NOVATOR
SƏRHƏDSİZ
RUHUMUZ
əməkdar artist, tarzən Həmid Vəkilovun "sənət
tablosu"ndan fraqmentlər
Rafiq HACIYEV,
yazıçı-publisist, Cəfər Cabbarlı
Mükafatı laureatı, Azərbaycan
Rəssamlar İttifaqının
üzvü
(əvvəli
ötən sayımızda)
KONSERVATORİYADA
TƏHSİL
İLLƏRİ. ÜMUMİTTİFAQ
MUSABİQƏ QALİBİ.
TARDA ƏSASLI İSLAHATLAR
APARMAĞIN ZAMANI
1967-ci ildə
qəbul imtahanlarını "əla" qiymətlərlə
verib Üzeyir Hacıbəyov adına Azərbaycan
Dövlət Konservatoriyasının (indiki Bakı Musiqi
Akademiyası) tələbələri sırasına
qoşulub. Həmidin çalğısı,
biliyi, istedadı bu müqəddəs musiqi ocağında daha
da canlanıb, püxtələşib. Tələbkar
sənət müəllimləri Sərvər İbrahimovdan və
Əhsən Dadaşovdan aldığı mükəmməl dərslər
onun istedadını, geniş yaradıcılıq
imkanlarını vahid məqsədə doğru istiqamətləndirib.
Xasiyyətində başlıca keyfiyyət olan
çalışqanlıq professional ifaçılıq sənətinin
sirrlərini qavramaqda ona yaxın köməkçi olub. Kursdan kursa
keçdikcə bir sənətkar kimi püxtələşib,
onun ifaçılıq üslubu formalaşıb.
Konservatoriyadakı təhsil illərində yüksək
ifaçılıq sənətkarlığı tələb
edən klassik muğamları, eləcə də konsert
janrında yazılımış bir sıra böyük həcmli
mürəkkəb əsərləri, rus və Qərb bəstəkarlarının
tar üçün köçürülmüş
müvafiq pyeslərini qüsursuz çalmaq
bacarığı və məharəti ilə fərqlənib.
Həmin
ifalar zamanı qarşıya çıxan passajların və
mürəkkəb xalların (mizrabların) lazımi səviyyədə
icrası musiqi ictimaiyyəti tərəfindən tar
ifaçılıq tarixində yeni addım kimi yüksək
dəyərləndirilib. Yuxusuz gecələr,
yorulmaz novator axtarışları, böyük
inadcıllıqla çalışmaq ona sənət aləmində
"öz sözü"nü deməyə əsas verib.
Xalq
artisti, professor Səid Rüstəmovun dəvəti
ilə gənc tarzən hələ tələbə ikən
Azərbaycan Televiziyası və Radiosunun xalq
çalğı alətləri orkestrinə qəbul olunub. Bir müddət orkestrdə çalışıb.
Beş il
sonra Konservatoriyanı 3 ixtisas üzrə (Azərbaycan xalq
çalğı alətləri orkestrinin dirijoru, solist konsert
ifaçısı və müəllim) "əla" qiymətlərlə
bitirən Həmid əvvəl Uşaq Musiqi Məktəbində,
daha sonra Bülbül adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbində
tardan (ixtisas və muğam sinifləri üzrə) dərs
deyib. Müəllimliklə yanaşı
ifaçılıq fəaliyyətini, tar üzərində
axtarışlarını davam etdirərək bir sıra
yeniliklər həyata keçirib. Tar üçün əsərlər
işləyib. Azərbaycan Musiqi-Estrada Birliyi
xalq çalğı alətləri orkestrinin bədii rəhbəri
və baş drijoru olarkən 1978-ci ildə ixtisas fənnindən
dərs demək üçün Konservatoriyaya tar müəllim
vəzifəsinə təyin olunub.
Estrada
artistlərinin 1979-cu ildə Leninqradda (indiki Sankt-Peterburq)
keçirilmiş altıncı Ümumittifaq müsabiqəsində
minədək gənc ifaçının arasında tarzən
Həmid Vəkilov da müvəffəqiyyətlə
yarışıb, dinləyicilərin bədii-estetik tələbini
ödəyən musiqi nömrələri çalaraq
tamaşaçıları heyran edib, onlara əsl sənət
möcüzəsi yaşadıb.
Tarzənin
kamil not savadı, ağlın və hissin vəhdətinə əsaslanan
çalğısı müsabiqənin münsiflər heyətinin
üzvü məşhur rus bəstəkarı Mark Fradkini
aşağıdakı sözləri deməyə "məcbur
edib": "Biz çox şadıq ki, Azərbaycan
müsabiqədə bir nəfərlə təmsil olunsa da əsl
mahir ifaçı göndəribdir".
Həmid müsabiqədə klassik muğam
ifaçılığı təcrübəsinə dərindən
yiyələndiyi, xalqımızın muğamdakı bədii
duyum xüsusiyyətlərini yeni orjinal boyalarla dinləyicilərə
aşıladığı üçün xüsusi fərqlənib
və yarışmanın birincisi olub. O, "Mahur hindi"
muğamının ifası ilə dinləyicilərin diqqətini
özünə çəkib. D.Şostakoviçin
"Romans"ını, A.Zeynallının
"Muğamsayağı"sını, "Korobeyniki"
rus xalq mahnısı əsasında variasiyaları səsləndirməklə
bir tərəfdən özünün bədii maraq dairəsinin
genişliyini, məharətini və
hazırlığını, digər tərəfdən isə
tarın imkanlarını, onun ahəngindəki əsas keyfiyyəti
- ifadəliliyi nümayiş etdirib.
Sonrakı
turlarda tarzən "Çahargah" və "Orta mahur"
muğamlarını, Q. Qarayevin "İldırımlı
yollarla" baletindən "Ehtiraslı rəqsi" və C.
Cahangirovun "Rondo"sunu ifa edib və yüksək sənətkarlıq
keyfiyyətləri ilə hamıda dərin maraq doğurub.
Onun ifasında hər əsər, o cümlədən
muğamlar vahid məzmun əsasında səslənib, dinləyiciləri
məftun edib.
Nəticədə münsiflər heyətinin sədri,
SSRİ xalq artisti Arkadi Raykin Həmidin adını lauretalar
sırasında birinici çəkib, Azərbaycan tarı
müsabiqədə qalib gəlib!
Bax, bu yerdə siz onun insan düşüncəsinin
fövqündə olan mükəmməl sənətini və
çalğısını daha da geniş təsvir edəcəyimi
düşünürsünüzsə, məndən həddən
artıq çox şey gözləyirsiniz.
Uğurlu (olduqca uğurlu!) müsabiqədə Həmidin
çalğısı o dərcədə orjinal və bənzərsiz
olub ki, bu yazıda bunun təhlilini vermək və
bağışladığı təəssüratlardan (bunu
həmin illərin müxtəlif qəzet materialları da təsdiq
edir) danışmaq mümkün deyil.
Leninqradda qazandığı yüksək sənət
nailiyyətindən sonra Həmid tarı təkmilləşdirməyin
labüd olduğunu dərk edib, bu alətdə əsaslı
islahatlar aparmağın zamanı çatdığını
qətiləşdirib və müəllimlərindən mənimsədiyi
təcrübəyə arxalanıb axtarışlarını
cəsarətlə davam etdirmək üçün həvəslə
bu işə girişib.
Sual verə bilərsiniz ki, tardakı bu problemlər,
çatışmazlıqlar nədən ibarət olub axı?
Sualınıza
cavab verməyin bu məqamında Həmid Vəkilovun
özü söhbətimə qoşulur:
- Azərbaycan
tarının inkişafı əsasən ustad tarzən Mirzə
Sadıq Əsədoğlunun və dahi bəstəkarımız
Üzeyir Hacıbəylinin adı ilə bağlıdır. Tarixən çox gözəl tarzənlərimiz
olub və şükür ki, bu gün də var. Ancaq onlar
tarda texniki imkanlar sahəsində yeniliklər etməyiblər.
Nə üçün? Çünki
buna ehtiyac duymayıblar. Niyə ehtiyac
duymayıblar? Ona görə ki, onlar ya sələflərinin
çaldıqlarını (muğamlar, rənglər, diringilər
və s.), ya da tar üçün xüsusi
yazılımış əsərləri çalıblar.
Yaxud da tarın mövcud imkanlarına əsaslanaraq Azərbaycan
və xarici ölkə bəstəkarlarının əsərlərini
tara uyğunlaşdırıblar.
Mən yuxarıda "mövcud" sözünü təsadüfən
vurğulamadım. Tar üçün köçürmələri həyata
keçirən musiqiçilər və yaxud da bəstəkarlar
əsərləri tara
uyğunlaşdırıblar. Amma tarı əsərin
orjinalına, bədii-estetik gözəlliyinə və fəlsəfi
mənasına uyğun olaraq dəyişməyə
(kiçicik olsa da belə) cəhd göstərməyiblər.
Maraqlıdır, bəs görəsən,
başqa sənətkarlar tərəfindən tarda dəyişikliklər
etmək təşəbbüsü olubmu? Əlbəttə,
müxtəlif dövrlərdə bəzi sənətkarlar
tarda dəyişikliklər etsələr də bu reformalar
ifaçılıq həyatında kütləvi hal ala bilməyib.
Ona görə ki, bu çalışmalar müəyyən
bir klassik musiqinin bədii-estetik və fəlsəfi dəyərinin
tam dolğunluğu ilə tarda ifa edilməsi arzusuna əsaslanmayıb.
Bu baxımdan həmin çalışmaları bir laboratoriya
təcrübəsinə bənzətmək olar...
...Alətin
diapazonunu genişləndirdikdən sonra bu istiqamətdə Həmid
ilk olaraq, tarın kəllə hissəsini təkmilləşdirməkdən
başlayib.
PROFİL. TARIN İNKİŞAFI İSTİQAMƏTİNDƏ
GÖRÜLMÜŞ İŞLƏRİN
SƏCİYYƏVİ
XÜSUSİYYƏTLƏRİNİ
ƏKS
EDƏN ESKİZLƏR
"Həmid yüksək texnikaya malik olan bir nömrəli
tarzəndir. İfaçılıq aləmində belə sənətkarları
barmaqla saymaq olar. Onun əldə etdiyi səslənmələr,
ürəyəyatan xalları, xırdalıqları elə
ilk andan seçilir. Tarın gələcəyi
üçün Həmid çox işlər görüb.
Mən, şəxsən bunu
alqışlayıram".
Əliağa
Quliyev,
xalq
artisti, tarzən.
...Tarın
köklənməsində (simlərin tənzimlənməsində)
9 aşıq və 11 sim önəmli rol oynayır. Tənzimlənmə
zamanı bu aşıqların və metal simlərin əl
üsulu ilə təxmini, gözəyarı köklənməsi
kimi həssas bir işin yerinə yetirilməsi tələb
olunur.
11 simin 11 aşıqla deyil, 9 aşıqla tənzimlənməsi
bəlkə də dünyada bənzəri olmayan bir haldır. Tarın kəllə
qismi simlərin ahəndar köklənməsində önəmli
əhəmiyyət kəsb edir. Tar kamanla çalınan
(yaylı) alətlərdən fərqli olaraq mizrabla
çalındığı üçün ifa zamanı simlərə
böyük yük düşür. Məsələn
yarım not uzunluğunda bir səsi kamanla çalarkən
kamanın simə təması nəticəsində sim bircə
dəfə kiçik zərbə alır. Ancaq həmin
yarım notu tarda, balalaykada, mandolina və s. mizrablı alətlərdə
tremola şəklində çaldıqda sim ən azı 32
mizrab zərbəsinə məruz qalır. Bu
halda tarın kəllə qisminin nə dərəcədə
etibarlı olduğuna nəzər salaq.
Tarın aşıqları və onlar üçün kəllədə açılan oyuqlar xüsusi dəqiq alətlərlə deyil, əl üsulu ilə gözəyarı və təxmini hazırlanır. Aşıq qutusu ayrı-ayrı hissələrdən ibarətdir. Bu hissələri bütöv bir hala gətirib simmetrik vəziyyətdə tarın qolu ilə həssaslıqla birləşdirmək çox çətin işdir. Bundan başqa tardakı zəng simlərin hər bir cütü bir aşıqla tənzimlənir. Belə vəziyyətdə zəng simlər bir müddət çalındıqdan sonra üst simə mizrabla vurulduğundan üst sim boşalıb bəmləşir, alt sim isə gərilərək zilləşir. Nəticədə uyğunsuzluq yaranır və simlər kökdən düşür.
Digər simlərin köklənməsinə maneə yaradan ünsürlərdən biri də aşıqların və kəllənin taxtadan olmasıdır. Eyni növ ağaclardan hazırlanmış aşıq və aşıqlıq (aşıq qutusu) simlərin keyfiyyətli köklənməsi üçün heç də lazımi təlabata cavab vermir.
Belə ki, hava quru olduqda aşıqlar quruyub incəlir, aşıq oyuqları isə genişlənir. Və yaxud havanın nəmliyi artdıqda aşıqlar şişir, aşıq oyuqları isə daralır. Havadakı dəyişikliklər tardakı mövcud kəllə sisteminə mənfi təsir göstərir. Başqa sözlə desəm, tardakı mövcud kəllə sistemi ətraf mühitin təlabatına lazımınca cavab verə bilmir. Bundan əlavə qısa zaman daxilində aşıqların aşılanaraq incəlməsi, aşıq oyuqlarının genişlənməsi tarın kökünün pozulmasına və tez-tez təmirə ehtiyac duyulmasına səbəb olur.
Göstərilən problemləri aradan qaldırmaq üçün Həmid tarın kəllə hissəsini yeni prinsipə əsasən təkmilləşdirib. Ən əvvəl taxta aşıqlardan imtina edib. Əvəzinə müasir dünyada mizrablı alətlərdə istifadə olunan və Arximedin sonsuz vintinə əsaslanan qurğular tətbiq edib (yeri gəlmişkən bu qurğuları "aşıq" deyil, simi ayarlayan mənasını verən "simayar" adlandırmağı məqsədəuyğun sayıb). Bu halda hər bir sim bir simayarla tənizimlənmiş olur.
Zəng simlərə gəldikdə isə tara bələd olanlar bilirlər: zəng simlər böyük xərəkdən sonra "diş"lərdən (qol pərdələri üzərindəki xərəkciklərdən) keçir, daha sonra bəzi qol pərdələrinin altından keçərək hər bir cütü bir aşıqla bağlanırdı. Zəng simlərin məruz qaldığı bu maneələri aradan qaldırmaq üçün Həmid simləri ayıraraq tək-tək pərdənin altından deyil, qolun üzərilə kiçik ötürücü çarxlardan keçirib və simayarlarla bağlayıb.
Bütün bu dəyişikliklərdən sonra tarın kəllə hissəsi təbii ki, şəklini dəyişib və 11 simayara malik keyfiyyətli, etibarlı və müasir tələblərə cavab verə biləcək bir sistemə qovuşub. Bir məsələni də xüsusi vurğalıyım ki, tardakı bu yeniliklər çalğı üslubuna və səs tembrinə heç bir mənfi göstərməyib, əksinə, tar yeni yaradıcılıq imkanları ilə (zəng simləri istənilən səslənməyə uyğun kökləmək mümkündür) daha da zənginləşib.
Həmid hələ Bülbül
adına Orta İxtisas Musiqi Məktəbinin sonucu sinfində
oxuduğu vaxtdan tarın təkmilləşdrilməsi ilə
bağlı davam edən fəaliyyətini, əldə etdiyi
yenilikləri, nəhayət, ustanın məharətli işi
ilə birləşdirib. 1981-ci
ildə novatorluğu özündə əks etdirən
yeni, professional tar sifariş verib. Tarzənin iştirakı və
nəzarəti altında çalışan usta doqquz ay
müddətində bir tar hazırlayıb. Daha sonra bir
neçə tar da tələbələr üçün
sifarış edilib.
Həmid həmin tarla uzun illər respublikamızda və
dünyanın bir çox məşhur ölkələrində
konsertlər verib, xalqımızın bu gözəl musiqi alətini
və milli mədəniyyətimizi böyük uğurla təbliğ
edib.
O,
ifaçılıq aləminə, tar sənətinə yeniliklər
gətirdiyi kimi, tarı həmişə ayaq üstə
çalıb, ənənəvi qaydalara da təzəlik gətirib.
(ardı var)
Ədalət 2017.- 18 oktyabr.- S.6.