ƏHMƏD CAVAD-125
Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın
dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin,
elm və mədəniyyətinin təbliği
(əvvəli
ötən sayımızda)
Şairə altı ay işgəncə verəndən sonra həbsdən buraxmalı olmuşdular; çünki dediyimiz kimi, o vaxtlar Sovet imperiyası hələ bir qədər demokratiya illüziyası yaratmağa çalışır, mütərəqqi bəşəriyyətə həyasızcasına meydan oxumağa cəsarət etmirdi.
1928-ci ildə Türkiyədə müsavatçılar tərəfindən nəşr edilən "İstiqlal məcmuəsi"ndə çap edilmiş 16 şeiri Əhməd Cavada həm daxili bir qürur gətirir, həm də onu proletar ədəbiyyatşünaslarının kəskin tənqid hədəfinə çevirir. İki il sərasər bu hücumlara sinə gərən şair 1930-cu ildə yenidən Gəncəyə getməyə məcbur edilir. Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstitutunun türk və rus dilləri kafedrasında müdir, dosent, sonra isə professor olur, eyni zamanda Gəncə Dram Teatrının ədəbi hissə müdiri kimi fəaliyyət göstərir.
Şairin həyatının bu keşməkeşli illərini xarakterizə edən M.Aslan yazır:
"Qorxmurdu. Təmiz əməlindən, sağlam əqidəsindən niyə qorxmalıydı ki?! Amma bir-birinin arxasınca gedər-gəlməzə sürüklədikləri günahsız qurbanlardan yavaş-yavaş sümüyü sancmağa başlamışdı. Ən açıq əqidə ilə yazdığı şeirlərdə belə amansız bir titrətmə özünü göstərir, misralarına ölüm rəngi çökürdü".
Ancaq hələ 1934-cü il idi və bolşevizm öz qorxunc sifətini demokratiya maskası altında gizlətmişdi, bu maskanı yırtmaq üçün fürsət gözləyirdi. 1934-cü ildə Əhməd Cavad artıq sənətsevərlər arasında sayılıb-seçilən, hörmət və ehtiramla qarşılanan bir şair idi və opponentləri tərəfindən nə qədər tənqid olunsa da, həmin il keçirilən Azərbaycan Şura Yazıçılarının Birinci qurultayına onu dəvət etməmək - bütövlükdə ədəbi aləmin təhqir edilməsi demək olardı. Qurultayda Azərbaycan Şura Yazıçılar İttifaqının üzvü seçilən Əhməd Cavad elə həmin il Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatında işləmək üçün Bakıya dəvət edilir. Ümumiyyətlə, bu illər onun ədəbi-ictimai fəaliyyətinin ən qızğın dövrlərindən biri kimi xarakterizə edilə bilər. Sanki həyatının son illəri olduğunu duyaraq, şair gecə-gündüz yorulmadan çalışır, çıraq sönməzdən əvvəl daha güclü işıqla yandığı kimi, o da özünü doğma xalqının sənəti və mədəniyyəti yolunda pərvanə kimi yandırır. Əhməd Cavad istedadlı bir tərcüməçi kimi də tanınır. O, dünya ədəbiyyatının şah əsərlərindən olan Şekspirin "Otello" və Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" kimi nəhəng əsərlərini, Puşkinin "Yatmış şahzadə qız" nağılını dilimizə çevirmişdir. Həm də maraqlıdır ki, Şota Rustavelinin poemasını tərcümə etmək üçün Əhməd Cavad xüsusi olaraq qısa müddətdə gürcü dilini öyrənir, Gürcüstanda iki illik yaradıcılıq ezamiyyəti zamanı məşhur rustavelişünaslarla görüşüb onlardan dəyərli məsləhətlər alır.
Bir çox işıqlı talelərdə öz qara, kabus rolunu oynamış Repressiya Əhməd Cavadın taleyi ilə də oyun oynayır. 1937-ci il Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan" əsərinin tərcüməsinin əlyazmasına görə hökumət müsabiqəsində Birinci mükafat verilir. Elə həmin il Əhməd Cavadın bir yaradıcılıq uğuru da ədəbi ictimaiyyətə çatır: o, ilk irihəcmli nəsr əsəri olan "Sədəf" romanını bitirərək müzakirəyə təqdim edir.
Məşum 1937-ci ilin Novruz bayramına az qalmış Əhməd Cavadın başı üstündə ilıq yaz günəşi doğmaq əvəzinə, qurğuşun kimi ağır qış buludları get-gedə qatılaşır, artıq hər şeyi yandırıb külə döndərən ildırımın çaxacağına heç bir şübhə yeri qalmır. Qəribə haldır ki, düz 12 il əvvəl də martın 21-i ona bayram yox, yas olmuşdu. Rus çarizminin və erməni şovinizminin başlarına olmazın müsibətlər gətirdiyi qardaş türk xalqının müsibətlərini görən şairin təkcə milli hissləri deyil, vətəndaş - şair vicdanının hayqırtısı ucalır:
Vicdan mənə əmr etdi ki,
Belə
gündə bayram etmə!
Quran mənə yol göstərir:
Yoxsulları məyus etmə!..
Ancaq bu dəfə şairi bayram etməyə qoymayan səbəb başqa idi. Ona "xalq
düşməni" damğası
vurub, Azərbaycan Şura Yazıçılar
İttifaqından çıxartdılar.
Bəzi
"qələm yoldaşları"
yəqin ki, bu "qələbələrini"
özləri üçün
bayram edirdilər.
Əhməd Cavad irsinin tanınmış tədqiqatçılarından biri olan Ə.Saləddin
bu hadisəni belə qiymətləndirir:
"Yuxarıdan göstəriş
beləydi. Ssenari əvvəlcədən hazırlanmışdı, ittihamçılar
ayrılmışdı. Məhkəmə "sədri"
də, "prokuror"
da, "müstəntiq"
də, "şahidlər"
də, "növbətçi
böhtançılar" da hazır idi.
Şəxsən mən Əhməd
Cavadın üzv olduğu Yazıçılar
İttifaqında olan
"məhkəməsini" onun DTK-da olan
məhkəməsindən daha
qərəzkar, daha öldürücü məhkəmə
hesab edirəm. Bir şair kimi, sənətkar kimi, söz ustadı kimi Ə.Cavad birinci məhkəmədə
daha artıq təhqirlərə məruz
qalmışdır. Orada
şairin həmkarları
elə sözlər işlətmiş, elə
hökmlər vermişlər
ki, onların istedadına da, təfəkkürünə də,
milli heysiyyatına da adamda böyük
şübhə yaranır..."
Mart ayının 25-dən işsiz qalan Əhməd Cavadı keçmiş müəllim
yoldaşı və amansız əqidə, məslək düşməni,
o dövrdə Azərbaycana
başçılıq edən
Mir Cəfər Bağırov
həbs etdirməyə
tələsmir. Ona daha artıq
mənəvi əzab vermək üçün
tam yetmiş bir gün intizarda, səksəkədə qoyur,
cəmiyyətdən bir
növ təcrid edir. Ancaq fiziki reperessiyadan
əvvəl psixoloji repressiyaya məruz qalan Ə.Cavad sınmır, hər cür mənəvi-əxlaqi
simasını itirmiş
qorxunc düşmən
qarşısında əyilmir,
bir alovlu vətənpərvər, istiqlal
şairi kimi şəxsiyyətinin ucalığını
ləyaqətlə qoruyub
saxlayır.
1937-ci il iyun ayının dördündə
Ə.Cavadın həbs
olunması haqda əmr verilir. Psixoloji gərginliklərdən qurtaran
şair bu dəfə həm də fiziki işgəncələrə məruz
qalır və bu əzab-əziyyət oktyabrın 12-nə qədər
davam edir. Oktyabrın
12-dən 13-nə keçən gecə böyük Azərbaycan şairi Əhməd Cavad dünya tarixində ən amansız və qəddar rejimlərdən biri tərəfindən günahsız
yerə güllələnir.
Ancaq bu barədə heç kim xəbər
tutmur, "xalq ataları" şairin ailəsinin də "qeydinə" qalır; həyat yoldaşı Şükriyyə xanım
sürgünə göndərilir,
böyük oğlu Niyazi həbs edilib, üç aydan sonra buraxılır.
O, Azərbaycanda yaşaya
bilməyəcəyini görüb
Leninqrada qaçır.
Şairin o biri oğlanlarından
Aydın həbsdə
idi. Tuqay və Yılmaz
isə uşaq evinə verilmişdi.
Şairin əsərləri məhv edilir, çapda olanlar isə dayandırılır,
evi üç dəfə axtarılır.
Əhməd Cavadı yetişdirən,
görkəmli bir sənətkar, alovlu vətənpərvər, ictimai
xadim kimi formalaşdıran və məhv edən mühitlər arasında yerdən göyə qədər fərq vardır. Ancaq bütün bu tarixi-ictimai proseslər və ideya mübarizələri
Əhməd Cavadın
görkəmli bir istiqlal şairi kimi yetişərək, əbədiyyət qazanmasına
nəinki mane ola bilməmiş, əksinə bəzi hallarda səbəb olmuşlar. Şairin həyat və yaradıcılığının bu iki dövrü
arasındakı fərqi
M.Ə.Rəsulzadə çox
dəqiq və poetik bir dillə
ifadə etmişdir:
"Azərbaycanın həmlələr və həyəcanlar tərənnüm
edən coşğun rübabına ən ağır bir zərbə endirildi. Hürriyyətin feyizli havasından doymadan, milli istiqlalın verdiyi bütün nemətlərdən
hələ yetərincə
faydalanmadan, Azərbaycan
ədəbiyyatı yenidən
tarixin ona ayırdığı faciəli
və həzin qismətinə qatlanmaq zərurətinə düşdü.
Əhməd Cavadın taleyi
ilə bağlı o dövrün mətbuatını
və şairin mühakimə materiallarını
Milli Təhlükəsizlik
Nazirliyinin arxivlərində
diqqətlə araşdıran
akademik B.Nəbiyev mülahizələrinə obrazlı
şəkildə yekun
vuraraq yazır:
"Cəlladlar öz
qara əməllərini
bir qayda olaraq gizlincə icra edir, xalq
arasında böyük
nüfuza malik olan görkəmli elm, ədəbiyyat və incəsənət xadimlərini
xəlvətcə ilim-ilim
itirirdilər. Ə.Cavadın da başına
gələn konkret faciələrdən (nə
zaman və harada edam edildiyindən) uzun illər boyu xalqın xəbəri olmamış,
yəni onun ömür sapının harada, hansı şəraitdə, nə vaxt və kimin
əlilə qırıldığı
haqqında ictimaiyyət
üçün bir sətir də olsa məlumat dərc edilməmişdi".
Əhməd Cavadın böyük
"günahı" kimi
onun türk ədəbiyyatı ilə
maraqlanması, Türkiyədən
gətirilmiş kitabları
oxuması, Türkiyədə
əsər çap etdirməsi qabardılırdı. Kommunist rejiminin
Türkiyədən oddan
qorxan kimi qorxması, Türkiyə ilə, türkun ədəbiyyatı və
mədəniyyəti ilə
azacıq əlaqəsi
olan görkəmli ziyalıları hər vasitə ilə təqib və məhv etməsi bolşevik psixologiyasının,
eləcə də o dövrdə Azərbaycanda
at oynadan erməni millətçilərinin əsas
xüsusiyyətlərindən biri kimi qiymətləndirilməlidir.
Türkə qarşı yönəlmiş
bu misli görünməmiş iyrənc
hərəkatın ideoloji
əsası da işlənib hazırlanmışdı.
Uydurma pantürkizm nəzəriyyəsi
məhz bu məkrli siyasətin həyata keçirilməsi
üçün nəzəri-ideoloji
zəmin rolunu oynayırdı. Xalqın ən
görkəmli ziyalıları
məhz pantürkizm damğası ilə ölümə məhkum edilir, Sibirin buzlu cəhənnəmində
görünməmiş əzablar
içində məhv
edilirdilər.
XX əsrdə Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin inkişaf etməsində misilsiz xidmətlər göstərmişdir Əhməd Cavad xalqını, onun mədəniyyətini, ədəbiyyatını, elmini yüksəklərə qaldıran böyük şəxsiyyətlərdən biridir.
Yaradıcılığının və ədəbi-ictimai fəaliyyətinin çiçəkləndiyi, kamillik və müdriklik zirvəsinə qədəm qoyduğu bir vaxtda - 45 yaşında Əhməd Cavadın ömür kitabı bağlanır. Ancaq şairin ömrünü şam kimi yandıraraq onun işığında ərsəyə gətir - diyi sənət kitabı həmişə xalqın üzünə açıqdır və bu gün müstəqil dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsi, millətimizin dünya birliyində layiqli yerini tutması prosesində bizim çağdaşımız kimi yaxından iştirak edir.
Göyərçin Abidqızı
Ədalət.-2017.-4 may.-S.3.