ÖZ YARADICILIQ İQLİMİ OLAN
ŞAİR-YAZIÇI YUSİF HƏSƏNBƏY
AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ
Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın
dövlətçilik tarixinin,
milli adət-ənənələrinin,
elm və mədəniyyətinin
təbliği
(əvvəli
ötən sayımızda)
Yusif Həsənbəy bu mərhələdən başlayaraq
ciddi və və ardıcıl tərcüməçilik işi
də görür, Asiyanın və Avropanın tanınmış
sənətkarlarının əsərlərini dilimizə
çevirərək çap
etdirir və onun tərcüməsində
Qərbi Avropa şeiri antologiyası
"İnadkar sətirlər"
(1991) adı ilə dərc edilir.
Bu antologiyadan Almaniyadan frans Bexerin, Robert Bexerin, Bartold Brextin, Uve Verkerin;
Bolqarıstandan Kristo Voterin, Nikola Vapsasovun, Veselin Andreyevin; Yuqoslaviyadan Vladimir Nazorun, Desanka Maksimoviçin, Radovan
Zaqoviçin; Macarıstandan
Bela Balayın, Antal Qidaşın; Polşadan Leopold Stavınin,
Kazimira İllakoviçin,
Branislav Bronovskinin; Rumıniyadan Tüdor Argezinin, Jorje Bakoviyanın,
Mixay Belyukunin; Çexoslovakiyadan Yaroslov Brexlitskinin, Jorjev Qoranınin, Konstantin Biblin
və onlarla digər şairlərin
(biz ölkələrin adlarını
o dövrdə olduğu
kimi saxladıq və tərcümə edilən şairlərin adlarından cüzi seçmələr verdik)
əsərləri azərbaycanlı
oxuculara tərcümədə
çatdırılmışdır ki, bu da
Yusif Həsənbəyin
istedadlı tərcüməçi
olmasına dəlalət
edir.
Şairin
"İnsan ömrü"
(1971), "Evin ulduzu"
(1973), "Nəğməli yarpaqlar" (1976), "Zirvə
qarı" (1978), "Məhəbbətli
dünyamız" (1980), "Günəş doğanda"
(1981), "Məhəbbət məşəlləri" (1984), "Xəcalətli qalmayaq"
(1987), "Çəmən gülləri" (1987) kimi
şeir kitabları bu mərhələnin bəhrələridir və
oxucular tərəfindən
rəğbətlə qarşılanmışdır.
Bu mərhələdə "Ayı
kürkü", "Dağlarda
işıq" televiziya
pyesləri onu dramaturq kimi də tanıtmış, bir qələm əhli kimi yaradıcılıq imkanlarının
getdikcə genişlənməsini
göstərmişdir... Bu dövrdə
Yusif Həsənbəyin
"Sehrli bulaq" pyesi Mingəçevir Dövlət Dram Teatrında
(1963), "Yıxılanı qaldırın" pyesi isə Ağdam Dövlət Dram Teatrının
səhnəsində (1965) dəfələrlə
oynanılır və
maraq doğurur.
Ümumiyyətlə, Yusif Həsənbəy bir ziyalı kimi həmişə ədəbiyyatımızın,
mədəniyyətimizin mənafeyini
güdmüş, Azərbaycan
Dövlət Musiqi Nəşriyyatında işlədiyi
müddətdə (1956-1967) zəhmətə qatlaşaraq,
musiqi mədəniyyətimizin
mənafeyi xatirinə
Azərbaycan mahnılarını
toplayıb, tərtib edib, kütləvi tirajla "Mahnılar"
(1967) adı ilə irihəcmli kitab şəklində nəşr
etdirmişdir. Və toplayıcı
işi olsa da, bunu onun
fəaliyyətinin ən
yaxşı, səmərəli
işi hesab edirəm. Çünki
Yusif Həsənbəyin
bu zəhməti hesabına onlarla çox mühüm Azərbaycan mahnı mətnləri əbədiyyət
qazanmışdır, itmək,
mənimsənilmək xofundan
qurtarmışdır...
Yusif Həsənbəyin
bədii yaradıcılıq
imkanlarının daha
böyük bir sferaya və mərhələyə keçidi
Azərbaycan dövlətçiliyinin
müstəqillik dövrünə
düşür. Bu mərhələyə
qədər Yusif Həsənbəy bir şair, tərcüməçi,
dramaturq, publisist kimi tanınsa da, geniş masştablı nasir kimi az tanınırdı. Doğrudur, onun
maraqlı novellalar, hekayələr müəllifi
kimi ara-sıra nəsr nümunələri
ilə rastlaşsaq da, yeni əsrdə
o, birdən-birə roman müəllifi
kimi oratya çıxdı.
"Sualtı döyüşlər"
romanı (2001) bu janrın yeni və təzə bir nümunəsi kimi qarşılandı, Yazıçılar Birliyində
və başqa ictimai yerlərdə geniş müzakirələri
keçirildi, təqdimatı
oldu, haqqında tənqidin maraqlı fikirləri ortaya çıxdı... Yazıçılar
Birliyindəki təqdimatda
məruzəçi mən
idim və həmim məruzənin mətni "Nəsrimiz: yeni mövzunun yeni bədii həlli" adında
("Ədəbiyyat qəzeti"
(2002) irihəcmli ədəbi-tənqidi
məqaləm dərc
olundu... Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, Yusif
Həsənbəyin yaradıcılığı
Mirzə İbrahimov, Bəkir Nəbiyev, Qılman İlkin, Qabil, Fikrət Qoca, Hüseyn Abbaszadə, Nazif Qəhrəmanlı və
başqa qələm dostları tərəfindən
yüksək qiymətləndirilmişdir.
Bu romanın özgürlüyü,
özəlliyi nədən
ibarət idi? Ən əvvəl, mövzu seçimində və mövzuya yanaşma üsulunda! Süjeti və ideyanın bədii həllinə gedən təhkiyə isə ənənəvi
roman janrının uğurlu
davamı idi... Azərbaycan qədim dənizçi ölkəsi
olmasına baxmayaraq (Tur Xeyerdal Qobustan
qayaüstü rəsmlərinə
görə Azərbaycanı
dünyada dənizçiliyin
beşiyi adlandırmışdı;
Azərbaycanda rəsmi
dənizçilik idarəsi
1858-ci ildə yaradılmış,
dünyada ilk buxar gəmisi Xəzər dənizində üzmüş,
1901-ci ildə Xəzər
dənizçilik donanmasında
788 gəmi olmuşdur),
hələ bu romana qədər Azərbaycan dənizçilərinin
həyatından bəhs
edən irihəcmli bir bədii əsər yazılmamışdı
və doğrudan da təəccüblü
o idi ki, bu heç kimin
diqqətini cəlb etməmişdir və dənizçilik ölkələrindən
biri olan Azərbaycan, onun paytaxtı Bakı (hələ Bakı limanına qədər tarixən Azərbaycanda Xəzərsahili qədim şəhərlərimizdə bir
neçə böyük
ticarət limanları
mövcud olmuşdu) şəhərinin dəniz
donanmaçılarının həyatından, fəaliyyətindən
bəhs edən bədii əsər yazılmamışdı...
Yusif Həsənbəy "Sualtı
döyüşlər" romanı ilə dünya ədəbiyyatı
ənənələrindən bəhrələnərək sırf
real dənizçi həyatından
bəhs edən, bu sahədə işləyən müasirlərimizin,
həməsrlərimizin obrazlarını
real həyat lövhələrində
canlandıran, müasir
dənizçi məişətini
bütün nüansları
ilə əks etdirən yaxşı bir əsər yazaraq Azərbaycan ədəbiyyatında bu mövzuda ilk bünövrə
daşı qoymuş,
yeni bir mövzu istiqaməti müəyyənləşdirmişdir... Bununla Azərbaycan bədii nəsrinin dövriyyəsinə
yeni mövzu daxil olmuş, aktual, çağdaş ədəbi-bədii fakta çevrilmişdir. Azərbaycan
Yazıçılar Birliyinin
sədri, xalq yazıçısı Anar
bu roman haqqında demişdir: "Şair, populyar mahnı mətnlərinin müəllifi
kimi tanınan Yusif Həsənbəyin romanını oxudum, sevindim. Kitabda dənizçi həyatından
və müxtəlif ölkələrdən aldığı
təəssüratı qələmə
alan müəllif
maraqlı obrazlar yaradıb. Yusif Həsənbəy mövzuya
aid olan həyatı dərindən öyrənib,
uzaq ölkələrdən
keçərək o yerlərin
insanlarının həyatına
nüfuz edib və tanış olduğu sferaları əsərinə bacarıqla
gətiribdir".
Belə bir müvəffəqiyyətli
yaradıcılıq işindən
sonra Yusif Həsənbəy yeni yaradıcılıq enerjisi
ilə qələminə
sığınır, bir-birinin
ardınca müxtəlif
janrlarda yazdığı
əsərləri ilə
mətbuatda çıxış
edir, bir-birindən maraqlı bədii nümunələr yaradır.
"Onu çağırırlar"
(2005), "Vicdan yol açır" (2006), yuxarıda
bəhs etdiyimiz "Sarı Çalı" povestləri, "Tanırımla
söhbət" (2007), "Cənnətin bağlı
yolları" (2007) poemaları,
"Dəniz aclığı",
"Təkan" kimi
hekayələri, müxtəlif
şeirləri, publisist
yazıları bu mərhələnin dəyərli
bədii məhsullarıdır...
Tanınmış nasir-şair Yusif
Həsənbəyin "Sualtı
döyüşlər. Next"
(2012) kitabına onun
son illərdə qələmə
aldığı iki romanı və "Təkan" povesti daxil edilib.
Müəllifin qəhrəmanları həyatlarının
ən çətin anlarında belə ən yaxşı insanı keyfiyyətləri
- düzgünlüyü, səmimiliyi,
doğruluğu və
xeyirxahlığı saxlamağa
çalışır. Yazıçı
ədəbiyyatımızda az işlənən
dəniz, eləcə
də çağdaş
gənclik mövzusuna
özünəməxsüs üslubda yanaşır...
Yusif Həsənbəyin
belə maraqlı, diqqətimi çəkən
əsəri "Təkan"
("Ədəbiyyat qəzeti",
20 dekabr, 2007) xatirə
motivində yazdığı
sənədli hekayəsidir. Hekayədə ədəbiyyatın zəhmli
yollarında mənəvi
sıxıntılar keçirən,
mühitin biganəliyindən
psixoloji deqradasiyaya uğrayan istedadlı şairə nəhəng,
müqtədir, şöhrət
çələngi gəzdirən,
dağ siqlətli bir sənətkarın (qəhrəmanının probrazı
müqtədir xalq yazıçımız İlyas
Əfəndiyevdir) qayğısından,
köməyindən, ona
güc-qüvvət, təkan
verməsindən söhbət
açılır. Xatirə
elə çözələnir
ki, bu böyük
sənətkara adi insanların məhəbbəti,
hörməti, izzəti
ilmələnir, aşkarlanır,
görsənir və
son olaraq ümumxalq məhəbbətinin ifadəsinə
çevrilir... Bu hekayə sonra genişləndirilərək 2014-cü ildə povest janrında oxuculara təqdim edilmişdir.
("Təkan", Bakı,"Aspoliqraf",
2014, 80 səh.). Povestin ideya-estetik
xəttində əsas
cəhət ondan ibarətdir ki, insan həyatındakı təsadüflər ilahi zərurətdən yaranır.
Və bu təsadüf elə bir zərurətə
çevrilir ki, bütöv bir həyatın məna və məzmununu şərtləndirir. İnsanın həyatındakı təsadüflər,
əslində, onu məqsədinə doğru
aparan yolda bir əlamət, bir rəmzdir. Bu rəmzlər mahiyyət etibarı ilə insanın sonadək anlamadığı, dərk
etmədiyi ilahi "sifətlər"dir. Müəllif
povestdə, həmçinin
xeyirxahlıq, vicdanlılıq,
dürüstlük kimi
yükək mənəvi-əxlaqi
ketfiyyətləri ustalıqla
oxucusuna təlqin edir.
(ardı
gələn sayımızda)
Qurban BAYRAMOV,
tənqidçi-ədəbiyyatşünas
Ədalət.-2017.-18 noyabr.-S.4.