“Nazim Hikmətin oğlu atasını
sevmir”
Türkiyənin tanınmış
yazarı, jurnalist Orxan Qaravelinin müsahibəsi
- Hocam, 1930-cu ildə anadan olmusunuz.
- Eynən. Ankara doğumluyam. Amma həyatım daha çox İstanbulda keçdi. 1937-ci ildə təhsil almaq
üçün İstanbula gəldim, burda Qalatasaray liseyində
oxudum. Daha sonra İstanbul Universitetində
hüquq fakültəsində təhsilimi davam etdirdim. Amma heç vaxt hüquqçu olmağı
düşünmədim. Vəkil, hakim
olmaq mənlik deyildi. Hələ
Qalatasarayda oxuduğum illərdə jurnalistikaya marağım
vardı. O zamanlar şeir yazırdım, qəzetlərdə
yazılarım çap olunurdu.
-
Jurnalistikada məşhur imzasınız....
- “Yeni İstanbul”, “Cumhuriyyet”, “Milliyet”, “Vatan” qəzetlərində
çalışmışam. “Milliyyet” qəzetindən
Berlinə və Londona göndərildim. Oralarda
bir müddət yaşadım. Bilirsiniz,
savaş 40-ların sonlarında bitdi. Hələ
Berlin savaşın söküntülərdən tam xilas
olmamışdı.
-
Savaşdan sonrakı Berlin...
- Aha. Ruslarla savaşda çox itki verdilər, Hitler intihar
etdi. Və mən bu hadisələrdən
qısa bir vaxt sonra Berlində oldum. Bu mənim
jurnalistika həyatımda çox önəmli olaydı.
Gördüyüm şeylər dəhşətliydi.
Hələ yıxılmış binalar yerində
dururdu. Kişi qalmamış kimiydi. Mən də gənc jurnalist idim. Qadınların çox macəralarını dinlədim.
Rusların onlardan intiqam almağı... İntiqam
pisdir bəlkə də, amma bəlkə haqlıydılar.
Çünki Hitler ordusu Moskvaya qədər
getdi. Berlində o insanlarla
görüşmək mənə çox şeylər
öyrətdi.
- Hocam,
siz çox insanlar görmüsünüz, məşhur
insanlarla tanış olmusunuz. Onlardan biri də Nazim Hikmətdir.
- Nazim
Hikmətlə konfransda tanış oldum. Mən Türkiyədən Rusiyaya göndərilən
heyətdə idim. İçində
professor, alimlər vardı. Şərq
alimlərinin topantısıydı. Moskva
Universitetinin binasında toplandıq. Açılışı
o zamankı dövlət başqan yardımçısı
Mikoyan etdi. Jurnalist kimi “Vatan” qəzetindən
göndərilmişdim. 1960-cı ilin
avqustunda olmuşdu bu. Hardasa 20-yə yaxın türk heyət
vardı. O zamanlar xatırlayacaqsınız, Türkiyədə
“27 may əsgəri devrimi” olmuşdu. Bu konfrans həmin
devrimdən qısa vaxt sonra gerçəkləşdi.
-
Konfransın mövzusu nə idi?
- Şərq bilimləri. Şəqin dilləri,
dinləri və s. Orda İran, Yuqoslaviya, Türkiyə
vardı. Azərbaycan müstəqil
deyildi, Sovetlərin tərkibindəydi, amma yenə də
konfransda iştirak edirdi.
Konfrans başlayandan mənim fikrim ancaq Nazim Hikmətlə
bərabər olmaqdı. Nazim Hikmət sırf kommunist olduğu
üçün əzab çəkmişdi. Dövlətə
heç bir ziyan verməyən biri idi...
- Deməli,
sizin Moskvaya getmə səbəbiniz Nazim Hikmət idi...
- Mən
dövlət adına getdim. Türkiyə
üç qəzet seçdi və onları Moskvaya
yolladı. Bunlardan biri eyni zamanda professor
idi, Ahmet Şükrü Esmer. O tarixdə 60-lı
yaşlarında Ankaradakı Cümhuriyyət Xalq
Partiyasının rəsmi orqanı “Ulus”un
yazarı idi. İstanbuldan da iki qəzet: biri “Vatan”, o biri
“Milliyet”. “Vatan”dan mən getmişdim, Ömər
Sami Coşar da “Milliyet”dən.
Türk heyəti Nazimə yaxınlaşa bilmirdi. Nazim Hikmətlə dost olmaq
üçün ilk addımı mən atdım. Mən onda 30 yaşındaydım, Nazim 60. Bir-birimizi heç görməmişdik. Babam yaşındaydı. Mikoyan
açılışı etdi, uzun bir məruzə oxudu.
Sonra fasilə verildi, kimisi çay içməyə, kimisi də
siqaret çəkməyə çıxdı...
- Siz Nazim
Hikmətlə Moskvada görüşən sonuncu türk
jurnalist idiniz...
- Elədi.
Nazim Hikmətlə görüşənlər
ölürlər yavaş-yavaş. Ömər Sami
Coşar, Ahmet Şükrü Eser də orda vardı, amma mənim
kimi Nazimlə dostluq etmədilər. Başqa
türklər də o konfransda iştirak edirdilər, güman
edirəm ki, çoxusu ölüb. Çünki
professorlar gəlmişdi Türkiyədən. Amma Nazimə ilk dəfə yaxınlıq göstərən
mən oldum. O professorlar buna görə mənə
çox əsəbiləşdilər. Çünki
Nazim Hikməti dövlət vətən xaini elan eləmişdi.
Hələ üstəlik vətəndaşlıqdan
da çıxarılmışdı. “Vətən
xaini” dedikləri Nazim isə həbsxanada “İstiqlal”ı,
“Atatürk”ü yazdı. Müdhiş bir
şeydi bunlar. Çünki Türkiyədə
bəziləri o zamankı hakimiyyətin Nazimə münasibətinə
qatılırdılar. Deyirdilər, pis
kommunistdir. Ancaq mən o tarixdə, 30
yaşında düşünürdüm ki, Nazim önəmli
bir adamdır. Və gizli-gizli
kitablarını oxumuşdum. O zaman qadağan idi. Mən ona heyranlıq duyurdum, çox
maraqlanırdım ki, Nazim necə bir insandır. Mən 7 yaşında olanda Nazim həbsdəydi,
Qalatasaray liseyini bitirəndə 19 yaşım vardı, o zaman
hələ də böyük şair içəridəydi.
Bir düşünün necə dəhşətlidir.
Nazimin bu əzmi məni heyrətləndirmişdi.
Konfransa ara verən kimi düz yanına
gedib “Merhaba, Nazım” dedim. O da qadınların
arasındaydı, söhbət edirdi. Mənim
“Merhaba, Nazım” deməyim onda çox müdhiş hislər
oyadıb. Bunu sonralar öyrənəcəkdim.
Nazim Hikmət Sovetlərə qonaq idi, o dövlətə
sığınmışdı. Ancaq mənim
qənaətimə görə, Sovetlərdə də Nazim
Hikmət çox güvənmirdilər.
-
Trotkskiçi olduğu üçün...
- Yəqin
ki. Nazim Hikmət təbii kommunistdir. Heç vaxt kommunist olduğunu danmayıb. O
zaman bəzi dövlətlərdə kommunist olmaq günah idi.
Nazim Hikmət vətən xaini elan olunduqdan sonra
Moskvada yaşadığı 10 ildə heç bir türk ona
yaxınlaşıb “Merhaba, Nazim” deməyib. Ona görə Nazim çox həyəcanlandı.
Orda türklər gəlib gedirdi, Türkiyənin
səfirliyi vardı. Sadəcə onlar
qorxurdular. Onlar mənim də
qorxmağımı gözləyirdilər. Və çox qəribə gəlirdi onlara. Gənc
bir adam hər axşam Nazimlə bərabərdir.
Gürcü lokantalarında yemək yeyirik, vodkamızı
içirik, qardaş kimi... Bunlar deyirlər ki,
kimdi bu gənc belə? Nazim Hikmətlə lokantaya gedib
yemək yeyəndə iki-üç kişi
gəlib yaxınımızda otururdular. Halbuki
başqa yerlər də boş olurdu. Yaxınımızda
əyləşirdilər ki, qulaq assınlar, görək nə
danışırlar. Nə
danışacağıq? Şeirdən, ədəbiyyatdan,
Sovet qadınlarından. Bizlə bir yerdə
Əkbər Babayev də olurdu. Əkbər
Babayev həmişə Nazimin yanında idi. Nazimin balaca maşını vardı, həmişə
Əkbər Babayev o maşını sürürdü. Nazimi heç vaxt maşın sürərkən
görmədim. Heç soruşmadım
da. Yəqin ki, sürücülük vəsiqəsi
yoxdu...
-
Heç pasportu da yox idi...
- Hə...
Həmişə Əkbər Babayevlə bir yerdə
olurdular. Mən də, Əkbər Babayev də
“Nazim abi” deyirdik ona. Sonra bizə Ömər
Sami Coşar qatıldı. Ondan sonra da
professor Fahir İz. Çox önəmli bir isimdi bu. O biri
professorlardan fərqli olaraq Nazimlə maraqlandı, onunla
söhbət elədi. Sizdən soruşuram....
-
Buyurun...
- Bir kafeyə,
ya da harasa gedəndə içəridə adamlar görəndə
salam verməzsiniz? Merhaba deməzsiniz?
- Deyərəm...
- Yahu! Bunlar necə adamdı? Bir dəfə
olsun Nazimə “Salam, necəsən?” demədilər. Kimsə adını belə söyləmədi.
Mənim ona “Merhaba, Nazim” deməyimdən
sonrakı həyəcanı buymuş. Nazim
də bu qədər şeydən sonra yenə dik durdu,
heç vaxt şikayət eləmədi.
- Hocam, o
“Merhaba” dediyiniz ana qayıdaq...
- Aha... Mən
“Merhaba, Nazım” dedim. Ondan sonra Nazim qocaman əlləri
ilə məni qucaqlamaq istədi. Mən bəlkə də
onun qədər səmimi ola bilmədim,
amma gözəl görüşmə oldu. “Xoş gəldiniz,
Orxan bəy” dedi. Məni hardan tanıyacaq?
Təbii, gələnlərin
siyahısını alıb oxuyub. Ondan
sonra aramızda böyük bir səmimiyyət yarandı.
Bir həftə boyunca hər gün bir yerdəydik.
Konfrans bitəndən sonra Sovetlər birliyi bir
elan yayınladı. Deyirdilər ki,
konfransa qatıldığınız üçün təşəkkür
edirik və önümüzdəki bir həftə boyunca istədiyiniz
Sovet ölkəsində bir həftə sizi qonaq edəcəyik.
Nazim mənə soruşdu ki, sən
qatılırsan gəzintiyə. Bütün
heyət qatıldı. Ömer, Fahir İz
də qatıldı. Mən
düşündüm ki, ora başqa səfər gedərəm.
Nazim Hikmətlə söhbətə doya
bilmirdim. Onunla danışmaq böyük zövq
idi. Həsrət çəkirdi orda.
Türkiyədən uzaqda. Özü
də Sovetlər içində ola-ola türk hökuməti
haqqında bircə dəfə olsun pis söz demədi. Oğlunu görə bilməmişdi. Hətta
mənə bir şey demişdi: “Oğlum məktublarda
böyüdü”.
-
Şeirində də var...
- Var!
Doğrudur! Bravo! Oğlum məktublarda böyüdü dedi.
Mehmet isə bu gün atasını sevməyən bir adam. Çünki ona şair
lazım deyildi, ona ata lazımıydı.
- Həqiqətən
sevmir?
- Elə
deyirlər. Ortaya çıxmır, müsahibə
vermir heç kimə. Heç kimlə
söhbət eləmir. Nazim Hikmətin tək
varisi olduğu üçün şairin kitablarından pul
qazanır. İstanbulda adalardan birində ev
alıb, orda yaşayır, kimsəylə danışmır,
kənara çəkilib dinməz-söyləməz həyatına
davam edir. Yaşlanıb. 70
yaşındadır. Yorulub yəqin.
- Hocam,
Nazim Hikməti insan kimi araşdırdığınızı
dediniz... Xəyalınızdakı insanı onun
simasında tapdınızmı?
- Bəli.
Nazim hər şeydən əvvəl insan kimi
çox gözəl bir insandı. Kin
tutmayan, hər kəsi sevən biri. Ən
çox türkləri sevirdi, Türkiyəni sevirdi. Amma eyni zamanda çinliləri, yaponları, yəhudiləri
də sevirdi. Erməniləri sevirdimi,
bilmirəm. Çünki heç erməni
söhbəti eləmədi. Mən də
soruşmadım. İstəyirəm, sizə
çox önəmli bir şey deyim. “Qurtuluş
savaşı”ndan yazdığı 20 min misra olduğu bilinir.
Ancaq Nazim mənə daha çox olduğunu
söyləmişdi. Yazdıqları itib.
Nazim Türkiyədə həbsdə olarkən
yazıb bunları. Bunları səhifələyib
güvəndiyi dostlarına verib ki, saxlasınlar. Nazim getdikdən, vətən xaini elan olduqdan sonra bu
kağızları evdə saxlamağa hamı qorxub. Kimisi yandırıb, kimisi yoxa çıxarıb.
Nazimin bircə misrası belə bizim
üçün böyük bir şeydi. Ancaq Türkiyədəki
universitetlərin heç birində bir adam
durub araşdırmayıb ki, hardadı bu şeirlər. Bəlkə misra başı pul ödənsə
ortaya çıxar. Nazim buna görə
çox üzülürdü. Həbsdə
belə bir şey yazıb. İnanılmazdı
bu. Nazim Qurtuluş Savaşına qatılmaq istəyib, Mustafa
Kamalla qarşılaşdığında cəbhə xəttinə
göndərilməyini istəmişdi. Vala
Nurəddinlə bərabər gəlmişdilər. Demək istədiyim odur ki, indi o Qurtuluş
savaşına yazdığı bu şeirlərin çoxusu
itib. Niyə bu araşdırılmır?
Bax Nazimin ən böyük dərdi də bu
idi.
- Hocam,
Nazim Hikmətin böyük şair olduğunu bilirik. Şübhəsiz, XX əsrin ən böyük
şairi idi. Mənə maraqlı olan odur
ki, siz Nazimdə nələr kəşf etdiniz? Nələrdən danışırdınız?
- Hər
şeydən. Türkiyənin vəziyyəti ilə
maraqlanırdı. Bu devrim sol devrimdirmi,
deyilmi deyə çox maraqlanırdı. Türkiyədə
yaşayan bizlər də bu vəziyyətlə
maraqlanırdıq. Vəziyyət çox
gərgindi, əsgərlər girmişdi, biz də nə
olacağını bilmirdik. Nazim
üçün bu mövzu maraqlıydı. Və Moskvada oturub bunlardan xəbər tutmağı
imkansız idi.
Bir də
Nazimin Verası vardı, təbii... Tam da
danışmaq istədiyim yerə gəldik. Nazim o zaman mənə soruşurdu ki, evlisən, ya
yox. Mənim də bərabər olduğum
bir xanım vardı, daha sonra da evləndik onunla. Nazim maraqlanırdı, deyirdi, necə bir
xanımdı, evlənəcəksənmi. Bu haqda sorğu-sual etməyi sevirdi, özü də
danışırdı. Bir dəfə yemək
yediyimiz sırada Vera söhbəti ortaya atıldı. Veranı mən də gördüm, çox xoş
qadın idi, gənc, gözəl. Qızı
vardı həm də, evliydi. Nazim də dəli
kimi ona aşiq idi. Vera ona deyib ki, bax Nazim,
biz evlənəsi olsaq, mən həftədə bir dəfə
köhnə evimdə qalmalıyam. Onların
adəti belədi. Nazimin türk
qafasına bunu yerləşdirə bilməzsən. O
köhnə evdə Veranın əri qalır. Əri
ilə yaşayıb, bitib. Təzədən
o evə qayıtmaq olarmı? Azərbaycanda
varmı belə bir şey?
- Təbii
ki, yox...
- Olmaz,
Türkiyədə də, başqa yerlərdə də olmaz. Əkbər Babayev və digər dostları razı
deyildilər Nazimin evlənməyinə. İnfarkt
keçirmişdi Nazim, yaşlı idi. Vera
isə gənc xanım. Çətin
olardı deyirdilər Nazimə. Bu qadın
səni yorardılar deyirdilər. Nazim dedi, Orxan, sən nə
deyirsən, bunlar deyir, sən yaşlısan, Vera gəncdi. Mən də çox düşündüm.
- Bəs
cavabınız nə oldu?
-
Heç unutmaram. Qarşımda Əkbər
Babayev oturub. İçimdən də Əkbərgilin
dediklərinə haqq qazandırıram, həm də deyirəm,
adam sevir o qadını. Soruşdum
ki, Vera ablamızı – mənlə yaşıd idi, amma abla
deyirdim – çoxmu sevirsən? Dedi, çox sevirəm,
onsuz yaşaya bilmirəm. Mən də “bu qədər sevirsənsə
evlən, onda” dedim. Sevindi. “Yaşa, Orxan!”
- deyib kürəyimə elə vurdu ki, ciyərim
yerindən çıxacaq sandım. Çox
güclüydü, iri sümüklü idi. “Sən məni
anladın” dedi gülərək.
- Hocam,
son görüşünüzü necə
xatırlayırsınız?
- Biz
Nazimlə vidalaşdıq. Qucaqlaşdıq,
öpüşdük. Dedim, Nazim sənlə bir də
necə görüşəcəyik, mən doya bilmədim. O
da eynən mənim dediklərimi dedi, mütləq
görüşək dedi və Qahirədə bir konfransın
olduğunu, orda iştirak edəcəyini söylədi, mənə
də ora gəlməyi tapşırdı. Çox
sevindim. Biz 1 il, 1 il yarım bir yerdə
olmuşduq. Türkiyəyə gedəndə də qəzetdə
Qahirədə konfrans olduğunu dedim, xoş
qarşıladılar, biletimi də aldılar, otelimi belə
hazırladılar. Qahirəyə birbaşa
uçuş yoxdu. Mən İstanbuldan
Ankaraya gəldim. Nə oldu, bilirsən?
- Nə?
- Ertəsi
gün səhər Qahirəyə yola çıxacaqdıq. O
gecə Talat Aydemirin üsyan cəhdləri baş tutdu. Həmin gün bütün uçuşlar
dayandırılmışdı. Mən
Qahirəyə gedə bilmədim. Qahirəyə
gedəndə bildim ki, konfrans 3 gün əvvəl bitib. Bu mənim üzüntümdür. Ondan sonra bir də Nazim Hikməti görmədim.
Türkiyədə Nazimi görən üç adam qalmışdı: mən, Hıfzı
Topuz, bir də İbrahim Balaban. İbrahim rəssamdı,
Bursa həbsxanasında Nazimlə bərabər
yatmışdı. Hə, bir də Refik
Erdoğan. Nazimi Moskvaya aparan adam.
- Gənc
bir adamla yürüdüm ölümün üzerine...
- Bəli,
o gənc adam Refikdi. Bizi
televiziya proqramına çağırmışdılar.
Mənim ağlımda bir sual dolaşırdı: Nazim məni
sevdimi? Qahirəyə gedə bilsəm, bu
sualı ona verəcəkdim. Hıfzı
Topuz o proqramda mənə bunları danışdı.
Dedi ki, Abidin Dinonun yanına Parisə gəlmişdi Nazim. Verayla təzəcə evlənmişdilər. Və orda həmin o Moskvadakı konfransdan
danışdı. Dedi ki, orda heç kim
mənə yaxınlaşa bilmirdi, amma bir gənc jurnalist,
Orxan adlı jurnalist mənimlə görüşdü. O
olayı danışır və sonra deyir ki, mən o
uşağı çox sevdim. Bunu eşitməyim
məni çox rahatlatdı.
- Hocam, V
Bakı Beynəlxalq sərgisində iştirak etdiniz. Azad Qaradərəli sizin
“Tanımadığımız Nazim” kitabını tərcümə
etdi. Nazim Hikmət Azərbaycanda da sevilən şair
idi...
- Biz Nazim
Hikməti yaşatmalıyıq. Türkiyədə
də, Azərbaycanda da. Bir şeyi də
deyim. Nazim türkcə yazdı, bircə sətir
də rusca bir şey yazmadı. Stalin
zamanında Türkiyə siyasətindən
danışılmışdı. Nazim Hikmət
də həmin söhbətdə iştirak edirdi və
demişdi ki, tamam, mən burda qonağam, ancaq bir qram türk
torpağı üçün vücudumdakı bütün
qanı axıtmağa hazıram. Belə
bir yurdsevər idi Nazim. Ondan sonra
toplantı dayandırılmışdı. Yaltaq deyirdilər, düşünürdülər
ki, Soveti təbliğ edəcək, mədh edəcək.
Nazim heç bunu eləyərmi? Canını verən adamdı Nazim. İndi Novodeviçiyedə uyuyur. Niyə? Nazim şeirində “beni
bir Anadolu mezarlığına gömün” dedimi, demədimi?
Mənə də demişdi ki, ölümdən
qorxmuram, amma məni buralarda basdıracaqlarından qorxuram.
Nazim Türkiyəyə gətirilməli, bir kənddə
dəfn edilməlidir. Məzarı Azərbaycana
gəlsə, ona da razıyam. Bir də istəyərdim,
Azərbaycanda Nazimin heykəli, onun adına
bir park olsun.
Kitabın burda tərcümə olunmasına çox məmnun oldum. Ancaq ağız dolusu oxuya bilmədim kitabı. Çünki “ə” və “x” hərfləri məni geri itələyir. Ona görə Azad bəyin tərcümə etdiyini doğru-dürüst oxuya bilmədim (gülür). Amma yenə də çox təşəkkür edərəm!
Ədalət 2017.- 4 oktyabr.- S.8.