıların Molla Vəli Vidadi ilə səhv saldıqları, Qarabağ xanı İbrahim xanın dostu Mirzə Vəli Vidadinin nəvələrindən olub. Onun atası Məşədi Əsədulla bəy Vəlizadə də şeir yazarmış... Məxfinin babasının, atasının və özünün poetik təfəkkürünün formalşmasında M.P.Vaqif irsinin təsiri olmuşdur. Məhz bunu Məxfinin tədqiqatçıları da (filologiya elmlər doktoru Raqub Kərimov) aşkar edərək yazır: "Məhəmmədəli bəy XIX əsrin bir çox şairləri kimi Füzuli ədəbi məktəbinin nümayəndəsi olmuş, eyni zamanda, Molla Pənah Vaqifin ədəbi irsindən də təsirlənmişdir. Lakin o, sələflərindən fərqli olaraq məhəbbətin ən uca pilləsi olan platonizmdə dayanmır. Onu səmalardan endirib reallaşdırmağa, həyatiləşdirməyə çalıır" ki, burada o, M.P.Vaqif məktəbinin sırasına keçmiş olur.

XIX əsr ədəbiyyatımızın nümayəndəsi, şair, pedaqoq, maarifçi Həsənəli ağa Xan Qaradağskinin lirik şeirlərinin ruhu, realist qanadı M.P.Vaqif ədəbi məktəbinin ruhuna uyğun idi. O, "Məclisi-fəramuşan" ədəbi məclisinin fəal üzvlərindən biri kimi tanınmışdı...

(ardı gələn sayımızda)

Qurban Bayramov,

tənqidçi-ədəbiyyatşünas

Ədalət 2017.- 23 dekabr.- S.4.