Mehman adlı ev sahibi və ya mətn kontekstində gəzişmələr

Mehman Qaraxanoğlu - 60

Yazı masamın üstündə nəfis hazırlanmış, "Mən konteksti düşünürəm" (ədəbi-tənqidi təhlillər və esselər) adlı kitab və yaddaşımda 42 il öncə ilişib qalan doğma bir ad - Mehman. Yanaqlarında qızartı, baxışlarında səmimilik, davranışlarında qətilik olan bir Astaralı yeniyetmə. Şeirlərini ucadan deməyi xoşlamasa da, tənqidi mülahizələrində, fikirlərində ötkəm, özünəgüvəncli idi. O vaxt İ.Şıxlı, Ə.Dəmirçizadə, F.Qasımzadə və digər dəyərli müəllimlərimizi dinləyəndə, Asif Ata "Ocağ"ına toplaşanda, hərdən ədəbiyyatla bağlı tədbirlərdə iştirak edəndə şair, tənqidçi, alim olacağımızı düşünməsək də, müəllim olacağımıza, əsasən, əmin idik. Mehman da əmin olduğu yolla getdi və bu gün də Cənub bölgəsinin nüfuzlu müəllimlərindəndir. Digər istəklərinə isə addım-addım, səbrlə nail olmaq istədi və bunu da başardı. İndi o, neçə-neçə şeir kitabının müəllifi və filologiya üzrə fəlsəfə doktorudur. Lənkəran Dövlət Universitetinin müəllimidir. Masamın üstündə olan kitabsa onun ədəbi düşüncələrinin, sözə, mətnə yanaşma tərzinin bitkin məhsuludur. Kitab haqqında düşüncələrim və mətndaxili gəzişmələrsə onun 60 illik yubileyinə bir dost baxışı, bir ziyalı münasibətidir.

"Məsləhətlərə son" deyib nağıllar dünyasındakı 40-cı qapını açmaqdan, onun sirrini öyrənməkdən qorxmayan M.Qaraxanoğlu 60-cı qapının astanasındadır. O, özü də yaxşı bilir ki, 60-cı qapını bir az təmkinlə, bir az müdrikcəsinə açmaq lazımdır. 20-ci, 30-cu, 40-cı qapıları açanda elədiyi "dəliqanlılıq","səbrsizlik" burda yetərli deyil. 108-cilərin tanıdığı Mehman söz və ədəbiyyat naminə üzündə cəmlənmiş həya suyunu unudaraq ədəbi aləmin 60-cı qapısından tələsik içəri dürtülən deyil. O, 60-cı qapının astanasında keçdiyi yolun hesabatını vermədən nə qapını döyəndir, nə də içəri soxulan. Bizim tanıdığımız Mehman belə də etdi. Hesabat məzmunlu "Mən konteksti düşünürəm" adlı tənqidi təhlil və esselər toplusu ortada.

Mən deyə bilmərəm Mehman "Sizif" kəlməsini ilk dəfə müəllimi İ.Şıxlıdan eşidib, yoxsa sonra haradansa oxuyub, amma onu bilirəm ki, Mehman qələmini yuxarı qaldırdıqdan sonra aşağılara endirib, eyni şeyi təkrar etməyin tərəfdarı deyil. Sizif əbədi əzabla daim məşğul olub Tanrıları aldatdığını, əbədi yaşadığını düşünə bilər, amma o, ələnib gəldiyi zirvədən o yanda olan əsl əbədiyyətdən heç vaxt xəbər tutmayacaq. Mehman Qaraxanoğlu mətndə, sözdə əsl əbədiyyəti axtaranlardandır. Sizif Kamyunun absurd qəhrəmanı ola bilər, amma M.Qaraxanoğlu absurd şair, absurd tənqidçi, absurd müəllim olma haqqına sahib deyil. O, mətndə nə axtardığını bilir və mətnin ən dərin qatlarına baş vuranda belə boğula biləcəyindən qorxmur. Öz sözünü, öz fikrini deyir. Yəni, o, standart tənqidşünaslıqdan uzaq təhlilçidir.

"İctimai rəyin sağ tərəfində" dayananda belə sol tərəfi də yaxşı görür M.Qaraxanoğlu. Sol istiqamətdə olan aktları da icra etməyi xoşlayır, gözləmə salonu ilə hərəkət trayektoriyasının fərqini bilir. İctimai nəqliyyata hansı dayanacaqdan və necə (müəllim, şair, tənqidçi kimi) minməyi bacarır. İzlədikcə gürünür ki, bu "sərnişin" nə yolda yarımcıq düşür, nə də yol boyu sürücüyə, digər sərnişinlərə hirslənir. Götürdüyü bileti (mövzunu) yolda cırıb atmır. "Başqalarının rəyi mənim üçün önəmli deyil" deyərək, asfalt yolu, palçıqlı ayaqqabıları, yola nur saçan Günəşi öz düşüncəsinin gözləri ilə görür. Kimi təqdim etməsindən asılı olmayaraq, "Ev tapşırığı"nı başqa xətlə yazanlar"dan olmur.

M.Qaraxanoğlu "Geriyə baxma, qoca" səslənəndə də "öz yükünü tutmuş qoca"ya bənzəyir, soykökünü, milli kimliyini soyuqqanlılıqla araşdırır, balaca bir mətnin dili ilə Azərbaycançılığı ifrat millətçiliyin fövqünə qaldırır. O, dünyanı gözəlliyin xilas edəcəyinə inanır. Aristotelin, Dostoyevskinin, həmyerlisi Aqil Yaqubun yaradıcılığnda gözəlliyin şəfəqini, işartısını, istiliyini görür. "Aramızda ola-ola aramızdan çıxıb gedən adamlar"ı yaxşı tanımaqla, real dünya ilə irreal dünyanın səmtlərini, suyu, torpağı poetik düşüncənin süzgəcindən keçirərək saflaşdırır, bütövləşdirir. A. Yaquba qoşulub üzü sevgiyə sarı bir yol gedir.

"Qarla dialoq"da ola-ola "Tənhalıq üçün növbə" yə duran tənqidçi Həvvanın ilk günahında, nağıllardakı almaların "beşdaş" kimi atılıb-tutulmasında onları Yer üzünə bağlayan sevgini tapır, onlarla birlikdə həyatın gözəlliyini şükranlıqla anır. "Şeirlərində dışa atılan şairlər"i Adəmin müasirlərinə çevirir.

Dənizlə qonşuluqda yaşayan Mehman Qaraxanoğlu, sadəcə, "dəniz havası udum" deyə, dəniz sahilində vaxt öldürməklə məşğul deyil, o, özü üçün "balaca qara balığın simvolokası"nı cızır, nağıl konsepsiyalarını alt-üst edən, azadlığa təşnə "Tək"i tapır. Bilir ki, arxdan, gölməçələrdən boylanıb Ayla danışmaq olmaz. Ona görə də kütlənin - sırasının azalmağından qorxanların yanından qaçmağın yollarını arayır. Sanki Mehman özü də sözün, qələmin, sintezin gücü ilə o balaca Qızıl balığa qoşulub gölməçədən, əyalətdən Dənizə çıxmağın yolların axtarır. Gölməçədən sıçrayan balaca balığın ilk uçuşu kimi Mehmanın da böyük ədəbiyyata ilk uçuşunu xatırlamıram, bəlkə də o da elə ilk uçuşunu edəndə bu balaca balığın yaşadığı həyəcanı, sevgini yaşayıb. Bax bu nöqtədə Mehman Qaraxanoğlu ilə Cəməd Behrəngi doğmalaşır, qardaşlaşır. Amma şükürlər olsun ki, Mehman Arazın yox, Xəzərin sahilində yaşayır. Dənizi tanıyanı dənizdə boğmaq asan deyildir.

Mehman Qaraxanoğlu günün gündüzündə əlində fənər kimisə axtaran filosofa da bənzəyir. "Hüseyn Cavidin "Kor"ları" na üz tutub "Mən koram" deyə, hayqırır. Ətrafına yığmağa bacardığı "korların" alt dünyasını arayır, nurla zülməti, eşqlə həsrəti ziddiyyət və barışıq müstəvisində araşdırır. Anadangəlmə korla, sevgilisi üçün ağlayıb kor olanı birləşdirən nədir görəsən? Bu suala Cavid Əfəndi ilə, Şeyx Sənanla birgə cavab arayır. Korlarla danışa-danışa, dilləşə-dilləşə "Azər"in Şərqli gözlərindən boylanıb bu günkü Qərbi bir də görür, zamanı təzələyir:

İştə Qərbin azğın səadətləri

Alır qida Şərqin fəlakətindən.

M.Qaraxanoğlu Cavid əfəndi dühasına söykənir və Kor Ərəbin, Kor Neyzənin şərqiləri ilə sanki bü günkü Qərbin Misirdəki, Suriyadakı, Livandakı mahiyyətini yenidən açır. Kor Ərəbin timsalında siyasi səhnədə baş verən olayları, ərəb dünyasının ziqzaqlı çöküşünü görür və bir daha Cavid Əfəndinin oncəgörənliyi qarşısında baş əyir.

Mənim tanıdığım Mehman həyatda, şəxsi münasibətlərdə "İlıq" görünməyin tərəfdarı, barışdırıcı adam olsa da, ədəbiyyata, sözə münasibətində sərtdir. Ya kimisə isti qəbul edib, ona layiq söz - mətn hədiyyə edir, ya da çox soyuq yanaşıb ümumiyyətlə o, ədibi, o, yazarı tanımır. Mübariz Örənin hekayələrinə " İlıq" münasibət də burdan qaynaqlanır. Onu cəlb edən ədibin balaca bir kənddə onlarla insanı bir ipin, bir hadisənin ucuna düzüb əlinə "süpürgə" götürməsi, yazarın mətnaltı görünən boyartımı, ədəbi-bədii-psixoloji nərdivanla ustalıqla qalxmasıdır. "Bir cümləlik kənd"də min cümləlik hadisəni ipə-sapa düzmək bacarığıdır.

"Mətnin illüziyası"nda da, "Cümlə üzvləri üzərində variasiya"larda da Mehmanın şairliyi, alimliyi və müəllimliyi vəhdətdədir, sanki müxtəlif peşə sahibləri cəmlənib bir sənət abidəsini, bir sonucu ortaya qoymaq marağındadır. O, bu missiyanı bilir və ədəbiyyatda da cümlə üzvlərinin paytaxtını - mübtədasını axtarır və nəhayətdə "Nəhəng ötürücü-İsa Muğanna" üzərində dayanır. "Saz", "Tütək səsi", "Teleqram", "Yanar ürək" kimi əsərləri ilə yazıçı missiyasını yerinə yetirib Ötürücü-Kontakt Adama çevrilən "GurÜn"ü dinləyir. İsa Muğannaya "İşin obrazı olan Söz"ü Göydən alıb yerə ötürən planetar düşüncəli Ötürücü kimi yanaşır.

Tənqidçi "İşıqdan doymayan yollar"la "Bitməkdən qorxmayanlar"ın yanına tələsir. "Ə. Haqverdiyevin atdığı "Bomba"-nın dağıntıları, işığı altda simvolizmi, simvolik ədəbiyyatı, onun görkəmli nümayəndələrini duymağa çalışır, ustad bildiyi Kamal Abdullanın Ə.Haqverdiyevə magik realizimin banisi kimi verdiyi qiymətlə razılaşır, ədibi həm də primitivizmin banisi kimi görür. Bu primitivizmi isə sadəliyin, təbiiliyin, orjinallığın, özünəxaslığın məcmuu kimi qəbul edir. "Diş ağrısı", "Mirzə Səfər", "Çeşmək" və "Bomba"dakı primitivizmi Azərbaycan bədii-fəlsəfi, sosial-siyasi fikir tarixinin altına qoyulan ideya bombası kimi görür və inanır ki, onları partlatmaqla yolu təmizləmık mümkün deyildir. Yəni, Ə.Haqverdiyev ideyalar dahisidir.

Mehman Qaraxanoğlunun böyüklüyü ondadır ki, o, Anar Həbiboğluna ("Cənubun Yesenini oldü"), Zəlimxan Yaquba (" Qalanı təslim etdik"), Zakir Məmmədə ("Çıxaq gedək işimizə") münasibətində, sevgisində, araşdırmasında eyni adamdır, çünki onun ədəbiyyata baxışı, sözə münasibəti ağayanadır.

Kamal Abdulla yaradıcılığına özəl münasibəti də onun sözə, sözün qədimliyinə və böyüklüyünə olan özəl münasibətdən qidalanır. Təsadüfi deyil ki, Mehman ədibi Antik insan kimi qavrayır, dərk edir. M.Qaraxanoğlu üçün Kamal Abdulla Sirr Hərisçisidir, itirilməyənin içərisində itiyi axtarandır. Mehman yaxşı duyur ki, Kamal Abdulla "Var"la "Yox" arasında bağlanmış Əbədi Sazişdir. O,"Qar"dakı bədii tutumu, "istiliyi" duyur, "Mağarada"n başlanan hərəkətdən geri qaldığını hiss edir və bilir ki, zamana kosmoqonik yanaşma və onun həlli yeni üslubda - Kamal Abdulla üslubundadır. Tənqidçi təşbehsiz--filansız Kamal Abdullanı Dünya yazarı adlandırır, onu Eko, Koelyo, Borxeslə bir cərgədə təhlil edir.

"Mən konteksdə düşünürəm" kitabındakı ədəbi-tənqidi yazıların, esselərin demək olar ki, yarısı Kamal Abdulla yaradıcılığına həsr edilmişdir. Mehman "Səhvlər üzərində iş"ləyəndə də, "Oxucunun öldürə bilmədiyi Kornelius"u qar altından çıxardanda da, özünə "Roman, yoxsa görükməz təpə?!" sualı verəndə də Kamal Abdulla yaradıcığının alt qatına yenir, "görünənlərin görünməyən qatlarını görməyə", "ölmüş yuxuların diri gəzintiləri"ni seyr etməyə nail olur. "Sehrbazlar dərəsi"ndə azıb qalmır, zərrəbinlə, zərrəbinsiz baxmaqla dərədəki bənzərlilikləri və fərqlilikləri görə bilir. "Yarımçıq əlyazmalar"nın pozulmuş səhifələrini bərpa edə bilir və bütün yazılarında oxucunu inandırır ki, Kamal Abdulla böyük yazardır və onu oxumaq özünü oxumaq, özünü tanımaqdır.

Ümumilikdə Mehman Qaraxanoğlu öz yeni yanaşma tərzi, düşüncəsinin alt qatındakı sirləri zahirə daşımaq bacarığı və mətni tam dərk etmək istedadı ilə "Mən konteksti düşünürəm"i "Unuda bilməyənlərin kitabı"na çevirə bilib.

Adil Balıyev,

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji

Universitetinin müəllimi

Ədalət.-2017.-3 may.-S.4.