"ATALAR-OĞULLAR" ƏDƏBİYYATDA HƏMİŞƏ ÜZLƏŞİBLƏR

“MƏN İKİ CÜR YAŞAYIRAM”

İki gün öncə ölkə prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə Afaq Məsud "Şöhrət" ordeni ilə mükafatlandırıldı. Təbii ki, Afaq xanımın ədəbiyyatımıza, mədəniyyətimizə xidməti hər kəsə məlumdur. Biz də Afaq xanımın oxucusu kimi onun bütün uğurlarına sevinir və ünvanına gələn təbriklərə qoşuluruq.

Təbii ki, bir mətbuat olaraq həmişə öz səhifələrimizdə Afaq Məsuda məmnuniyyətlə yer ayırmışıq. Lakin onun üçün əlamətdar olan bu günlərdə öncə istədik ki, Afaq xanımla həmsöhbət olaq. Arzularını, fikirlərini dinləyək. Lakin sonra içimizdən başqa bir istək keçdi:

- ONU KEÇMİŞƏ QAYTARMAQ İSTƏYİ!

Elə bu istəklə də düz 10 il bundan öncə Afaq xanımla olan iki müsahibəmizi təkrar çap etmək qərarını qəbul etdik. Düşündük ki, Afaq xanım bu əlamətdar günlərdə 10 il arxaya boylansa nələr dəyişdiyini, nələrin olduğu kimi qaldığını özü müəyyən edəcəkdir. Təbii ki, biz də onunla birlikdə arxada qalan 10 ilə dönəcəyik və həmin söhbətlərə mən, yəni Əbülfət Mədətoğlu Afaq Məsudla elə ondakı kimi başlayacağıq.

Həmsöhbətim Afaq Məsuddur.

- Azərbaycan ədəbiyyatının bugünkü durumu sizi qane edirmi?

- Ədəbiyyat deyəndə, nədənsə, biz belə öyrəşmişik, gözümüzün qarşısına ilk növbədə çoxlu əsər - üst-üstə qalanmış cild-cild romanlar, poemalar gəlir... Ədəbiyyat - bizlərin təsəvvüründə nədənsə kəmiyyətlə canlanır. Biz düşünürük ki, əgər yazıçı, şair dayanmadan yazırsa, yaxud onun on-iyirmi cildlik əsərlər külliyyatı varsa, demək, əsl yazıçı, yaxud ən böyük şair həmin bu zəhmətkeş qələm sahibidi. Bəzən həmin bu qələm sahiblərinin özləri də belə düşünürlər və nəfəs dərmədən, elə hey yazırlar, sanki hansısa sirli yarışda kimlərdənsə geridə qalmamaqdan ötrü bir ucdan kitab nəşr etdirir, qaranəfəs bu kitabların prezentasiyalarını keçirir və görünür belə düşünürlər ki, nə qədər çox yazıb nəşr olunsalar, ədəbi fikir tarixində bir o qədər çox qalacaqlar... Lakin dünya ədəbiyyatı tarixinə nəzər salanda, biz görürük ki, ədəbiyyatda kəmiyyət heç bir vaxt keyfiyyəti əvəz eləməyib. Əsərləri bu gün də insan ruhuna toxunmağa, onu oyatmağa qadir olan Füzulinin, yaxud Anton Pavloviç Çexovun, yaxud Selencerin və Borxesin, Platonovun və Kortasarın və bu kimi neçə-neçə dahinin bədii söz dünyasına miras qoyub getdiyi həcmcə çox az, bədii-ruhi təsir qüvvəsi ilə bütün zaman və məkan ölçülərinin fövqündə dayanan əsərlərini xatırladıqca, Ədəbiyyat deyilənin - sözlər və süjetlər yığımı ilə dolu qalaq-qalaq yazı yox, müəyyən energetik sirayət diapazonuna malik Diri Söz - kiçicik bir şeir, yaxud esse və hekayə, yaxud qalın romanı nəfəsə gətirən bircə cümlə olduğunu anlamalı oluruq... Bu gün Azərbaycanda bircə diri şeir, yaxud insan hisslərində kiçicik də olsa, nəyisə dəyişə bilən balaca bir esse yaranırsa, deyə bilərik ki, bu məmləkətdə bu gün də Ədəbiyyat yaranır... Və bu baxımdan tam səmimiyyətlə deyə bilərəm ki, bu gün Azərbaycanda böyük ədəbiyyat yaranır. İstər poeziyada, istərsə də nəsrdə. Sadəcə bu ədəbiyyatı, ondan həcmcə xeyli artıq dərəcədə yaranan öldürücü ədəbi makulatura okeanından seçmək oxucu üçün bir o qədər asan iş deyil...

- Bu gün Azərbaycan ədəbiyyatı qocalara və cavanlara bölünüb. Sizin bu parçalanmaya münasibətiniz necədir?

- Bilirsiniz ki, tarix boyu cavanlar heç vaxt özlərindən əvvəlkiləri - yəni, belə deyək, "qocaları" bəyənməyib və bu proses tək bir ədəbiyyatda və tək Azərbaycanda getmir. Bu, İngiltərədə də belədir, XV əsrdə də belə olub. Məlum "atalar və oğullar" konflikti bu gün də öz aktuallığındadır. Bu da təbiidir. Axı zaman keçdikcə hər şey dəyişir. Hətta iqlimin özü də... Bu dəyişikliklər mənə ayarlamanı andıran hansısa kimyəvi reaksiyanı xatırladır. Düşünürəm ki, bu, amansız və qəddar, bununla yanaşı, taleyüklü və faydalı bir prosesdir. Həm bizim, özünütənqidi bir xeyli kasadlaşan, yaxud heç yerli-dibli olmayan yaşlı nəsil üçün, həm də iddiaları müqabilində ortaya əsər qoymaq məcburiyyətində qalan cavanlarımız üçün. O ki qaldı parçalanmaya, düşünürəm ki, burda ilk növbədə ağsaqqallar güzəştə getməlidirlər, ilk addımı onlar atmalıdırlar. Ən azı, xırda hisslərdən, insana qıcıq və narahatlıq gətirən yersiz ədavətlərdən uzaq olmaqdan ötrü. Babalarımız demişkən: "öz böyüklüklərini göstərməkdən ötrü"... Lakin mən heç də bununla cavanlara haqq qazandırmaq fikrində deyiləm. Yaşı ötmüş, fikir və duyğuları səngimiş, lakin vaxtı ilə ədəbiyyatımızın, bədii fikir və dil tariximizin zənginləşməsi yolunda əlindən gələni əsirgəməyən, bu yolda ömürlərini çürüdən ədiblərimizin lağa qoyulması, təhqir olunması, əlbəttə ki, heç bir çərçivəyə sığmır. Və ən əsası, zahirən guya ədəbiyyat zəminində gedən, təhqirlər və söyüşlərlə müşayiət olunan bu mübarizə - Böyük Ədəbiyyata aparan yol deyil. Bəzən bu nifrət və qıcıq dolu yazıları oxuyanda bu gənc insanların, həmin bu kin-küdurətlə necə yaşadıqlarını, necə yazdıqlarını düşünürsən. Mənim barəmdə də dəfələrlə belə yazılara rast gəlmişəm, açığı, xeyli məyus olmuşam. Cavanlarda yaratdığım bu izaholunmaz qıcığın səbəbini dönə-dönə özümdə də, yazılarımda da çox axtarmışam və çalışmışam bu qıcığı necəsə aradan qaldıram. Əsasən az yazam, daha doğrusu, mətbuatda az görünəm... Lakin bəzən elə əsassız mülahizələrə - "irad" və "tənqidlərə" rast gəlirsən ki, orda daha nə isə düşünməyə, hansısa tədbir tökməyə ehtiyac qalmır. Bir neçə ay bundan əvvəl hansısa qəzetdə gənc bir qız bizim "Xəzər" jurnalı barədə yazır ki, "bu jurnalda dünya ədəbiyyatından heç nə yoxdur". Burda gülməyəsən, neyləyəsən?.. Düşünürsən ki, özünə dünya ədəbiyyatı jurnalı haqqında fikir demək hüququ verən bu qızın, sən demə, heç bu sahədən məlumatı yoxdu... 2004-cü ildən jurnalda nəşr edilən az qala yüzəcən ingilis, fransız, yapon, ispan, bolqar, italyan, polyak, alman, ərəb və sair və ilaxır ədiblər əgər dünya ədəbiyyatını təmsil etmirlərsə, bəs hansı ədəbiyyatı təmsil edirlər?... Əlbəttə, bunu da mən cavanlıq şıltaqlığı kimi qəbul edirəm və düşünürəm ki, dediyiniz o parçalanmanı aradan qaldırmağın, yaxud heç olmasa, səngitməyin ən qısa yolu budur. Yəni bu çılğınlıq dolu, çox vaxt əsassız, ötəri sıçramaları, hansısa ciddi mətləbə aparıb çıxara biləcək təhlükə kimi qəbul etməmək... Və imkan daxilində bu emosional və istedadlı adamlarla ümumi dil tapmağa çalışmaq. Əlbəttə, əgər bu mümkündürsə...

- Mən sizin televiziyada çıxışınıza qulaq asdım. İctimai Televiziyada "Yeni gün" proqramının qonağı idiniz. Avstriyaya səfərinizlə bağlı danışırdınız. Mənə çox ləzzət elədi ki, Azərbaycan yazıçısını o cür qəbul edirlər, o cür dəyərləndirirlər. Mən istərdim ki, o barədə bir neçə kəlmə oxucularımız üçün də deyəsiniz.

- Mən bu barədə artıq dəfələrlə demişəm. Və daha utanıram. Deyəcəklər, bu mövzuda nə qədər danışmaq olar?.. Qısaca olaraq deyim ki, 2001-ci ildə Vyanada mənim yaradıcılığımla bağlı doktorluq işi müdafiə olundu. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bu, Məshəti Gəncəvinin rübailəri barədə alman alimi, doktor Frits Meyerin 1963-cü ildə nəşr etdirdiyi "Gözəl Məshəti" doktorluq işindən sonra ikinci hadisədir. "Avropa şərqşünaslığında qadın yazarlar" adlı bu elmi işin müəllifi - Sena Doğan, 1997-ci ildə Xarici Dillər İnstitutunun dəvəti ilə Azərbaycana gəlmişdi və bir neçə il burda qalıb Azərbaycan ədəbiyyatı üzrə material toplayırdı. Mənim əsərlərimlə də həmin bu tədqiqat vaxtı tanış oldu. Sonra mənimlə tanış oldu. Müdafiədən bir qədər sonra, 2003-cü ildə Sena məni Vyanaya dəvət etdi. O həm də mənim bir neçə əsərimi - "Azadlıq" romanımı, bir neçə hekayəmi - "Dahi"ni, "Sərçələr"i, "Duyğular imperiyası"nı alman dilinə tərcümə etmişdi. Vyananın bir neçə mədəniyyət mərkəzləri "Amerlinqhauz", "Vuq", eləcə də Vyana Universiteti o il bir neçə silsilə tədbirlər təşkil etdi. Əsərlərimdən alman dilində parçalar oxundu, "Sərçələr" və "Dahi" hekayələri səhnələşdirilmişdi, mətbuat konfransları və görüşlər təşkil olunmuşdu... Və mən düşünürdüm ki, elə bir ölkədə yaşayıram ki, bu ölkənin akademiyası var, müxtəlif elmi mərkəzləri, yaradıcı təşkilatları, bir sözlə, müvafiq qurumları var ki, belə bir hadisəni nəzarətdə saxlayırlar. Axı həqiqətən bu, elə bir hadisədi ki, mən istədim-istəmədim, fiksə olunmalıdı. Axı burda söhbət tək bir Afaq Məsuddan getmir. Bu, bütövlükdə Azərbaycan ədəbiyyatının nailiyyətidir ki, Avropanın ən nüfuzlu elm və mədəniyyət qurumları bu ədəbiyyata, yəni Azərbaycanın yazıçısına, Azərbaycan düşüncəsinə bu boyda diqqət yetirir, bu ədəbiyyatı tədqiq edir, öz ölkəsində təbliğ edir, Azərbaycanı tanıdır. Sena da, bu tədbirlərin bir sıra iştirakçıları da - Vyana Universitetinin, adları çəkilən həmin o mədəniyyət mərkəzlərinin əməkdaşları da hələ də çaşqınlıq içindədirlər ki, Azərbaycanda bu hadisəyə heç bir reaksiya verilmədi... Axı mədəni ölkələrdə belə məsələlərlə aidiyyəti qurumlar məşğul olur, bu işdə təşəbbüsdə bulunan müəlliflər, tədqiqatçı-alimlər ölkəyə dəvət olunur, elmi iş arxivə salınır, elmi müzakirələrə verilir və sair və ilaxır. Bizdə isə əfsuslar olsun ki, hələ də belə bir mexanizm, yaxud ənənə yoxdur. Şəxsən mənə qalanda, bu iş artıq yazılıb və artıq dünya ədəbi fikir tarixinə köçürülüb. Və bu yaxınlarda mən Vyanaya növbəti dəvət almışam...

Təxminən həmin mövzuda elmi işlər üzərində işləyən iki gənc alim - o Sevil və Raminə xanım Məmmədəliyevaların uzun müddətli inadkar təkidləri olmasaydı, olsun ki, mənə 2001-ci ildə Vyanada ikən təqdim olunan bu iş hələ də Mərdəkandakı evimizdə, tozlu arxiv materiallarının arasında yatıb qalacaqdı. Bu, gənc, lakin sözün əsl mənasında fədakar alimlər alman dilində yazılmış bu 300 səhifəlik ağır elmi materialı öz vəsaitləri hesabına dilimizə tərcümə elətdirdilər, onun kiçicik bir hissəsini mətbuatda dərc etdilər.

Heç şübhə etmirəm ki, belə bir hadisə Gürcüstanda, yaxud ayrı bir qonşu ölkənin ədəbiyyatında baş versəydi, o ölkənin əlaqədar qurumları bu hadisəylə bağlı tamamilə ayrı bir rezonans yaradacaqdı. Bizdə isə bu sahə digər bir çox mədəniyyət sahələri kimi, hələ də dərin sular altındadı. Sonra da məyus oluruq ki, musiqimizi oğurlayırlar, bəstəkarlarımıza şərik çıxırlar...

- Siz Tərcümə Mərkəzinə rəhbərlik edirsiniz. Bu gün Azərbaycanda tərcümə işinin vəziyyəti nə yerdədir?

- Mübaliğəsiz deyim ki, bərbad vəziyyətdədir. O səbəbdən ki, əvvəla bizdə tərcümə sahəsi uzun illər, yəni sovet dönəmindən, ədəbiyyatı və bədii tərcüməni sözün əsl mənasında idarə edən böyük ideoloji qurumun - "Dövlətnəşrkom" deyilən siyasi aparatın nəzarəti altında olub və bu səbəbdən tərcüməsinə icazə verilən dünya ədiblərinin və onların əsərlərinin seçimində ilk növbədə ideoloji yönüm əsas götürülüb. Bədii tərcümə tariximizin ikinci bəlalı tərəfi - seçilmiş əsərlərin ikinci dildən, yəni rus dilindən çevrilməsi, üçüncü və ən faciəvi dərd - tərcümələrin, bədii istedadı, ədəbi ifadə qabiliyyəti olmayan naşı tərcüməçilər tərəfindən edilməsidir. Bu barədə mən dəfələrlə demişəm və yenə deyirəm: bədii tərcümə - təkcə hansısa dili bilmək, bir mətni bir dildən, o biri dilə çevirmək demək deyil. Bəlkə də məhz bu səbəbdən, hələ 80-ci illərdə mərhum prezidentimiz Heydər Əliyev dünya ədəbiyyatının dilimizə, Azərbaycan ədəbiyyatının dünya xalqları dillərinə çevrilməsi və beynəlxalq aləmdə təbliği məqsədi ilə Azərbaycanda bədii tərcümə ədəbiyyatını yüksək peşəkar səviyyədə həyata keçirəcək, koordinə edəcək bir Mərkəzin yaradılması barədə məsələ qaldırmışdı. Lakin həmin illər Heydər Əliyevin vətəndən getməsi bu məsələni açıq saxladı və bu məsələni bir müddətdən sonra, başda mərhum türkoloq-alim Aydın Məmmədov olmaqla, bir qrup ziyalı qaldırdı. Beləliklə, bu cür genişəhatəli, ölkəəhəmiyyətli bir işi həyata keçirəcək bir qurumun yaranma tarixi xoşagəlməz bir dövrə - 1988 -1989-cu illərə - SSRİ-nin dağılması, Azərbaycanda siyasi hakimiyyətin hər iki ildən bir dəyişdiyi, müharibələr və inflyasiyalar dövrünə düşdü və 1989-cu ildə anormal bir nizamnamə ilə bu təşkilat yaradıldı... Nizamnaməyə görə, beynəlxalq əhəmiyyətli belə bir ciddi, ensiklopedik işi həyata keçirməli olan Mərkəz təsərrüfathesablı, yəni öz istehsalatı hesabına yaşamalı müəssisə kimi fəaliyyət göstərməli idi. Siz bir özünüz təsəvvür edin, maddi bazası, kağızı, hətta kitab nəşr etməsi üçün qrifi belə olmayan bir təşkilat öz nəşrləri ilə, yəni dediyim həmin müharibə vəziyyətində - camaatın yeməyə çörək tapmadığı ağır dövrlərdə öz nəşrləri hesabına yaşamalı idi... Bu illər ərzində başımız çox bəlalar çəkdi. Nə zülmlə saxladıq bu təşkilatı... Yalnız 2004-cü ilin may ayında hörmətli prezidentimiz İlham Əliyevin göstərişi ilə Mərkəzə dotasiya ayrıldı. Bu dotasiya ilə biz maddi imkansızlıq ucbatından nəşrinə ara verdiyimiz "Xəzər" dünya ədəbiyyatı jurnalının fəaliyyətini bərpa etdik. Neçə illərdən bəri dünya dillərindən tərcümə etdiyimiz əsərləri kitab halında nəşr etməyə isə, hələ ki, maddi imkanımız yoxdur. Bu yaxınlarda, mədəniyyətə, ədəbiyyata xüsusi qayğı ilə yanaşan prezidentimizin dünya ədəbiyyatının Azərbaycan dilində nəşrinə dair imzaladığı sərəncam düşünürəm ki, bədii tərcümə sahəsinin inkişafına, dünya ədəbiyyatının Azərbaycanda layiqli şəkildə təmsil olunmasına əsaslı təkan olacaq. Dünyaya az qala hər sahədə inteqrasiya edən ölkəmizin ən zəruri ünsiyyət sahəsi sözsüz ki, onun mədəniyyəti və ilk növbədə ədəbiyyatıdır. Bu gün biz "Xəzər"in hər sayında Nobel mükafatı laureatlarının mühazirələrinin, müsahibələrinin, onların seçilmiş əsərlərinin orijinaldan tərcümələrini veririk. Mükafatın təqdimolunma mərasimində səslənən bu unikal çıxışların hər biri fikrimcə, oxucuya dünya, insanlıq, ilahiyyat barədə bəlkə də bir institutun verə biləcəyi informasiyanı verir. Dünyanın müxtəlif qitələrində, müxtəlif zaman kəsiklərində yazıb-yaradan bu seçilmiş qələm sahiblərinin fikir və duyğuları, əsərləri və gündəlikləri bu gün bizlər üçün - xırda məişət və sosial qayğılar bataqlığında çabalamadan özünü, ruhunu, mənəviyyatını itirib, az qala şərti instinktlərlə yaşamağa alışmış insanlar üçün əvəzsiz, şəfqətli qidadır...

- Afaq xanım, siz inkişafdan danışanda mənəviyyata da toxundunuz. Amma mənəviyyatımız bu gün çürümədədir...

- Səbəbi bizim özümüzdədir. Bunu hələ ötən əsrdən - Sabirin, C.Məmmədquluzadənin, Ə.Haqverdiyevin, digər ədiblərimizin, Allah onlara rəhmət eləsin, bizlər barədə yazdığı acı həqiqətlər dolu əsərlərindən də görürük... İllər ötsə də, başımız çox bəlalar çəksə də, bizlər yenə rahatlığa, maddiyyata meylli, məsləkimizi, əqidəmizi asanlıqla kiçicik xeyrimizə dəyişən həmin insanlarıq... Son illər ölkədə baş vermiş ağır faciələr - müharibə, insan və torpaq itkilərimiz də bizlərin bu xislətini dəyişə bilmədi. Hər bir millətin yaddaşında göynərtili damğa kimi yaşayacaq bu qorxunc həyat dərsləri belə bizlərdə heç nəyi dəyişmədi... Çətinliklərin səngiməyi ilə, sevinib çırtma çalmağımız, daxıllarımızın tozunu alıb "güzəranımızı düzəltməyə" girişməyimiz bir oldu... Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, dünyanın əksər xalqları müharibələrə, açıq epidemiyalara, ağır keçid dövrlərinə, mürəkkəb formasiya dəyişikliyinə uğrayıb və bu hadisələrdən onların da sənət və ədəbiyyatları, tarixi abidələri, mənəvi özünüdərki hardasa, necəsə zədələnib, ləngiyib, hansısa deformasiyalara uğrayıb. Bu baxımdan hələ bəlkə də daha rahat və əziyyətsiz tale bizim qismətimizə düşüb.

- Bizlərə isə heç bir müharibə, epidemiya-filan lazım deyil. Biz elə durduğumuz yerdə öz-özümüzə çürüyürük...

-İlk növbədə "yaşamaq" adlanan həyat yolunun, yaxşı yeyib-içmək, "qazanıb qabaq düşmək" olduğunu biz hamıdan yaxşı bilirik və bütün canımızla, qanımızla bu yolda ən çətin mübarizələrə girişirik. Dünya xalqları hər cəhətdən inkişaf etdikcə və bu inkişafın köməyi ilə dünyanın qaçılmaz dəyərlərinə - Bədii Sözə, Sənətə tapındıqca, bizlər yenə mal-dövlət yarışlarına girişirik, başlarımızı yüngül əyləncələrlə, bizləri ən əsası, əziyyətə salmayacaq nələrləsə qatırıq. Təki bircə dərinə getməyək, dərindən düşünməyək, beynimizə, özümüzə əziyyət verib, bəlkə həmin o dərinliklərdə nə isə yeni olan bir şey anlamayaq. Əsas odu ki, gözəl yaşayaq...

- Lakin gözəl yaşamaq - gözəl şəhərlərdə, abad evlərdə yaşamaq, dəbli geyimlər geyinib bahalı maşınlarda gəzmək deməkdimi?..

Bu gün "bizləri gözəlləşdirməkdən ötrü" dövlətimiz çox işlər görür. Kəndlər salınır, yollar, körpülər çəkilir... İnsan yaşayışı üçün dünyada yaxşı olan nə varsa, bu gün ölkəyə şamil edilir. Bütün bu işlər bizlərin həyat səviyyəmizin yüksəldilməsi, sosial rifahımızın yaxşılaşdırılması üçün görülür. Lakin bu görülənlər - bizlərin özümüzü - bizim mahiyyətimizi, xislətimizi dəyişə biləcəkmi?..

- Bəs çıxış yolu nədədir, xilas yolu hardadı?..

- Çıxış yolunu biz daim dövlətdən gözləməyə adətkərdəyik. Sözsüz ki, bir çox qayğılarımıza dayaq olan dövlətimiz bizi, addım-addım sürükləndiyimiz bu qorxunc mənəvi iflasdan qurtarmaq üçün də nə isə edə bilər və əslində edir də. Elm və sənət adamlarına, ümumilikdə, mədəniyyətə, yaradıcı birliklərə olan qayğı buna əyani sübutdur. Burda mən mütləq H.Əliyev Fondunun elm, təhsil və mədəniyyət sahəsində gördüyü fantastik işləri də qeyd etmək istəyirəm... Bütün bu işlər əlbəttə ki, gedir. Lakin dediyiniz o çürümənin qarşısının tək bir dövlət qayğısıyla, yaxud dediyim vahid ideoloji mexanizmin yaradılmasıyla alınacağına inansaq, düşünürəm ki, yanılmış olarıq. Baxın, bu il tədris mövsümünün açılışına uşaqlarımıza nə qədər yeni tikilmiş, yaxud təmir olunmuş gözəl məktəblər, dərs ləvazimatları və sair verildi. Yəni zahirən uşaqlarımızın təhsil alması üçün dövlət əlindən gələni etdi. Lakin həmin bu yaraşıqlı məktəblərdə uşaqlara bilik verəcək müəllimlər?.. Onları ki təmir eləmək mümkün deyil. Yaxud dərs vəsaitlərimizin keyfiyyəti?!. Bu barədə, yəni orta məktəblərdə istifadə olunan dərs vəsaitlərinin bərbad vəziyyəti ilə bağlı dəfələrlə yazmışam, əvəzində söyüş və təhqirlər qazansam da yenə deyirəm: əgər övladlarımız, sözün əsl mənasında, bu qorxunc "Əlifba"larla təhsil alacaqlarsa, IX siniflərdə keçilən rus dilində "Ədəbiyyat müntəxabatı" (Xrestomatiya) kitabında C.Məmmədquluzadənin məşhur "Danabaş kəndinin əhvalatları"nı "İstoriya sela telyaçaya başqa" kimi oxuyub öyrənəcəklərsə, vay bizim halımıza...

Görünür ki, biz bir xalq kimi mahiyyətcə dəyişməliyik. Özümüzü tanımalı, bizləri tarixin bütün mərhələlərində xar edən zəifliklərimizi, eyib və nöqsanlarımızı dərk etməliyik. Xislətimizdəki cahilliyi, mənəvi-ruhi təkamülə şüurlü, ya şüursuz müqavimətimizi, tənbəlliyimizi, dünya malına aşiqliyimizi, gördüyümüz işlərdə başdansovduluğumuzu, hər bir şeydə, hətta ən müqəddəs toxunulmaz dəyərlərimizdə belə, mənafe axtarmaq adətimizi, kiçicik xeyrimiz naminə mümkün alçaqlığa qədər alçala bilmək istedadımızı axır ki, tərgitməliyik. Bu, əlbəttə ki, bir ilin, beş ilin işi deyil və bu işdə, yeri gəlmişkən, ciddi ədəbiyyatın və bu ədəbiyyatın təbliğinin rolu əvəzsizdir...

"Maneələri, faciələri təbii qəbul etmişəm”

Əbülfət Mədətoğlunun budəfəki qonağı Azərbaycan Tərcümə Mərkəzinin rəhbəri, öz yaradıcılığı ilə Azərbaycan sərhədlərini aşıb böyük dünya ədəbiyyatına doğru yol gedən Afaq xanım Məsuddur.

- Afaq xanım, xoş gördük. Necəsiniz?

- Sağ olun. Yaxşıyam.

- Afaq xanım, belə götürəndə Azərbaycan balaca bir məmləkətdi, amma çox varlıdı. Bu varlı olan, əslində heç nəyi olmayan Azərbaycan adlı dünyayla danışmağa dil tapırsınız, yoxsa ayrı-ayrı dillərdə danışırsınız?

- Mən çalışıram danışım və elə bilirəm müəyyən əlaqə yarada bilmişəm. Amma Azərbaycanla bütövlüklə ünsiyyətə girdiyimi deyə bilmərəm.

- Bəs dünyayla necə dil tapmısınız?

- Mənə elə gəlir dünyayla daha asan dil tapıram. Bir çox Avropa ölkələri ilə artıq münasibətlərim var. Bu yaxınlarda yenidən Vyanadan dəvət almışam. Vyananın Mədəni Əlaqələr Komitəsinin dəvətidi. Bu, təxminən onların Mədəniyyət Nazirliyidi.

Orda mənim Vyana radiosu ilə çıxışım, vyanalılarla canlı bağlantım nəzərdə tutulub. Əsərlərim alman dilində oxunacaq.

- Bəs adamlarla necə, onlarla dil tapa bilirsinizmi?

- Azərbaycanda?

- Ümumiyyətlə.

- Mənim öz ətrafım var, yaxın dostlarım var. Onlar tək ədəbiyyatçılar deyil. Teatr, musiqi aləmindən dostlarım var, sadə insanlar da var. Amma bu adamlar çox azdır və vaxt azlığından, onlarla da həmişə ünsiyyətdə ola bilmirəm.

- Bir məşhur misra var. Deyir: "Ümid sənin çörəyin, ye Mehmet, ye". Həyatda ümidiniz çox olub, yoxsa çörəyiniz?

- Ümid deyə bilmərəm, amma böyük bir sevgim olub həmişə. Bu, nəhəng bir sevgidi. İlahi sevgi. Hər birimizin həyatında çətin anlar, faciələr, maneələr olur. Həmin bu ilahi sevgiyə görə mən o maneələri asanlıqla adlamışam. Yəni heç vaxt heç nəyə ümidlə baxmamışam. Sadəcə, maneələri, faciələri təbii qəbul eləmişəm. Ən çətin məqamlarda belə özümü xoşbəxt və güclü hiss etmişəm. Ona görə yox ki, hansısa əsərlər yazmışam, hansısa nəsildənəm, kiminsə qızıyam. Sadəcə o hiss mənə verilib ki, xoşbəxt və azadam. Bu, elə bilirəm İlahinin mənə olan sevgisidi. Burda heç bir ümidə yer qalmır məncə. Ümid - konkret nəticə, yaxud hər hansı obyekt tələb edən hissdir. Yəni insan konkret olaraq nəyəsə ümid edir. Məndə isə dediyim həmin o nəhəng sevginin konkret obyekti yoxdur.

- Rəhmətlik Məmməd Araz deyib ki, bir ümidin ətəyindən tutub da fırlan. Bəs sizin ətəyindən tutduğunuz o inam nədir?

- O inam, məncə, İlahinin özüdür. Bu, o qədər ağlasığmaz, o qədər ölçüsüz, səmtsiz bir hissdir ki, indi mən onu sizə dəqiq təsvir edə bilmərəm. Bu, İlahinin ətəyi də deyil... Bu, ola bilsin ki, elə mən özüməm. Bu, o qədər ələgəlməz, real anlama, şüur məhsuluna çevrilə biləcək bir şey deyil ki, deyim onun ətəyindən tutmuşam.

- Siz nədənsə qorxursunuz?

- Qorxu hissi məndə olur. Ancaq böyük mənada yox. Övladlarım üçün, yaxın dostlarım üçün qorxuram. Bəzən görürsən ki, mənasız qorxular da keçir məndən. Amma bütün bu qorxular ötəri qorxulardır.

- Bəs hesabat anında gecə kimə hesabat verirsiniz?

- Özümə.

- Nə ilə bağlı?

- Mən hər gecə yaşadığım günü - hərəkətlərimi, yəni nə demişəm, nə yazmışam, mütləq süzgəcdən keçirirəm. Düşünürəm, nə düz idi, nə səhv idi. Əslində bu proses məndə gün ərzində də gedir. Gecələr isə hər şeyi sadəcə daha diqqətlə götür-qoy edirəm...…

- Rəfiqələriniz sizi dəmdən axtarır, yoxsa qəmdən?

- Mənim rəfiqələrim yoxdur, bir neçə dostum var. Mən onları, onlar da məni həmişə ən yaxın məsafələrdə hiss edirlər. Elə də tez-tez görüşmürük. Bu görüşlərin bir ölçüsü, forması, dəqiq vaxtı da yoxdu. Görüşməyəndə də, heç nə dəyişmir.

- Bəs qonaq getmək, qonaq qarşılamaq necə?

- Qonaq getməyi sevmirəm. Qonaq qarşılamağı sevərdim, amma buna da vaxtım, halım yoxdur. Evə o qədər yorğun gedib çıxıram ki, kiminləsə danışmağa taqətim olmur. Bir bazar günləri qalır, onu da ancaq dincəlirəm.

- Ad günü keçirməyi xoşlayırsınız?

- Yox, qətiyyən. Ad günüm yaxınlaşanda əhvalım korlanır. O gün mənim üçün bəlkə də ən ağır bir gündü. Yəni bilirəm ki, həmin gün mütləq kimlərsə gələcək, mütləq sağlıqlar, xoş sözlər deyiləcək, məni tərifləyəcəklər. O insanlar, yəni gələnlər əslində məni sevən insanlardı, onlar beləcə öz borclarını yerinə yetirmək istəyəcəklər. Hər il mən çalışıram ötüşəm bu tədbirlərdən. Bu il nə isə alınmadı.

- Ad gününüz nə vaxtdır?

- İyunun 3-ü.

- Ən böyük hədiyyəniz nə olub ad gününüzdə?

- Nə barədə, maddi?

- Dəxli yoxdur. Bu yaşa qədər ən böyük hədiyyəniz nə olub?

- Ən böyük hədiyyəm, əvvəllər də, indi də yaxın dostlarımın həmin gün məni xatırlamalarıdı.

- Şərəfinizə xoş sözlər deyəndə özünüzü necə hiss edirsiniz?

- Çox pis.

- Niyə?

- İnsan var, gəlir, səni təbrik edir və daha heç nə demir. Söhbət dostlardan getmir, əlbəttə. Ancaq bizim adətlərimiz var axı... süfrə açılır, burda mütləq sağlıqlar deyilməlidir. Bəzən o sağlıqlar ürəkdən gəlir, olur da ki, insan özünü, nə isə deməyə borclu hiss edir, nə isə deyir, sənsə hiss edirsən ki, o, borcunu yerinə yetirir, bu isə onun üçün elə də asan bir iş deyil. O bundan gərilir, özünü məcbur edir, bu da məni üzür.

- Onda belə bir şeyi də soruşum. Siz özünüz hədiyyə verməyi xoşlayırsınızmı?

- Xoşlayıram, ancaq mən o hədiyyələri əsasən göndərməyi xoşlayıram. Ad günü şərti bir şeydi.

- Ümumiyyətlə, istirahət etməyi xoşlayırsınız?

- Passiv istirahəti yox. Mən daim nə iləsə məşğul olmağa öyrəşmişəm. Bir iş tapmayanda da ən azı düşünürəm. Hətta yuxuda da. Yesentukidə isə təbiət o qədər gözəl, o qədər mülayimdi ki, həmin o mülayimlik insanın ruhunu o qədər ovudur ki, orda fikirləşirdim ki, niyə bu qədər ili özümə əziyyət verib o qədər əsər yazmışam?..

- Bir söz işlətdiniz ki, bu qədər niyə yazmışam. Sizin yazılarınız sizi Azərbaycan cəmiyyətinə, oxucusuna və dünyaya tanıdıb. Azərbaycanda məşhur olmaq sizin üçün nə deməkdi? O məşhurluq sizi dolandırırmı?

- Azərbaycanda məşhurluq hələ heç kimi dolandırmayıb. Yəni bizdə oxucu səviyyəsi hələ o yerə gəlib çatmayıb ki, ciddi yazıçı öz kitablarının hesabına dolansın. Məşhur olmağı isə düzünü deyim, mən heç vaxt istəməmişəm. Məşhurluq insanın azadlığını əlindən alır. Piyada gəzməyi, saatlarla küçələrlə yeriməyi çox sevirəm. Yəni azadlığı sevirəm. Tanınanda, insanı küçədə saxlayırlar, sorğu-suala tuturlar, sən də küçənin ortasında dayanıb az qala müsahibə verməyə məcbur olursan. Məşhur olmaq - həm də hansısa mənada oxucunun malına çevrilmək deməkdi. Əsərini ki, oxudu, yəni hisslərini, fikirlərini özününküləşdirdi, oxucuya elə gəlir ki, artıq sən də onunsan, onun mülkiyyətisən. Son illər efirdən də, mətbuatdan da yayınmağımın əsas səbəbi əslində elə budu. Bu müsahibə ilə bağlı özünüz də bunu gördünüz.

- Onda belə çıxır ki, siz dükan-bazara heç getmirsiniz də?

- Ərzaq üçün getmirəm, amma özüm üçün, yaxud kiməsə hədiyyə almaq üçün məcbur olub gedirəm. Orda da məni tanıyırlar, müxtəlif qanqaraçılıqlar olur. Avropada bir qədər tanınan yazıçıların köməkçiləri olur ki, bu dükan-bazar işini ona həvalə edirlər. Mənim hələ ki, belə bir imkanım yoxdur. Odur ki, özümə bir şey almaq mənim üçün, sözün əsil mənasında faciədir.

- Sizə toy dəvətnaməsi gələndə özünüzü necə hiss edirsiniz?

- Açığını deyim, toya getməyi sevmirəm. Ancaq yaxın dostlarımın övladlarının və qohumlarımın toylarına gedirəm. Bu səbəbdən qızımın toyunda yüzəcən kişi xanımsız gəlmişdi. Bu, mənə qarşı üsyan idi. Mən də çox təbii qəbul etdim.

- Sizin Tanrıya münasibətiniz? İnanırsınızmı Allaha?

- Mən elə Ona inanıram, Onunla da yaşayıram.

- Allaha inanan Afaq xanım başı ağrıyanda birinci Allaha üz tutur, yoxsa həkimə?

- Bizim hər birimizdə Allahın zərrəsi var. Birinci özüm-özümə üz tuturam, özümü dinləyirəm, özüm-özümü müalicə edirəm. Ümumiyyətlə, dərman atmıram, həkimlərə də inanmıram. 10-15 il bundan əvvəl elə oldu ki, həkimlər məni ölüm vəziyyətinə gətirib çıxardılar. Ondan sonra həkimə getmirəm.

- Tək qalanda darıxırsınız?

- O baxır hansı ovqatda oluram. Mən iki cür yaşayıram. Bir öz ərazimdə, yəni yazıda, bir də real qatda. Öz ərazimdə olanda ailə, idarə işləri arxa plana keçir. Orda mən qətiyyən darıxmıram. Orda aylarla, olur ki, bütün ili oluram və saatları, günləri hiss etmirəm. Demək olar, ayrı bir zaman ərazisinə düşürəm. O ki, real həyata qayıdıram, əlbəttə, onda gərək mən nə iləsə məşğul olam. Yoxsa çox darıxıram. Ölümcül sıxıntılar keçirirəm.

- Bağınız var?

- Bəli.

- Orda özünüzü nə ilə ovudursunuz?

- Bizim bağ Mərdəkandadır. Çox gözəl də bir yerdədir. Dənizin yaxınlığında ikimərtəbəli villadır. Qışda sakitlikdi. Amma təbiət etibarı ilə oranı qəbul edə bilmirəm. Mənim atamın da, anamın da kökü dağ yerlərindəndi. Bəlkə bu səbəbdən öz genetik yaddaşımla dəniz səviyyəsini qəbul eləmirəm?.. Baxmayaraq ki, orda bütün şərait var, rahatlıq tapmıram.

- Sizin üçün qarderobu kim seçir?

- Özüm. Sizə deyim ki, mən çox geyim almıram. 17 il bundan əvvəl həyat yoldaşım mənə çox bahalı bir şuba almışdı, onu hələ də səliqə ilə geyinirəm. Ümumiyyətlə, tez-tez geyim almağı sevmirəm. Həm də çalışıram elə bir şey alım ki, məni bezdirməsin və dükana getmək ehtiyacımı uzun müddətə öldürsün.

-Afaq Məsud Azərbaycan adlı məmləkətdə nəyin olmamasını istərdi?

- Yesentukidə olanda Azərbaycanı bir daha kənarda gördüm. Axı uzaqdan hər şey daha aydın görünür. Elə bil yuxarıdan baxdım ölkəyə. Bu gün Azərbaycanın sözün əsl mənasında yenidən doğulmasını anlamaq üçün bəlkə də ölkədən bir qədər kənarlaşmaq, məmləkətdə baş verənlərə uzaqdan baxmaq lazımdır. Burda biz yol gedərkən gözümüzün yanıyla hardasa böyrümüzdə, ya arxamızda nəyinsə söküldüyünü, haranınsa qazıldığını görüb küçələrin bu bitib-tükənməz toz-torpağına, gedişi çətinləşən qapalı yollara görə deyinirik. Kənardan baxanda isə bütün bu söküntülərin, toz-torpağın, yenidən doğulan ölkənin çətinli-əzablı doğulma halı olduğunu anlayırıq. Vətəndən çıxanda və geri qayıdanda ilk növbədə onu anlayırıq ki, tək bir Binə hava limanı ilə əzəmətli Rusiyanın Mineral sularının hava limanını müqayisə etmək kifayətdir ki, hər bir azərbaycanlı bu ölkənin vətəndaşı olduğu üçün gizlicə də olsa qürur duysun. Niyə "gizlicə" deyirəm, çünki müstəqilliyə qədəm qoyandan bizlərdə dövləti, dövlət başçısını tərifləmək, görülən yaxşı işlərə "yaxşı" demək nədənsə ayıb sayılmağa başlayıb. Bizlərə görə dövlət də, onun başçısı da bizim üçün, övladlarımızın gələcəyi üçün gecə-gündüz çalışmalıdı. Gördüyü işlər barədə vaxtaşırı bizlərə hesabat verməlidi, çatışmayan tərəflərini düzəltməlidi. Dövlətinə belə tələbkarlıqla yanaşan bizlər bu tələblərin müqabilində bunun yarısı qədərində özümüzə də yanaşsaydıq, pis olmazdı. Bu gün Azərbaycanın çiçəklənməsi üçün bütün imkanlardan istifadə edilir. Şəhərlərimiz, kəndlərimiz, yollarımız, güzəranımız getdikcə abadlaşır...

"MƏN İKİ CÜR YAŞAYIRAM”

- Bəs biz özümüz abadlaşırıq?

- İnanın ki, dincəldiyim Yesentukinin Kalinin sanatoriyasında bir neçə azərbaycanlı ailəsi dincəlsə də, qaldığım iyirmi dörd gün ərzində mən Sibirdən gəlmiş 74 yaşlı qarıyla həmsöhbət ola bildim. Onunla biz qədim şamanlıqdan tutmuş bu gün dünyada baş verən ictimai-siyasi proseslərdən hər tərəfə gedib çıxdıq. Bizimkilərə isə açığını deyim, yaxın getməyə belə çəkinirdim. Ən azı o səbəbdən ki, bizimkilərlə söhbətə girişməkdən ötrü ilk əvvəl gərək Yesentukinin, Kislovodskinin dükanlarından, ölkənin varlı adamlarının ailə sirlərindən və daha nələrdən məlumatın olsun və sair və ilaxır. Bu baş-gözlə biz hələ nələrəsə iddialıyıq. Gözəl həyata, abad yaşayışa. Biz ümumiyyətlə, hər şeydən narazı qalmağa bir növ adət etmişik. Bu narazılıq bizim təbii halımıza çevrilib. "Qızıl balığın nağılı"ndakı qarı kimi. Elə hey ağzımızı əyib elə hey nəysə istəyirik. Bir balaca nəfəs dərib düşünək ki, biz bu iddialara layiqikmi? Gün gələcək Azərbaycanın sosial-siyasi problemləri bitəcək, hər bir azərbaycanlı olsun ki, dünyanın ən varlı ölkələrinin vətəndaşlarının həyatını yaşayacaq. Lakin bütün bu abadlıq bizləri mahiyyətcə dəyişə biləcəkmi? Çox istərdim ki, intellektimiz, mənəviyyatımız tələblərimizlə uyğunlaşa bilsin. Deyəsən mətləbdən uzaqlaşdım...

- Eybi yoxdu, buyurun.

- Təsəvvür edin ki, orada - sanatoriyada keçmiş MDB ölkələrindən, Dağıstandan, Gürcüstandan, Rusiyadan və digər yerlərdən gələnlər vardı. Onların bir çoxu ilə ötəri tanışlıqdan, qısa söhbətlərimizdən, bu ölkələrin Azərbaycanın uzaq, geridə qalmış Sovet illərini yaşadığının şahidi oldum. Ayaqları hansısa xəstəlikdən şişmiş bir həmyerlim - orta yaşlı kök bir qadın isə nəfəsini güclə çəkə-çəkə hardasa yaxındakı mağazadan aldığı mirvari haqqında elə danışırdı, elə bil dərmanından danışırdı. Bu böyük faciədi, milli faciə! Niyə hər şeyin mahiyyətinə, incəliyinə kimi varan bizlər özümüzü kənardan görmürük? Niyə axı bu gündəyik? Sabirin, Cəlil Məmmədquluzadənin obrazlarından nə vaxt çıxacağıq?

- Kiməsə borcunuz var?

- Mənəvi?

- Hər iki mənada.

- Maddi deyəndə ki, bəzi dostlarıma borcum var. Ancaq buna maddi də demək olmaz. Bu, daha çox mənəvi borcdur. Bir təşkilat rəhbəri kimi onların sosial vəziyyətinin necə olduğunu bilirəm, amma heç nə edə bilmirəm. Onlara zəhmətlərinin və istedadlarının müqabilində layiq olduqlarını verə bilmirəm. Bu mənada özümü həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən onlara borclu sayıram.

- Tanınmış yazıçı, böyük bir təşkilatın rəhbəri, sözün həqiqi mənasında Azərbaycan ədəbiyyatını böyük dünyaya çıxaran Afaq Məsud öz məşhurluğunun dəyərini Azərbaycanda ala bilir, yoxsa yox?

- Əvvəla mən özümü məşhur hesab etmirəm. Əgər bir qədər tanınıramsa, bunun da bir müsbət məqamı var ki, Azərbaycanda tanınan adamın sözünü eşidirlər, ona inanırlar. Yeganə təsəllim budur ki, az-çox tanınmağım sözümü aidiyyətli ünvanlara çatdıra bilir.

("Ədalət”, 2007)

Əbülfət MƏDƏTOĞLU

Ədalət 2017.-3 iyun.- S.8-9.