FOLKLOR, AŞIQ VƏ KLASSİK ƏDƏBIYYATIN ŞƏKİL VƏ OBRAZLARI M.P.VAQİF POEZİYASININ DOMİNANTI KİMİ

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

Vaqif yaradıcılığı əsas etibarı ilə folklor, aşıq və klassik ədəbiyyat janrlarından səmərəli istifadə etmə müstəvisində araya-ərsəyə gəlmişdir. Onun lirikasının episentrində dilin sadəliyi, təbiliyi, aydınlığı və ifadəliliyi dayanır. Tofiq Hacıyev haqlı olaraq Vaqif folklor zəmininə söykənməklə, Füzuli məktəbindən xalq dilinin çalarlarını mənimsəyib ədəbi məktəb yaratmışdır. Vaqif şifahi xalq yaradıcılığının mövzu və motiv, janr və şəkillərindən, atalar sözləri və zərbi məsəllərdən, fəlsəfi-ekspressiv formullardan uğurla yararlanmışdır. Onun qoşma janrında qələmə aldıqlarında aşıq qoşmalarının poetik biçimləri xüsusilə nəzər-diqqəti cəlb etməkdədir.

Mövzu baxımından yaradıcılığı rəngarəng olan sənətkarın əsərlərinin xeyli qismi gözəlliyin vəsfinə həsr olunmuşdur. "Gözəllik" dedikdə Vaqif bu anlayışa yalnız dar çərçivədə nəzər salmır, o, "gözəllik" dedikdə insanın daxili, mənəvi aləmi ilə zahirinin həmahəngliyini başa düşür. Bununla belə, Vaqifdə gözəllik əsasən qızla, qadınla, xanımla bağlanır. Bu baxımdan Vaqifin "O şux qəmzələrin, xəncər kirpiyin", "Bir sənəmin sinəsinə müştağam", "Bu gün bir əcayib gözəl sevmişəm", "Ey süsən sünbülüm, al zənəxdanım", "Sənsən ey nazənin, gözəllər şahı", "Sığallanıb-sığallanıb siyah zülf", "Boyun sürahıdır, bədənin büllur", "Bir fitnə fellinin, üzü xallının", "Ey maral baxışlı, sona sığallı" və s. kimi şeirlərində gözəllər və gözəllik müxtəlif yönlərdən çoxsaylı bədii-poetik ifadə vasitələrinin, epitetlərin, bənzətmələrin, müqayisəli, qarşılaşdırıcı ibarələrin köməyi ilə təsvir obyektinə çevrilir. Vaqif nəinki folklorda, həm də klassik ədəbiyyatımızda gözəlliyi mücərrədlikdən xilas edib, A.Dadaşzadənin təbirincə desək, "ülvilik səltənətindən endirir". Vaqifdə gözəlliyin məkanı da mücərrəd yox, konkretdir. O, gah Qarabağda, gah Kür qırağında, gah da Tiflisədədir və s. və i.a. Vaqifdə gözəli və gözəlliyi özündə əks etdirən nə varsa, diqqət mərkəzinə çəkilir. Gözəlin təsviri ilə (üzünün, alnının, qaşlarının, burununun, ağzının, boy-buxununun, baxışının, yerişinin, duruşunun, qamətinin) onun pal-paltarının əksər tərəfləri elə incə müşahidəliliklə verilir ki, buradakı milli ornamentlərlə bəzədilmiş poetik obraz oxucunu ovsunlayır.

Vaqif yaradıcılığının incisi, cövhəri onun lirikasıdır. Şeirlərindəki təhkiyə üsulu lirik özünüifadəyə xidmət etməkdədir və bu, şairin hisslərini oxucuya, dinləyiciyə uğurlu çatdırmaqla bağlıdır. Bununla belə Vaqif yaradıcılığının mayasında şifahi xalq yaradıcılığı örnəklərinin dayandığını da yaddan çıxarmaq olmaz. Vaqif şeirlərini xalq obrazlılığının dili ilə daha çox çatdırmağa səy göstərmişdir. Şifahi ədəbiyyat əsasən dinləyənlə fikri söyləyənin canlı əlaqə qurduğu mətndir. Burada söyləyənlə dinləyən arasında ünsiyyət olduqca vacibdir. Məlum olduğu kimi, şifahi sözün yazılı sözdən, fikirdən yayılma imkanları dəfələrlə çoxdur. Şifahi ədəbiyyat xüsusilə poeziya nümunələri hansı böyük sürətlə yayılırsa, Vaqifin də xalq ədəbiyyatı üslubunda yazdığı qoşmaları oxucular arasında elə böyük sürətlə yayılmışdır. Azərbaycan şifahi poetik janrında çoxsaylı bədii bənzətmələr olduğu kimi, Vaqif poeziyasının da dilində həmin ibarələrdən (bəzən onları yetərincə zənginləşdirməklə) istifadə edilmişdir. Vaqifdə "ala göz", "yar", "aşna", "bivəfa", "cəfa", "səfa", "yanağı lalə", "ağzı şəkər", "dili bal", "şamama", "qəmzə", "gülü reyhan", "camalından yağan nur", "ağ gül", "nazik bədən", "zülfləri qara", "müjgan ox", "baxışı şirin", "qəm evi", "eşq atəşi" və s. ibarəli ifadələr öz kökləri etibarı ilə şifahi poeziya ənənələrimizə dirənirsə, digər bir tərəfdən, klassik ədəbiyyatımızın xüsusiyyətlərini də özündə inikas etdirməkdədir.

Məlum olduğu kimi, Vaqif poeziyası XVIII əsrin ortalarından sonralar daha böyük vüsət almışdır. Eyni zamanda bu da məlumdur ki, Vaqif dövrünə qədər həm Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı, həm də klassik poeziyamız böyük uğurlara imza atmışdır. Ədəbiyyatımızın inkişafının hər iki qolundan Vaqif uğurlu və yaradıcı istifadə etməklə poeziyasında xalq ədəbiyyatının variantlılığını yaratmışdı. Etnik-milli, ədəbi-poetik örnəklərdən və köklərdən daha geniş şəkildə yararlanmağa çalışan Vaqif şifahi ədəbiyyatın poetik imkanlarını öz poeziyasında genişləndirməyə və zənginləşdirməyə xüsusi ilə nail olmuşdur:

Sürmələnsin ala gözlər şux olsun,

Siyah kiprik ucu almaz ox olsun,

Səg rəqiblər aralıqdan yox olsun,

Gəzək bir fərağət ikimiz belə.

Vaqif başdan ayağa xalq ruhu ilə nəfəs alırdı. Onun bu cəhəti qələmə aldığı şeirlərinin hamısının içində boy göstərməkdədir. Vaqif xalq yaradıcılığı örnəklərinə heç də təsadüfən, yaxud sözgəlişi müraciət etmirdi. Əksinə o, bu nümunələrin köməyi ilə öz ideallarını poetik fikrinin rənglərini, ibarələrini xalqa daha anlaşıqlı çatdırırdı. O, xalq yaradıcılığından xalqın dünyagörüşünü, əhval-ruhiyyəsini, arzu və istəklərini daha dərindən əks etdirmək üçün istifadə edirdi:

Kür qırağının əcəb seyrəngahı var,

Yaşılbaş sonası, hayıf ki, yoxdur!

Ucu tər cığalı siyah tellərin

Hərdən tamaşası, hayıf ki, yoxdur!

Qış günü qışlağı Qıraqbasanın,

Gözüdür Aranın, cümlə-cahanın,

Belə gözəl yerin, gözəl məkanın,

Bir gözəl olası, hayıf ki, yoxdur!

Vaqif yaradıcılığına dərindən diqqət yetirdikdə onun xalq yaradıcılığı nümunələrindən ustalıqla yararlandığının şahidi oluruq. Vaqif geniş istifadə etdiyi "intizar", "yol gözləmək", "könül tabı", "ayrılıq" və s. kimi ifadələri şeirin infrastrukturuna ustalıqla oturdur:

İntizar çəkməkdən, yol gözləməkdən,

Könlümün nə tabı, nə taqəti var.

Yazan ola ayrılığın dərdini ,

Fərhadü Şirinə hekayəti var.

Bir kimsə ki, müştaq ola cəmala,

Görənlər bilir ki, düşər nə hala,

Ol qamətini hər gələndə xəyala,

Görəsən ki, necə qiyaməti var.

Folklorşünas-alimlər Molla Pənah Vaqif yaradıcılığına şifahi xalq ədəbiyyatının təsirindən xüsuslə söhbət açırlar. Onların fikrincə Vaqif el içərisində böyüdüyündən, onun dilini, ədəbiyyatını, əfsanə və rəvayətlərini hələ lap kiçik yaşlarından hafizəsində toplamışdı. Elə buna görə də müstəsna təbə malik olan M.P.Vaqif sonralar yaradıcılığa başlayarkən el ədəbiyyatının təsiri onun bütün yaradıcılığında özünü göstərmişdir. Təsadüfi deyildir ki, Vaqifin qoşmaları həm onun dövründə, həm də sonrakı dövrlərdə yetişmiş ustad aşıqlarımızın qoşmaları ilə yaxınlıq təşkil etməkdədir. Bu eyni zamanda həm də onu göstərir ki, Vaqif, bir tərəfdən, şifahi xalq ədəbiyyatından, ikinci bir tərəfdən, ona qədər ki ustad aşıqların yaradıcılığından (Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Aşıq Valeh), üçüncü bir tərəfdən, Q.Bürhanəddin, Ş.İ.Xətai, M.Əmani və başqaları tərəfindən başlanan klassik ənənəni daha yüksək pillələrə qaldırmışdır. Buna görə də Vaqif yaradıcılığını şifahi xalq yaradıcılığı, el şairliyi və klassik ədəbi nümunələri yarada bilən sənətkarlar müstəvisində nəzərdən keçirmək lazımdır. Vaqif el şairləri üslubunda yazıb-yaratmaqla dövrün ab-havasına uyğun olaraq klassik üsluba da müraciət etməyi vacib hesab etmişdi. Məlumdur ki, aşıq sənəti yarandığı gündən daim inkişafda, və formalaşmaqdadır. Dövrdə aparıcı halları aşıq yaradıcılığında da daim özünü əks etdirmiş, dünyagörüşündən asılı olmayaraq, aşıq təzadlarla barışmaz mövqedə dayanış, intibaha meyilliliyini ortaya qoymuşdur. XVII-XVIII əsrlərdə yazıb-yaratmış aşıqların belə yaradıcılıq xüsusiyyəti Vaqif poezisiyasında xüsusilə qiyamçı mövqedə dayanırdı. Buna görə də Vaqifi heç də həyata aludə olan bir sənətkar kimi nəzərdən keçirmək düzgün olmazdı. Onun yaradıcılığında həm də sosial motivli mövzular oxucunun diqqət mərkəzinə çəkilirdi. Bu baxımdan "Bayram oldu", "Kür qırağının əcəb seyrəngahı var", "Siyahtel görmədim Kür qırağında", "Görmədim" və s. kimi poetik nümunələrinin adlarını çəkmək kifayətdir. Ədəbiyyat tarixçilərimizin fikrincə "böyük bədii təsir və ümumbəşəri gücünə malik olan "Görmədim" müxəmməsi poeziyamızın ən nadir incilərindən biri kimi yaşamaqdadır". Bu fikrin təsdiqini və həmişəyaşarlığını biz Elçinin 2015-ci ildə işıq üzü görmüş "Baş" romanında tapa bilərik. Belə ki, romanın çoxsaylı səhifələrində müəllif oxucularını bədii fərziyyələrinin doğruluğuna inandırmaq üçün Vaqifin "Görmədim" müxəmməsinin müxtəlif parçalarını əsərin mətninə ustalıqla daxil etmişdir:

Mən bu cahan mülkündə doğru halət görmədim,

Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim...

"Görmədim" müxəmməsində şair nəinki şikayətlənir, o, həm də yığcam hədəfə tuşlanan ifadələrlə dövrün ictimai-sosial mənzərəsinə qarşı çıxır, yalana, riyaya, ədalətsizliyə, sosial ziddiyyətlərə, haqsızlıqlara qarşı vuruşur, qanunsuzluğu qamçılayır, fırıldaqçıları, nadanları ifşa edir.

Vaqifin folklor, aşıq yaradıcılığı və klassik ədəbiyyatdan bəhrələndiyi onun qoşma, təcnis, qəzəl, müxəmməs, müstəzad və s. kimi janrlara yaradıcılıqla yanaşması da yaxşı sübut edir. Məlum olduğu kimi, adlarını çəkdiyimiz janrlardan qoşma, təcnis, müxəmməsdən başqa qalanlar klassik poeziyamızın şeir şəkilləridir. Yazılı ədəbiyyata aid janrlarda onun poeziyası məzmun, ifadə tərzi, ideya-bədii keyfiyyəti ilə sələflərindən xeyli fərqlənsə də, orijinallıq keyfiyyəti baxımından o, ənənəçi kimi çıxış etmişdir. Vaqifin qoşmalarındakı bədii məram, fikir, məzmun, ifadə üsulu, dil əlvanlığı və üslub tərzi onun ədəbi məktəbinin nüvəsini təşkil edir. O, klassik poeziyanın ənənəvi janrlarını qoşma janrı ilə ustalıqla əvəzləyə bildi. Janrın deyim tərzinə yeni real məzmun verdi, onun şəkil təravətini zənginləşdirdi:

Vaqif, yad et səni yad eyləyəni,

Mən sevirəm mənə yarım deyəni.

Qoymaz göz önündən sevən sevəni,

Könüldən könülə yollar görünür.

Parçadan göründüyü kimi, Vaqifin lirikasında portret işarələri, xarakteristikası aparıcı olmaqla poeziyasının dominantasını folklor janrları ilə klassik ədəbiyyat janrları təşkil etməkdədir.

Şəbnəm Məmmədli

AMEA Folklor İnstitutu

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

Ədalət 2017.- 4 iyul.- S.3.