Bahar Bərdəlinin bədii, tənqidi və elmi fəaliyyəti

Şərifova Salidə

filologiya üzrə elmlər doktoru

Məmmədova Bahar Hüseynəli qızı (Bahar Bərdəli) yazıçı və şair, tənqidçi və alim kimi tanınmışdır. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü və Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Bahar Bərdəli bədii və elmi fəaliyyətlə professional şəkildə məşğul olur.

Bahar Bərdəlinin

bədii yaradıcılığı

Bahar Bərdəli oxuculara və ədəbiyyatşünas dairələrdə nəsr əsərləri və şeirləri ilə tanınır. B. Bərdəli ən iri nəsr janrı olan roman janrına müraciət etməsə belə, onun nəsr yaradıcılığında povest, novella və hekayə nümunələri maraq doğurur. Bahar Bərdəli öz povestlərində müxtəlif mövzulara toxunur (məhəbbət, Sovet dövrün yenidən anılması, müasir dövrün sosial problemləri, Azərbaycan xalqının vahidliyinin qorunması və sair). Bununla belə, onun novellaları sosial ziddiyyətləri əhatə edən mövzulara həsr edilməsi ilə diqqəti cəlb edir. Bahar Bərdəlinin qələmə aldığı şeirlər səmimi hissləri ilə oxucuların ürəyinə işıq salaraq ruhunu oxşamağa, onların qəlbinə yol tapmağa nail olmuşdur. Onun şeirlərində sevgi mövzusu xüsusi yer tutur. Ümumiyyətlə, Bahar Bərdəlinin şeirlərində insan ümidləri, duyğuları, həyəcanları, iztirabları kimi fərdi, insani duyğular tərənnüm edilir. Bahar Bərdəli yaradıcılığını təhlil edərkən aydın olur ki, istifadə edilən şeir nümunələri bir daha təsdiq edir ki, şair bədii təsvir və ifadə vasitələrindən yerində və bacarıqla istifadə etməyə nail olmuşdur. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Bahar Bərdəlinin şeirlərində bədii emosionallığı artıran təkrirlərdən və onun anafora və epifora növlərindən istifadə edilməsinin kasadlığı diqqəti cəlb edir. Bahar Bərdəlinin bədii yaradıcılığında uşaq ədəbiyyatı mühüm yer tutur. O, uşaqların başa düşəcəyi dildə tarixi məqamları, şifahi xalq ədəbiyyatı növlərinə aid bədii əsərlərlə diqqəti çəkir.

Onun "Məğlubiyyət" povesti bədii məktublar şəklində yazılmışdır. Bu povest məktubat (epistolyar) janrında qələmə alınmışdır. Məktubat (epistolyar) janrının elementlərinə müraciət edərək Bahar Bərdəli qəhrəmanların daxili aləmini və fəlsəfi görüşlərini açıqlamağa nail olur. Müəllif Jalə və Tural arasında olan sevgini, iki insanın keçirdiyi hissləri məktublar vasitəsi ilə oxucuya çatdırır. Jaləyə ümid verib, sonda İsrailə köçüb gedən Tural tərəfindən aldanılan Azərbaycanlı qızının ağrı-acıları müəllif tərəfindən təsvir edilir.

"Bürkü" povestində Sovet dövründə ən aktual problemə çevrilmiş pambıqyığımını incəliklə təsvir edən müəllif bunu həm də bir bəla olmasını da açıqlamağa nail olur. Əsərdə yuxarı siniflərdə təhsil alan şagirdlərin təhsildən uzaqlaşdırılaraq zorən pambıq tarlalarına göndərilmələri qabardılır: "Axı yuxarı siniflərin dərsi bağlanır, sizin yox. Siz ki, pambıq yığan deyilsiniz".

Povestdə sovet dövründə baş alıb getmiş pambıq "pripiska"sının həyata keçirilməsi və mənfi nəticələri də müəllifin əsas tənqid obyektinə çevrilmişdir. Pambıq zavodunun direktoru Həşimovun kolxoz sədri və briqadirlərə etdiyi təklifdə bu aydınlığı ilə əksini tapır: "...onlar pambığı satın almaqla doldururlar... Hər kolxoz avans olaraq bizdən pambıq alacaq, hesabını da biləcək. Planı yerinə yetirməsi haqqında raportu imzalayacaq. Sonra da yavaş-yavaş pambığını yığıb hesabını ödəyəcək.... Hər briqadir aldığı pambığı öz kolxozçuları arasında bərabər böləcək. Pulunu da bəri başdan nağdı alıb gətirəcək bizə bu olacaq bizim "bığ yağı"mız. Kolxozçu da o verdiyi pulu sonra dövlətdən alacaq".

Povestdə pambıq yığımı prosesinin ağır fəsadları dünyaya uşaq gətirməyə hazırlaşan anaların simasında aydın şəkildə əksini tapmışdır. Doğum evində hamilə qadınları köməksiz buraxıb pambıq sahəsinə gedən həkim və tibb bacılarının əməlləri gülünc olsa da həqiqətdir, acı reallıqdır: "Burda cəmi neçə xəstə var? - Baş həkim səhər-səhər doğum otağına girən kimi xəstələri saydı bir, iki, üç... on beş? Axırıncı kim gəldi? Sən? - rəngi ağarıb, dodaqları çat-çat olmuş sarı-sulu gəlinə baxdı - İndidən uzanma, təzə gəlmisən ki. Sən belə elə: bu gəlinlər doğduqca adını, familini bu dəftərə yaz, oğlan, qız olduğunu da burdan qeyd elə. Oldu? - çönüb xəstələrə baxdı, - darıxıb eləməyin, axşama burdayıq. Özü də qışqırıb bir-birinizi qorxutmayın. Bir-bir doğun. Doğanlara ürək-dirək verin. Bildiniz? Sağlıqla qalın. Biz getdik pambığa!" Hipokrat andı içmiş həkimin məsuliyyətsizliyinin ironik şəkildə təsvir edilməsi cəmiyyətdə baş alıb gedən biganəliyin rəmzi kimi əksini tapır. "Axşam məndən pambıq istəyəcəklər, uşaq yox!" deyən baş həkimin bu fikirlərində Sovet hakimiyyəti üçün insan həyatının mənasız olması qabardılır.

Bahar Bərdəlinin hekayələrində milli özəlliklər əsas götürülməsi ilə yanaşı, müasir mövzulara da üstünlük verilir. Bu baxımdan, "Sevgi fəsli" hekayəsi müasir problemi əks etdirməsi ilə diqqəti cəlb edir: "Deyirlər yağın qiyməti gələn aydan beş yüz manat olacaq.

- Quru çayın qiyməti indidən beş yüz manat olub.

- Heç qəndi demirsiniz. Bilirsiniz neçəyədi?

- Can, müəllim, dolandır külfətini maaşla necə dolandırırsan?"

Azərbaycan xalqının vahidliyinin perspektivlərini B. Bərdəli "Güllü xalça" hekayəsində qaldırır. Hekayənin süjet xətti Təbriz xalçasının satılması ətrafında qurulmuşdur. Mir Cəlalın "Bir gəncin manifesti" romanında yoxsul, çörək puluna ehtiyacı olan Sona xanımın dili ilə deyilən "itə ataram, yada satmaram" deyiminin əksini Bahar Bərdəlinin qələmə aldığı "Güllü xalça" hekayəsində müşahidə edirik. Hekayədə nəsildən-nəslə yadigar qalmış Təbriz xalısını Pəri xala Bakıda bankdan götürülmüş üç yüz dollar və ayda üç faiz vergi qarşısında xaricdən gəlmiş bankirə verir.

Obyektiv realist təsvir üsulu hakim olan Bahar Bərdəlinin "Bazar" (Sabiranə) novellasında konkret bir hadisə, bir neçə adamla əlaqədar baş verən əhvalatın yığcam təsvir edilməsi ilə diqqəti cəlb edir. Novellada obrazların daxili, mənəvi aləmləri aydın cizgilərlə verilmişdir. Kiçik görünən, dramatik gərginlik, intizar və gözlənilməz hadisə təsviri ilə səciyyələn əhvalatın ictimai-siyasi hadisə fövqündə təsvir edilməsi maraq doğurur. Yenidənqurma ərəfəsində müəllimlərin düşdükləri ağır vəziyyət, həyat həqiqətləri real şəkildə təsvir edilir. Yeni açdığı köşkdə "saqqız, "bakuş"... xırda-xırda alverdən-zaddan" edən Qənbər müəllim, "Vasmoy"un bazarında bir metrlik yer alıb "pomidor, soğan, kartof... nə gəldi alıb" satan Ənbər müəllim, fizika müəllimi Əliş müəllimin "Gənclik" metrosunda Qulu müəllimin Dubaydan gətirdiyi uşaq paltarları satması, dünya gözəli Səlimə müəllimənin "İştah" firmasında qabyuyan olması, təqaüdə çıxmış Gülgəz müəllimənin mikrorayon bazarında tum satması, Gözəl müəllimənin Dərnəgüldə dərzi işləməsi, coğrafiya müəllimi Ənbər müəllimin aeroportda gələn malları yerbəyer etməsi həyatın özündən gələn problemlər təbii təsvir edilmişdir. "Get tayını tap", "Arayış" və s. novellalarda da həyatın özündən gələn problemlər əksini tapmışdır. "Get tayını tap" novellasında Səlim kişinin aspiranturada təhsil alan, elmi tədqiqatının əhəmiyyətsizliyini görüb beş il qızı ilə nişanlı olan kürəkəninə dediyi sözlər elmdəki nöqsanları qabardır: "Oğul, iyirmi il əlləşib-vuruşduğun, oxuyub bitirdiyin budursa, tay sənə sözüm yoxdu. Ancaq yadında da saxla ki, qızımı çobana-çoluğa verərəm, sənin kimi alimə yox! Get tayını tap!"

"Arayış" novellasında Gülbala müəllimin, həmçinin məktəbin digər müəllimlərinin sağlamlıq haqqında almalı olduqları arayış zamanı üzləşdiyi problemlər təsvir edilir. Təsvir edilən problemlərin kökünün cəmiyyətdən doğması qabardılmışdır. Gümüş müəllimlə rastlaşdığı zamanı problemlərin daha asan yolla həll olunması ironik dillə oxucuya çatdırılır: "Eləcə hörmətini eləyib hazır arayışını alardın. Ştamplı, möhürlü, qollu. Bircə ad-familiyanı yazacaqdın, vəssalam. Əziyyətin də qalacaqdı özünə, pulunun yarısı da".

Bahar Bərdəli poeziyasında müxtəlif vəzn, qafiyə, rədif, bədii təsvir və ifadə vasitələrindən istifadə edir. O, poetik yaradıcılığında daha çox heca vəzninə və bir qədər də sərbəst şeir vəzninə müraciət edir. Maraqlıdır ki, əruz vəzni B. Bərdəli yaradıcılığına yaddır. O, əsasən, heca vəznində şeirlər yazmışdır. Məsələn, onun "Qurduğun dünya", "Heykəl analar", "Durul, Arazım, durul", "Qocalıq", "Sən dünyada olmayanda", "Aşıq qardaş..." və s. şeirləri heca vəznindədir.

Bahar Bərdəlinin qələmə aldığı "Görərsən" şeirində heca bölgüsü yeddihecadan ibarətdir. Adətən, yeddihecalı şeirlərdə bölgü əsasən, 3-4, 4-3, 5-2 şəklində özünü göstərir. Müəllifin "Görərsən" şeirində bölgü 4-3 şəklindədir:

Hər oymağım uludur, - 7 heca

Keşməkeşnən doludur, - 7 heca

Babəklərin yoludur, - 7 heca

Mənim yolum, görərsən! - 7 heca

Peşimançılıq hissi ilə yanaşı sevgi duyğusunun azad bir şəkildə inkişaf edə bilməsinə bir çağırış olan "Bağışla..." şeirində də heca bölgüsü yeddihecadır:

O illərə dönəsən, - 7 heca

Qarşılaşaq yenidən. - 7 heca

Onda bu iki ömrün - 7 heca

Nəğməsini yazam mən. - 7 heca

İtirdiyi sevgisini axtarmağı əks etdirən "Əsiri olmuşam" şeirində heca bölgüsü onbirhecalı şeir bölgüsüdür:

Min məna gəzərdim o şirin adda, - 11 heca

Sevgindən almışdım qoşa qanad da, - 11 heca

Xəyala dönmüsən indi həyatda, - 11 heca

Yenə əsiriyəm bir qoşa izin... - 11 heca

Bahar Bərdəlinin "Vaxt itirmişəm..." şeirində də heca bölgüsü onbirhecalı şeir bölgüsüdür:

Gözlədim bir ömrü, gözlədim belə, - 11 heca

Hər şey ötəridi, mən bilə-bilə, - 11 heca

Xəzinə ömrümü bivəfa gülə - 11 heca

Demə qurban verib, vaxt itirmişəm. - 11 heca

B. Bərdəlinin insanın daxili təlatümünü əks etdirən "Sənə doğru" şeirinin vəzni isə sərbəstdir.

Öz qədərinə üsyan edən insanın iztirablarını, keçirdiyi sarsıntıları poetik dillə təsvir edən bu şeirdə misraların ölçüsü, hecaların sayı və düzülüşü baxımından sərbəstlik özünü göstərir:

Görüş üçün tələsmirsən,

Artıb bəhanələr...

Artıb soyuq baxış,

quru söz...

Soyuq münasibətlərin nəticəsi olaraq, irəli addım atmağın, geriyə çəkilməyin eyni olması qabardılan bu şeirdə şeirin ölçü, bölgü, qafiyə sistemindən sərbəst şəkildə istifadə edilir:

Bu addımı atmaq -

müdhiş mənzərə...

Geriyə qayıtmaq -

müşkül məsələ.

Burada sadəcə olaraq, qafiyə, ölçü, bölgü, misraların həcmi, hecaların misralardakı sayı, ahəngin formal səciyyə daşıması nəzərdən qaçmır. Sərbəst şeirin, yəni səpkili şeirin bu səciyyəvi xüsusiyyətləri Bahar Bərdəlinin bu şeirində olduğu kimi digər şeirlərində də rast gəlmək mümkündür. Məsələn, onun məhəbbəti tərənnüm edən "İnad" şeiri də sərbəst şeir nümunəsidir:

Mən bir başqa gözlərdə

axtararkən məhəbbət,

Sən mənim gözlərimdə,

aramısan səadət.

Bildiyimiz kimi, sərbəst şeirdə misraların, hecaların sayı, qafiyə sistemi məhz konkret bir ideyaya, bir məzmuna tabe tutulmalıdır. Məsələn, "İnad" şeirində Bahar Bərdəlinin inadından dönməyin aşiqin inadkar obrazını canlandırmağa nail olur:

Düşüb eşqin inadına

sən hələ də sevirsən,

Yoxsa mənə tərs eşqin

inadını öyrədirsən?!

Sona qədər öz məhəbbətinə sadiq qalmış qadın obrazını göz önündə canlandıran "Çəkmədi..." şeiri də səpkili şeirə aiddir. Bahar Bərdəlinin həyatda sevgi imtahanından kəsilmiş və o cümlədən sevgisini "yad qızı"na əmanət edən qadın idealını yarada bilmişdir:

Boylana-boylana

Aldın əlimdən qismətimi,

yad qızı!

Verdim sakitcə sənə

öz məhəbbətimi

Düşməsin mənim tək

möhnətə - deyə.

Bahar Bərdəlinin qələmə aldığı poetik nümunələrin qafiyələrinə diqqət yetirdikdə maraqlı məqam diqqəti cəlb edir. Belə ki, onun şeirlərinin tələffüz baxımından bir-birinə yaxın və yaxud oxşar səslənməsi müxtəlifdir. Bu qafiyələr əsasən, zəngin qafiyə və ya da yoxsul qafiyə (natamam qafiyə) təşkil etməsi ilə diqqəti cəlb edir. Məsələn, sevgilisinin artıq onun həyatında yeri olmadığını əks etdirən "Xəbərin yoxmu" şeirində zəngin qafiyədən istifadə edilmişdir:

Sevda yolçusuyam, yoldaş deyilsən,

Sirli kainatam sirdaş deyilsən...

Bir yurd salmışam ki... yurddaş deyilsən.

Gözləməm bir daha, xəbərin yoxmu?

Sevgilisini maddi vəziyyətə görə atıb, illər sonra onun arxasınca gələnlərin peşimançılıq hisslərinin poetik dillə əksini tapmış "Qayıtmısan..." şeiri də özünün zəngin qafiyəsi ilə diqqəti cəlb edir:

İndi qayıtmısan... gecdi, sızlama,

Hicran böyütmüşdün, vüsal gözləmə,

Ocağı söndürüb, külü izləmə,

İlğımdı ümidin... göylərə çatıb...

Həyatın bir yerdə dayanmadığı, daim inkişafda olmasını vurğulayan "Unutma" şeiri isə qafiyə baxımından yoxsul qafiyə və ya natamam qafiyədən istifadə olunması ilə diqqəti çəkir:

...Donmusan yerində, yoxsa tələsdim?

İndi fəslin qışı, ömür bahardır!

Yetər bu ayrılıq əzizim, bəsdi,

Unutma ömrün də boz qışı vardır!...

Bahar Bərdəlinin şeirlərində ahəngi qüvvətləndirən, təsir gücünü artıran və təkrar olunan sözlərin, yəni rədiflərin işlənmə məqamları da diqqətdən yayınmır. Məlumdur ki, rədif qafiyə təşkil edən sözlərdən sonra işlənir, misranın sonunda gəlir. Məsələn, qadın-kişi münasibətlərinin ülvi məqamı olan sevgi duyğusunun bir faktor kimi qabardılaraq tərənnüm etdirən "Sevginlə" şeirində rədifin işlənmə məqamına diqqət yetirək:

Səni unutmaqçün nələr etdim mən,

O sənli dünyamı oda tutdum mən,

Elə bildim ki, ta unutdum mən,

Sən demə kül altda qorunan közmüş...

Şair "Şeirim" bədii nümunəsində şeirlə bağlı düşüncələrini poetik duyğularla ifadə edir. Bu şeirdə müəllif tərəfindən rədifdən istifadə edilmə məqamı maraq doğurur:

Sızıb damla-damla o çay yaradıb,

Axıban ümmana o tay yaradıb,

Hərdən ləngərlənib lay-lay yaradıb,

Hərdən də kükrəyib, sel olub şerim!

Bədii dilin çox mühüm tərkib hissəsi olan bədii təsvir vasitələrindən yəni məcazlardan istifadə edilmə məqamı Bahar Bərdəlinin yaradıcılığında maraq doğurur. Belə ki, onun şeirlərində sözlərin həqiqi və məcazi mənalarından istifadə edilmə ustalıqla yerinə yetirilir. Məsələn, "Əriyir" şeirində əriyir sözünə nəzər salaq:

Baharın nəfəsi duyulur hər dəm,

Əriyir şaxta-qar duman içində,

Ağrıyır ürəyim, təngiyir hərdən,

Əriyir günlərim güman içində...

Əgər "əriyir şaxta-qar" deyilirsə, əriyir sözü birinci, yəni əsl mənasındadır. Qarın əriməsini biz həqiqətdə görür və ya təsəvvür edə bilirik. "Əriyir günlərim" ifadəsi məcazi mənada işlənilir. Burada günlərin əriməsi mücərrəddir və məcazi mənada işlədilmişdir.

Ədalət 2017.- 29 dekabr.- S.7.