Şair Əlirza Həsrətin Yaradıcılığında Xalq Deyimləri

Bəşəriyyət yarandığı gündən onunla birgə söz də yaranmışdır. Allah dünyanı yaradanda "kon" kəlməsini işlətməklə dünya, kainat yoxdan var olmuşdur. Bu da sözün nə qədər müqəddəs olduğunu göstərir. İbtidai insanlar ilk dəfə qırıq-qırıq səs tellərinin köməkliyi ilə qarşı tərəfə informasiya ötürüblər. Zaman keçdikcə insanlar da inkişaf edir. Bununla yanaşı onların danışıq üslubu da müəyyən dəyişikliyə uğrayır.

Əvvəllər qırıq-qırıq səs tellərinin köməkliyi ilə danışdıqları halda, artıq sərbəst şəkildə ünsiyyət qurmuşlar. Onların ilk inancları, adət-ənənələri, əkinçilik, maldarlıq və s. şifahi xalq ədəbiyyatının öyrənmə obyektinə çevrilir. Şifahi xalq yaradıcılığının arealı olduqca genişdir. Yazılı ədəbiyyatın yaranmasında birbaşa təməl rolunu oynayır. Şifahi deyimlər zaman keçdikcə xalqın süzgəcindən keçərək yazılı ədəbiyyata çevrilmişdir. Məsələn, "Kitabi-Dədə Qorqud", "Koroğlu" "Qaçaq Nəbi" kimi dastanlarımız: bayatılarımız, laylalarımız və s. İstər şair olsun, istərsə də yazıçı şifahi xalq ədəbiyyatını bilməsə, onların qələmi haqq yolundan azar. Qədim dövr Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələrinin yaradıcılığına nəzər yetirdikdə ilk növbədə xalq yaradıcılığından bəhrələndiyinin şahidi oluruq. Nizami Gəncəvi, Xəqani Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Saib Təbrizi, Fədai, Molla Pənah Vaqif, Molla Vəli Vidadi, son zamanlarda Zəlimxan Yaqub, Bəxtiyar Vahabzadə və başqaları şifahi xalq yaradıcılığına baş vurmuş və onları öz əsərlərində istifadə edərək əsərlərinə gözəllik qatmışlar. Bunları yada salmaqda məqsədim budur ki, istər poeziya, istərsə də nəsri xalq yaradıcılığından kənarda düşünmək qeyri-mümkündür. Ədəbi mühit təkcə Bakıda yox, ətraf bölgələrdə də mövcuddur. Ədəb olan yerdə, şeir də olar, yazı da olar. Bunların hər ikisi olan yerdə hörmət və izzət də olur. Bakı ədəbi mühitindən 220 km uzaqlıqda Cəlilabad rayonu mövcuddur. Rayon təkcə maddi sərvətləri ilə yox, Səs və Söz mühiti ilə də məşhurdur. Musiqi mədəniyyətinə milyonlarla dinləyicilərə yaxşı tanış olan əməkdar artist Sabir Mirzəyev, Teymur Mustafayev, Yusif Məmmədov, Qədir Məmmədov, Əflatun Qubadov və başqaları Cəlilabad torpağının yetirmələri olmuşdur. Söz mühitinin nümayəndələrindən isə Abbasağa Azərtürk, Əlirza Həsrət, Salam Sarvan, Bilal Alarlı, Faiq Hüseyinbəyli, Ədalət Salman, Əlizadə Nuri, Meyxoş Abdullah kimi ziyalılarımızı qeyd edə bilərik. Şair və yazıçılarımızdan başqa rayonumuzu layiqincə tanıdan tarixçilərimiz və dilçi alimlərimizdə var. Məsələn, Yardımlı şivələrini ilk dəfə sistemli şəkildə toplayan alimimiz Şahlar Göytürk, dilçilik sahəsində müəyyən xidmətləri olan Cəmil Babayev və digər sahələrdə işləyən həmyerlilərimizdən Ziya Bəhmənli, Füzuli Əzimov, Səyyad Məcidov kimi ziyalılarımızı da qeyd edə bilərik. Sadaladığımız şairlər içərisində öz dəsti-xətti ilə seçilən, lirik-fəlsəfi poetik tapıntıları sevgi-həsrət duyğuları ilə zəngin olan şairlərimizdən biri də Əlirza Həsrətdir. İxtisasca texnoloq olmasına baxmayaraq şeirləri əsil fəlsəfi məzmun və sevginin vəhtənində yaranır. Əlirza Həsrət 90-cı illərin şairidir. İlk şeirlərini, Baba Pünhan və Əliağa Vahid kimi məktəb illərində yazmağa başlamışdır. 90-cı illər dövr etibarı ilə mürəkkəb olmuşdur. Gənc şair sevgi dolu şeirlərini çap etdirmək üçün nəşriyyat axtarırır. Şairin axtarışına "Azərbaycan qadını" adlı jurnalı köməklik göstərərək ilk dəfə 1989-cu ildə "Qayıdın oğlanlar, qayıdın kəndə" şeirini çap etdirir. Bununla da gənc şair ədəbiyyata ilk addımlarını atır. Müəyyən zaman keçdikdən sonra Əlirza Həsrət artıq ulduz kimi parlayır. Şairin "Kim sənə oxşayıb, sevmişəm elə", "Edam Çiçəyi", "Ayrılıq sevginin dar ağacıdır", "Sükut nəğməsi", "Bundan belə ayrılıq", "Həsrət rüzgarı", "Saat Səsi" kimi şeir kitablarının müəllifidir. Əlirza Həsrətin şeirlərində mükəmməl bir şəkildə işlədilmiş bədii təsvir və ifadə vasitələrinə rast gəlmək mümkündür.

Ömür də əynimdə köhnəlib daha,

Qanımın suyuna salıb yu ömrü.

Və yaxud

Bədənim dartınır ruhuma sarı,

Qanadsız quşların ahı saxlayır.

Quşda qanadsız olar? Əlbəttə ki, yox. Sadəcə şair onu öz təxəyyülündən o formaya salaraq fikrini bizlərə çatdırır. Şair sevginin acılarını duyduğu üçün öz acısını qanadsız quşun çəkdiyi acılara bənzədir. Quşun da qanadı olmasa onun yaşamağının bir mənası yoxdur. Qanad quşa verilib uçmaqdan ötrü. Şair də sevgisiz bir ömrü qanadsız quşa bənzədir. Sevgisiz ömürü yaşamaqdansa yaşamamaq məsləhətdir. Əlirza Həsrətin şeir kitablarında ən çox ayrılıq, ölüm, hicran, sevgi, yurd sevgisi, dünya, yol və s. obrazlar ilə qarşlaşırıq. Ən əsası bizə Əlirza Həsrətin şeirlərini yadda saxlamağa köməklik göstərən sadə xalq dilidir.

Şimşək qol götürüb oynayır Göydə,

Girib aramıza payız leysanı.

Sərinlik gətirər Kürün canına,

Başına çəkdikcə Araz, leysanı.

Bu beyti az yaşlı da olsa onun yaddaşında qalacaq. Ona görə ki, Əlirza Həsrətin şeirlərində yad və anlaşılmayan ifadələr işlənməmişdir. Şairin söz ehtiyyatını zənginləşdirən əsas amillərdən biri xalq yaradıcılığına bələd olmasıdır. Bir fikri də qeyd edim ki, Əlirza Həsrət bəlkə də ədəbiyyat müəllimlərindən daha da çox əsər və şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrini oxuyub. Bir sözə başlamazdan əvvəl ya bayatı ilə, ya da ki, atalar sözü ilə başlar. Onun şeirlərində də biz şifahi xalq ədəbiyyatının nümunələrinə bol-bol rast gəlirik. Məsələn, "Kəndimiz" şeirində işlənən xalq deyimlərinə nəzər yetirək:

Dağılıb şəhərə kənd uşaqları,

Kiriyə-kiriyə qalıb kəndimiz.

Sönmüş ocaqlara buz həsrətini, -

Bürüyə-bürüyə qalıb kəndimiz.

Bir xəbər-ətər yox qərib köçündən,

Əl-ayaq soyuyub əkin-biçindən.

Ayrılıq şamı tək yanır içindən,

Əriyə-əriyə qalıb kəndimiz.

Yolları ox kimi qoyub kamana,

Qayıdaq Zərdüştə, dönək Şamana.

Salıb ürəyində dərdi sahmana,

Qarıya-qarıya qalıb kəndimiz.

"Qayıdaq Zərdüştə, dönək Şamana". Şair bu misrada bizə nəyi demək istəyir?. Bu öz daxilində həm fəlsəfi, həm də tarixi məzmun daşıyır. Zərdüşt və Şaman hər ikisi islam dinindən də əvvəl mövcud olmuşdur. Şaman türklərin ən qədim dini inanclarından biridir. Türklər islamı qəbul etməzdən öncə şamanizim dininə inanırdılar. Zərdüştlük dini isə eramızdan əvvəl VII- VI əsrlərdə dualist din kimi meydana gəlmişdir. Şair həm Zərdüştü, həm də Şamanı qeyd etməklə keçmişimizi unutmamağa çağırır. Şairin "Belə tanımazsan qərib balanı" adlı şeirində maraqlı məqamları ilə diqqəti çəkir. Əlirza Həsrət bəzən bir misrada elə ifadə işlədir ki, orada illərin tarixi yatır.

Belə tanımazsan qərib balanı,

Vurub qəm havası naxoşam, ana.

Nəqarət eləyib alın yazımı,-

Nəğmə bəstələyən, söz qoşan ana.

"Dirilik suyu" mmuş əmdiyim südün,

Elə məst yaşadım, xumar böyüdüm.

Mənə qanad verib duan, öyüdün,

Zirvələr fəth edən bir quşam, ana.

Dağlar pay göndərib sənə qarını,

Ömür qara düşüb, tökür barını.

Boynuma kəmənd at ağ saçlarını,

Yoluma nur salsın qoy bu şam, ana.

"Dirilik suyu"mmuş əmdiyim südün, bu misra bizə nəyi xatırladır? İlk öncə bu misra bizə mifologiyanı xatırladır. Mifoloji mətnlərdə bir çox şəxsiyyətlər dirilik suyunun arxasıyca gedir. Ancaq buna nail ola bilmirlər. "Koroğlu" dastanı və Nizami Gəncəvinin "İsgəndərnamə" poemasında "dirilik suyu" motivinə rast gəlirik. Dastan və poema qəhramanları "dirilik suyu"nun arxasınca getsələr də nail ola bilmirlər. Şair ana südünü "Dirilik suyu"na bərabər tutur. Halal süd əmib, az yaşamaq "dirilik suyu"na sahib olmaqdan daha da üstündür. Həmin şeirin üçüncü beytinin son iki misrasında şair deyir ki;

Boynuma kəmənd at ağ saçlarını,

Yoluma nur salsın qoy bu şam, ana.

"Kəmənd" dedikdə şair bura da dini ziyarətgahlarda olan kəməndi nəzərdə tutur. Ananın ağ saçlarını kəmənd kimi boynuna alıb, yoluna nur salmasını istəyir. Ananın ağ saçları dedikdə gözümüzün önünə övladı üçün ömrünü, günü, fəda edən ananın saçları gəlir. Ana xeyir duası alan övlad istər bu dünyada, istərsə də o dünyada çətinliyə düşməz. Belə bir atalar sözü var: "Ana haqqı, tanrı haqqı" dedikdə ananın yer üzərində övladın kiçik tanrısı olduğu vurğulanır. Ana haqqını övlada halal etməsə, övlad nə bu dünyada, nə də ki o dünyada rahatlıq tapmaz!

Əlirza Həsrətin yaradıcılığında "sarkal" rəqəmlərə də rast gəlmək olur. Sarkal rəqəmlərdən 2, 3, 6, 12, 40 və s. göstərə bilərik. Bu sarkal rəqəmlərin içərisində insan ömrü ilə birbaşa qırx rəqəmi bağlıdır. İnsan anadan olduqdan sonra qırx gün çölə çıxarılmır. Ailə həyatı qurduqda qırx gün gəlin evdən çölə çıxmır. İnsan öldükdən sonra qırx gün onun yası tutulur.

Qırx rəqəmi insan həyatı ilə bağlı olduğu qədər, bir o qədər də özündə mürəkkəbliyi cəmləşdirir. Bəzi mifoloji mətinlərdə qeyid edilir ki, "otuz doqquzuncu qapı açılır, ancaq qırxıncı qapı açılmır" və ya dastanlarımızda da qırx rəqəminə rast gəlirik. "Koroğlu" dastanında qırx at qırx gün tövlədə qaldıqdan sonra, onun qanadları olacaqmış. Ancaq Koroğlu qırx günü gözləyə bilmir və otuz doqquzuncu gündə qır ata baxır və bununla atın qanadları yanaraq kül olur. Əlirza Həsrətin "Adam olacaqdım qırxıncı gündə" adlı şeirində qırx rəqəmini belə ifadə edir.

Məhəbbət təndirdir, ürəyim kündə,

Bir eşq məlhəmi var hər Qu tükündə.

Adam olacaqdım...qırxıncı gündə,

Sən məni döndərib şair elədin.

İnsan qırx yaşında dolğun bir dövrə qədəm qoyur. Qırx yaş zirvəlik əlamətidir. Bu yaşda insan çox şeyi dərk edir. Belə bir atalar sözü var; "qırxında öyrənməyən gorunda öyrənər"! Əlirza Həsrətin yaradıcılığında aforizmlərə də bol-bol rast gəlmək mümkündür.

Çadırda dünyaya gələn körpələr,

Qəfəsdə yaşayan quşdan betərdi.

***

Qəribə dəyməz ki, nəzər qürbət.

***

Nadan yola gəlməz hər öyüd ilə

Bar verməz dolsa da bağ söyüd ilə.

***

Sevgiylə ucalan sanma kiçilər.

Nə qədər ümidsiz sabah açılar?

***

Bülbül ötməz gülsüz çəməndə.

***

Vallah, ana qarğışı duadı bizə

***

Şairin yaradıcılığında aforizmlərə rast gəlməyimizin əsas səbəbi odur ki: Səməd Vurğun, Zəlimxan Yaqub kimi şifahi xalq ədəbiyyatını əhatəli şəklidə öyrənməsidir. "Bir ömür təzədən çətin başlanar". Şair bu misra da fəlsəfi fikir irəli sürmüşdür. İnsan bu dünyaya bir dəfə gəlir və bir dəfə də ölür. Bu misra bizə Dədə Qorqudun bir sözünü xatırladır.

Ölən adam dirilməz,

Çıxan can geri dönməz

Bu kimi misralar Əlirza Həsrətin yaradıcılığına yad görsənmir. Bu cür fəlsəfi fikirlər şairin yaradıcılığının əsasını təşkil edir. Əlirza Həsrət həyatın fəlsəfi anlamını dərk etməyə çalışır. Yurdumuzun gözəl şairinə yaradıcılığında hər zaman uğurlar diləyirik!

İlkin Elsevər Elsevər oğlu

Bakı Avrasiya Universitetinin

filologiya fakültəsinin

III kurs tələbəsi

Ədalət 2017.- 16 noyabr.- S.6.