MARAL MƏŞƏDİLƏRİN
HEKAYƏTİ, YAXUD NATAŞANIN MƏHƏBBƏTİ
("Ə.Haqverdiyevin
obrazları" silsiləsindən)
Allahverdi Eminov
(əvvəli
ötən sayımızda)
Ə.Haqverdiyev
bədii tip anlayışına sadəcə,
yazıçı vərdişilə yanaşmır,
obrazına tipik situasiyadan müşahidə aparır və
suya düşüb üst-başdan çıxan həmin qəhrəmanı
qurudur, lazım gələrsə yeni paltarla ortaya
çıxarır. Biz belə yanaşmanı
Mirzə Səfərdə, Şeyx Şəbanda, Məşədi
Qulamda və sairdə görürük.
"Qiraət" hekayəsi yazıçının
maralları içərisində ən populyar obraza malik əsərdir. Ə.Haqverdiyevə
məxsus mövzu tapıntısı, üslub axarı, oxucu
psixologiyasını "əyləndirən"
dükançı, tacir Məşədi Qulam. Bu adamın xarakterindəki qadına meyillilik,
cavanlıq şövqü, əcnəbi millətin kişiyə
olan ehtiraslı və təmənnalı ünsiyyəti -
heç bir yazıçıda yoxdur. Məşədi
Qulam fəndgir, işini ustalıqla görməyi bacaran
adamdır.
"Qiraət"də müəllif
yığcamlığın möcüzəsini
yaratmış, içərisində gizlənmiş tacir
tayfasının görünməyən simasını
yaratmışdır. Əslində hekayə rus Nataşa surətinin lirik macəraları
üzərində qurulmuş və müsəlman tacirinin
hisslərini ram edən, bunu "hədiyyə" adı ilə
həyata keçirməyi bacaran tipik surəti oxuculara təqdim
etmişdir.
Hekayə
lirik təsvirə başlayır; bu, təsadüfi deyil, kişi əhvalının oyanması
üçün, ümidini itirməməsi naminə
dükana "bağlanırıq": "Yayın isti
günlərindən birinin günorta zamanı idi. Məşədi Qulam dükanda əyləşib
nahara hazırlaşırdı. Məcməini
qabağına qoyub, üstünə bir dənə
çörək, yarım çetver pendir qoyub qarpızı
kəsməklə məşğul idi". - Oxucuya elə
gəlir ki, Məşədi Qulam alverindən kasadlıq
çəkən bir fəqirdir. - Qarpızla pendir yeyir. Amma yada düşür ki, onun sələfi Hacı
Qara da yeyib-içməyinə xəsislik edirdi. Fərqi odur, Məşədi Qulam səliqəlidir,
heç də kasıb deyil. O, kəmali-ədəblə
əyləşəndən sonra, hansı ki, papağını,
çuxasını mismardan asmışdı, qollarını
çirmələmişdi: "Qarpızın saplağı
tərəfini dairə kəsib, sonra dördə bölüb
yerə atdı. Qabıq parçalarının
ikisi qara tərəfinə düşəndə məşədi
sevindiyindən qarpızı və bıçağı yerə
qoyub, iki şəhadət barmağını bir-birinə
ilişdirib "oxay, yəqin barışacaq" deyib bərk
şaqqıldatdı".
Artıq oxucu intizarı başlayır və istər-istəməz
yazıçının yazmaq ovqatını duyursan. Onun Məşədi
Qulamı hansı əməlin sahibidir ki, yazıçı
bu sirri ötürmək istəmir, İsgəndəri-Zülqərneyinin
başını qırxan dəlləyi suçlayır.
Məşədi Qulamın "sirri"
ondadır, halal arvadından savayı Nataşa adlı rus
qadını ilə oturub-durur. İş
elə gətirib ki, Nataşa üç gün əvvəl məşədilə
davalaşıb və onu evindən qovubdur. Nataşa Məşədinin qadın görəndə
hayıl-mayıl xasiyyətli olduğunu bilir, ondan qiymətli
üzük qoparmağına əmindir. Məşədi
Qulam qadın qarşısında iradəsiz vücuddur,
qovulmağı belə özünə
sığışdırır: Kişilərin dərin -
lirik faciəsi! "Səbəbi də bu olub
ki, Nataşa məşədidən brilyant üzük
xahiş edb, məşədi də ona yaqut üzük
alıb". Bu bəhanə Nataşaya imkan verib ki, məhz
o deyən brilyantdan alsın... Məşədi
Qulam üçün əsas nigarançılıq
Nataşadan xoş sorağın gəlməsidir ki, bəlkə
qarmız qabığının qoşa-qoşa düşməsi
fəhmindən yanılmadığını
reallaşdırdı və məşədi yanılmır.
Bir müsəlan kişisinin bədəni uçunur,
atılıb-düşür: "Məşədi
başını aşağı salıb, qarpızın
parçalarını bir-bir içəri ötürməkdə
idi. Bir də başını qaldırıb
gördü, Nataşanın nökəri balaca rus
uşağı əlində kağız qapıda durub.
Məşədinin gözləri məşəldar pişiyin
gözləri kimi şəfəq verdi və
dedi; soruşdu:
- Nə
var, bala? Xeyir ola?
-
Nataşa kağız göndərib.
Uşaq
kağızı məşədiyə verdi.
Məşədi kağızı alıb
açanda ətir qoxusu dükanı başına
götürdü. Sonra uşağı içəri
çağırıb ona verdi və dedi:
-
Yavaşcadan oxu, qulaq asım..."
Nataşa
bic qadındır, hiss olunur kasıb-filan deyil, qulluqçusu
da var. Məntiqlə müəllif sezdirir ki, Nataşalar
müsəlmanlar üçün "sinoy" gedirlər və
səbəblərindən biri də onların pullarını
çəkmək, zəngin yaşamaqdır. Əlbəttə,
Bakıda yaşayan rus qadınlarına hətta neft
maqnatları da vurulmuşlar və faktlar var. Bütün bu
proseslər Ə.Haqverdiyevə bəlliydi. Digər səbəb
daha dərinə - mentalitetimizə gedib çıxır: azəri-türk
kişilərinin qadın tayfasına olan aludəçiliyidir.
Yazıçı hekayənin qəhrəmanını
məhz dükançı simasında təsvir etməsində
pıçıldamışdır ki, Nataşalar nəinki
ziyalılarımızı, məşədi tipli
intellektuallıqdan, savaddan uzaqları da ağuşlarına
çəkib gətirirlər.
Nataşa məşədini evdən qovandan sonra
peşmanlayır, Məşədi Qulam kimi qadın görəndə
dodaqları dörd yerdən çatlayan kişini əldən
buraxmaq olmaz və məktubunda yumşaqcasına heyfsiləndiyinə
işarə vurur. Yazıçı kiçik həcmli məktubda tənqid
hədəfini yumorla boyayır, aşiqinin sinirlərini hərəkətə
gətirəcəyinə şübhə yeri qoymur: "Mənim
əziz məşaduşqam, o gün mən səni
incitmişəm. Hərçənd taqsır sənin
özündədir. Amma yenə peşiman
olub, səninlə barışmaq istəyirəm. Bu gecəni səni gözləyəcəyəm.
Əlbəttə, gələrsən və əgər
tapşırdığım üzüyü də gətirsən,
sənin qırxıq başından üç dəfə
öpüş alacağam". Bu sözlər
Məşədi Qulam üçün həyatı deməkdi.
Yazıçının özü də kinayəli şəkildə
rəyini gizlətmir: "Məşədi qalxıb
dükanın ortasında ətrafdan baxan olmasaydı bir
"Uzundərə" oynayırdı" - deyir.
Məşədi Qulam obrazı təbii ki, satira-yumor
paralelinin içərisində bir hədəfdir, lakin o,
xaraktercə qadın (əcnəbi)
düşkünüdür, amma son dərəcə bəsit
icra edir bu rolunu. Onu yalnız intim münasibətin ani möcüzəsi
maraqlandırır: Nataşaya hədiyyə vasitəsilə
niyyətini ödəsin. Biz onu başqa bir
situasiyada görmürük. Ə.Haqverdiyev
təmənnalı ehtirasın əsiri olan bir kişinin
yüngülxasiyyətli, məşuqunu ailəsindən
üstün tutan zatın psixologiyasını ortaya atmaqla,
gülüş hədəfinə çevirir. Və o, dərhal firuş Manqasarın
dükanından Nataşanın sifarişini yerinə yetirir.
Yenə udan Nataşadır, birini bəyənməyən
rus qadını ikincisini əldə edir.
Məşədi Qulam səliqəlidir -
vurğuladığımız kimi - öz evinin səliqəsizliyini
Nağaşanın təmizkarlığına qurban verir,
axı, Nataşa "hərif" deyil, məşədiləri
əlində saxlamağın bir üsulu da bundadır. Məşədi Qulamın
dilindən: "Allah kəssin müsəlmanın
evini-eşiyini, diriliyini-səliqəsini! Gözəl
xörəkləri ortalığa bir sifətdə
çıxarırlar ki, adamın ürəyi ağzına gəlir.
Qab çirkli, süfrə bir halətdə ki,
itin üstünə atsan qudurub qaçar.
Qaşıqlar sınıq, iki ildən yuyulmamış əl
dəsmalı... Tfu! Gedirsən Nataşanın evinə,
süfrə qardan ağ, çəngəl-bıçağın
şəfəqindən göz qamaşır... Nataşa
özü paltarının ən lətifini geyib gəlir əyləşir
üstülun başında: əl patiska ağı, sifət
ay parçası, tüklərin qoxusundan adam
bihuş olur".
Ə.Haqverdiyev üslubuna məxsus təsvirin
yumşaqlığı, yad kişinin özünə çəkən
əcnəbi qadının estetik təsiri. Xüsusilə, rus
qadınlarına məxsus aşiqə qulluq səriştəsi:
"Xülasə, hər kəsin rus aşnası yoxdur,
canının rahatlığı yoxdur".
İncə
bir nüans da maraq doğurur: ədib kişi
tayfasına məxsus qadın ehtirasının xəyalda
canlandırılmasından doğan "cinsi enerji"nin
doğurduğu hədsiz nikbinlik, sağlamlıq və ruhi
rahatlıq. Nataşanın
görüşünü yaşayan Məşədi
Qulamın gedəsi gün ayağı yerə dəymir, hər
şey onda gözəllik oyadır, Manqasarla sağollaşır
əhvalla, dükan qonşusu ilə "politika söhbəti"
aparmaq arzusuna düşür. Hekayədə
belə bir epizodun təsviri yerinə düşür. Əbdürrəhimbəy öncə savadlı,
alim, dünyagörüşlü yazıçı idi və
Z.Freydi oxumamış olmazdı. İsveç
psixoloqunun "təhtəl-şüur" nəzəriyyəsinin
kişilərdə, xüsusilə öz əksini tapması
ideyası qoyulmuşdur. Və onun qəhrəmanı
nə lazımsa edir; hamamı da unutmur. Belə hallarda kişi(lər) ən mürəkkəb vəziyyətlərdən
çıxmaq yolunu eksprom tapır; necə ki, arvadı ilə
kiçik dialoqundan:
"- A kişi, nə olub belə fikirdəsən?
- Nə
olacaq, başıma daş düşüb, əməyim, zəhmətlərim,
ibadətim hamısı zay olub getdi. Kişi evi
dağılmış fikir eləməyib nə eləsin?
Bu gün Molla Sadıq gəlmişdi dükana.
Deyir: "Məşədi, qiraətini bilirsənmi?"
Dedim: "Xeyr, bilmirəm". Dedi: "Bəs bu yaşa
çatıbsan, hələ qiraətini də bilmirsən, ay
bədbəxt? Vay sənin halına! Sən də behişt
arzusundasan?.."
Ə.Haqverdiyev
Məşədi Qulamın Molla Sadıqla söhbətinin
ritmini elə təsvir edir, nəinki sadəlövh arvadı,
hətta ərindən şübhələnən əzazil
qadın belə inanar! Məşədi Qulam təcrübəli
kişiyə oxşayır və bir güllə ilə iki
dovşan vurur. Nataşagildə yemək
üçün "bir qab yaxşı plov çək,
çığırtmanı da qoy yanına, faytonda aparım
axundun qulluğuna, orada bahəm yeyib, qiraətə məşğul
olaq".
Son dərəcə həyati, bir qrup Məşədi
Qulam xasiyyətli kişilərə məxsus yollardan biri.
Hekayədə
ədib Məşədi Qulam və Nataşa - məşuqun
münasibətlərini təbii təsvir etmişdir, sanki
tanıdığımız Məşədi Qulamdır; ara oxuyanlara hamilik edən, bahalı minik
maşını alan nazirdir, pulunu motellərdə sovuran
biznesmen filankəsdir... Bəli, günümüzün "qəhrəmnalarıdır",
Ə.Haqverdiyevin "qiraət"indən
çıxmışlardır!
Məşədi
Qulamın Nataşagilə yol almasında da kolorit var: rusca bilməyən,
amma bir-birlərini anlayan bu tiplərin psixologiyası
aşkarlanır. Məşədinin
görüş üçün ürəyi atlanır,
qapının zəngini basır. Qulluqçu cəld
qapını açır: - Barina doma? - Sual edir: - Doma! -
Cavabını alır.
Bu xoş
xəbər lazımdır Məşədi Qulama
Nataşanı isə ehtirasın səsindən daha
lazımlısı düşündürür: "Nataşa
məşədinin səsini eşidib yüyürdü
qapıya, əlindən tutub, çəkdi bir baş yatacaq
otağına... Nataşanın məşədiyə ilk
sualı bu oldu:
- Gətirdin?
- Gətirdim!
- Ver
buraya!
Üzük - qiymətli daş-qaş təbii ki, rus
Nataşasının Məşədi Qulamın ehtirasına
layiqli cavabı olacaqdı. Qadının atılıb-düşməsi,
məşədinin üç dəfə başından
öpməsi hər şeyi reallaşdıracaqdı və
"Şamdan sonra məşədi əyləşmişdi
divanın üstündə, Nataşa da uzanıb,
başını onun dizinin üstünə qoyub, ona qirayət
öyrədir:
- Deyinən
lyublu!
Məşədi
deyirdi:
- Loblu!" Və bu sözlər təkrarlanırdı...
Nataşa tərcümədə "sevirəm"
sözünü Məşədi Qulama öyrədə
bildimi?
Yazıçının qoyduğu sual birmənalı səslənmir. "Qiraət" hekayəsinin
qəhrəmanına rişxənd edirik, içəridən
gülürük, hirslənirik: rus aşnası onu bir kişi olaraq vücudu başına dolayır,
fırladır və bu təşviqdən isə Məşədi
Qulam qürurlanır, göndərdiyi etiraf
kağızını ən qiymətli dəyər kimi qiymətləndirir.
Məşədi Qulam Nataşa ilə macərasını
tamama yetirib evinə gəlir. Hekayə bununla qurtarardı, lakin
dinin təmsilçisi "məşədi" titulunu qazanan
bu mollanın arvadını aldatması bir yana, hələ də
Nataşanın öyrətmək istədiyi "lyublu"
sözünü qiraət edir ki, məşuqəsinin ən əziz
kəlamıdır - onu əzbərlətməlidir. Məşədi Qulamın ən gülünc vəziyyəti
yuxulu-yuxulu "loblu" sözünü təkrarlamasıdır.
Oxucu belə məqamda, hansı ki, məşədi
pis vəziyyətdə qalardı, "sirri" faş
olardı. Arvadı onun "köməyinə" gəlir,
səbəbi isə: "Arvadı məşədini güclə
soyundurub yıxdı yerə, məşədi yerə girən
kimi getdi yuxuya. Kişi yatandan sonra arvadın
yadına düşdü ki, günortaya bişəsi xörəyi
soruşmadı. Yavaşca gəldi ərinin yanına:
- Məşədi,
məşədi!
- Hımm!..
-
Günortaya nə bişəcək?
- Loblu,
loblu...
- Nə
deyirsən?
- Loblu,
loblu..."
Və Məşədi
Qulam yediyini yeyir, dəstəmaz alır, cümə
günü olduğundan gedir məscidə...
Çox ciddi mövzu Ə.Haqverdiyevin nəsr
yaradıcılığına məxsus hələ də xalq
arasında ibrət nümunəsi kimi səslənən vəziyyətlə
tamamlanır.
(ardı gələn
sayımızda)
İmza:
Ədalət 2017.- 7 noyabr.- S.7.