XALQIMIZIN QƏDİM VƏ ÖLMƏZ SƏNƏTİ - SAZBƏNDLİK

Mədəniyyətimiz

"Bizim ədəbiyyatımız, musiqimiz, teatrımız, bütövlükdə mədəniyyətimiz çox böyük və qədim köklərə malikdir. Azərbaycan xalqı böyük bir mədəniyyətin daşıyıcısıdır”.

İlham Əliyev,

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti

Türk mənəviyyatının rəmzlərindən biri olan saz və sinkretik, yəni özündə çalğı, oxuma, şeir demə, söz və dastan ifaçılığı, aktyorluq və rəqs (plastika) sənətlərini birləşdirən saz-söz sənəti Azərbaycan milli mədəniyyətinin ən qədim qatları ilə bağlıdır. Qədim türkdilli xalqlarda şaman, qam, oyun, baxşı, yanşaq, varsaq və nəhayət, ozan kimi tanınan sənətkarlar bugünkü aşığın əcdadları sayılırlar. Ozan sənəti əsrlər boyu böyük təkamül yolu keçərək aşıq sənətinə çevrildiyi kimi, qopuz da ona oxşar təkamül yolu keçərək saz aləti şəklini almışdır.

Qopuz ən qədim simli çalğı alətlərindən biridir və yaranma tarixi eramızdan çox-çox əvvəllərə aid edilir. Qopuzun iki növü daha geniş yayılmışdır. İkisimli qopuz Orta Asiya xalqları arasında, xüsusilə Qazaxıstanda geniş yayılmış və hazırda istifadə edilməkdədir. Üçsimli qolça qopuz isə çağdaş sazın sələfi sayılır. Tarixi faktlar göstərir ki, XII-XIII yüzilliklərdə ozan qopuzunun çoğurla, XV-XVI yüzilliklərdə isə çoğurun (Azərbaycan Tarixi Muzeyinin fondunda saxlanılan XIX əsrə aid çoğur musiqi aləti üç qoşa simdən və 22 pərdədən ibarətdir) sazla əvəzlənməsi mərhələləri olmuşdur.

Saz artıq Şah İsmayıl Xətainin dövründə (XVI əsr) indiki şəklini almışdı. Şah İsmayıl Xətainin könül oxşayan qoşmalarının birində saz belə tərənnüm edilir:

Bir gün ələ almaz olsam mən sazım,

Ərşə dirək-dirək çıxar mənim avazım.

Dörd iş vardır hər qarındaşa lazım:

Bir elm, bir kəlam, bir nəfəs, bir saz.

Azərbaycan sazı türkdilli xalqlar arasında yayılmış saz və ona oxşar alətlərdən çalğı texnikası, səsyayımı (akustikası) baxımından danılmaz üstünlükləri ilə seçilir. Ölçülərinə, pərdələrin və simlərin sayına görə üç cür saz var: Cürə saz (ölçülərinə görə ən kiçik sazdır, 4-6 simi olur); Orta saz (6-7 simi olur, ölçülərinə görə orta sazdır) və Tavar saz (adətən 8-9 simi olur, ölçülərinə görə ən iri sazdır). XX əsrin ortalarında ilk dəfə olaraq ustad aşıq Əmrah Gülməmmədov tavar sazı təkmilləşdirərək 11 simli edib.

Sazın çanağı tut ağacının seçmə növlərindən, qolu isə qoz ağacından hazırlanır. Sazın hazırlanmasında hər şeydən əvvəl ağac materialının keyfiyyətinə diqqət yetirilməlidir. Usta gərək hər şeydən əvvəl işlədəcəyi ağac materialını seçə bilsin, yəni sənətkar əvvəlcə materialı seçməyi bacarmalı, sonra işə başlamalıdır. Bu da ustadan böyük qabiliyyət tələb edir. Usta bilməlidir ki, bu ağac güneydə (dəmyə yerdə) bitib, yoxsa quzeydə (sulu yerdə). Günüydə bitən ağacla quzeydə bitən ağacın çəkisində fərq olur. Əlbəttə, dəmyə yerdə (günüydə) bitən ağac daha yaxşıdır və sazın çanağında istifadə ediləcək taxtada bunlar mütləq nəzərə alınmalıdır.

Saz düzəltmək üçün seçilən ağacın yaşına da mütləq diqqət yetirilməlidir. Ağacın yaşından çox şey asılıdır. Məşhur sazbəndlər hər ağacdan saz düzəltməyib, keyfiyyətli ağac materialı üçün el-el, oba-oba gəzib, daha çox 80-100 yaşlı ağaclara üstünlük veriblər. Çanağın düzəldilməsində istifadə olunan tut ağacı kimi, sazın qolu düzəldilən qoz ağacının da quzeydə, yaxud güneydə bitməsi nəzərə alınmalıdır. Tut ağacı ilə qoz ağacının uzlaşması, bir-birinə uyğun gəlməsi də vacib şərtdir. Yəni müxtəlif şəraitdə yetişmiş ağaclardan taxtanı eyni qalınlıqda yonmaq olmaz. Ağacın məsamələrinə əsasən taxtanın (qabırğaların) çəkilmə istiqaməti xüsusi rol oynayır. Qabırğalarda məsamələr ya perpendikulyar, ya da maili olmalıdır. Quzeydə bitən ağacdan alınan taxta güneydə bitən ağacınkına nisbətən nazik olmalıdır. Güneydə bitən ağac yaxşı qaralır, qurutduqdan sonra onu istənilən formaya salmaq olur. Quzeydə bitən ağaclar isə sulu olduğundan yaxşı qaralmır, əyilməyə meyilli olur. Adicə barmağın tərindən canına su çəkir.

Saz düzəltmək üçün seçilmiş ağacın kəsilmə vaxtı mütləq nəzərə alınmalıdır. Kəsilən ağac qabığı soyulmadan kölgədə, gün dəymədən ən azı 8-10 il qurudulmalıdır. Gərək ağac yazda torpaqdan canına su çəkməmiş kəsilsin. Ümumiyyətlə, ağacların şirəvermə dərəcəsi ən çox yanvar, fevral aylarında azalır. Çanağın hazırlanması üçün nəzərdə tutulmuş ağacı da bu aylarda kəsmək lazımdır. Bu onunla əlaqədardır ki, şirəsi çox olan ağacdan hazırlanmış çanaq bir qədər quruduqdan sonra çatlayır və yaxud deformasiyaya uğrayır. Çanaq yonulduqdan sonra uzun müddət xüsusi temperaturda, qaranlıq yerdə ən azı 2-3 il qurudulmalıdır.

İstənilən çalğı alətinin, o cümlədən sazın çanağını hazırlamaq üçün kəsilmiş ağac gövdəsini ikiyə bölüb, özəyi çıxarmaq lazımdır. Təcrübə göstərir ki, yaşı çox və özəyi boş olan ağacdan istifadə etmək məqsədəuyğundur.

Tut ağacından 50 sm-lik kötük kəsdikdən sonra onu 4 hissəyə bölmək lazımdır ki, tərsini, avandını biləsən. Ağacın gün döyən tərəfindən sazın sinəsi üçün istifadə daha məqsədəuyğundur. Geridə qalanlardan isə qabırğa üçün istifadə etmək olar. Yeri gəlmişkən, bəzən qabırğa düzəltmək üçün qaraağac, çinar və gilasdan da istifadə edənlər olsa da, bu ağacların heç birindən alınan taxtanın əyilmə effekti tut ağacındakı kimi olmur. Qol üçün istifadə edilən qoz ağacını isə 1 m uzunluqda kəsmək lazımdır ki, qurudarkən uclarda əmələ gələn çatları kəsib götürdükdən sonra normal uzunluq qalsın. Sazı düzəldərkən hər bir hissənin ölçülərinə diqqət etmək də vacib şərtdir, yəni bunların da öz standartları var.

(ardı gələn sayımızda)

Musa NƏBİOĞLU

Əməkdar Mədəniyyət İşçisi,

Azərbaycan Aşıqlar Birliyinin

Katibi

Ədalət.-2017.-8 fevral.-S.3.