Mirzə Ələkbər Məmmədquluzadə kimdir?

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

(əvvəli qəzetimizin 26 avqust sayında)

Bir ay sonra- may ayının əvvəlində,- Ələkbərin məhkəməsi ərəfəsində Həmidə xanım bərk xəstələnir. Bu barədə özü xatirələrində belə yazr:

"Elə ağır xəstə idim ki, məni xəstəxanaya aparmaq belə qorxulu idi. Odur ki, mayın 13-də Tiflisin ən yaxşı həkimləri yığılıb cərrah Kimontun başçılığı ilə evdə məni aperasiya etdilər.Aperasiyadan sonra da hərarətim aşağı düşmədi, əksinə, qanım da zəhərləndi. Həkimlərin konsilimu ikinci dəfə aperasiya etmək qərarına gəldi. Ürəyim zəif olduğu ücün bu dəfə narkozsuz aperasiya etməyi məsləhət gördülər. Mən Cəlili cağırıb vəsiyyət etdim. Bu vaxt onun gözlərindən yaş damcı-damcı tökülür, o, danışa bilmir, ancaq əlimi tumarlayırdı. Cəlil teleqram vurub qohumlarımı və Ağaları çağırtdırdı.Onlar gəlib mənimlə vidalaşdılar Mirzə Cəlildən və uşaqlardan muğayət olmağı onlara tapşırdım."

Sevimli həyat yoldaşı Həmidə xanım ölüm ayağında, ağır yataq xəstəsi. Qarşıda isə qardaşının məhkəməsinə cağırış. İki yol ayrıcında qalmışdı.Həmidə xanım təkidlə Mirzə Cəlili qardaşı Ələkbərin dalınca İrəvana göndərdi. Çünki məhkəmə İrəvanda olmalı idi.1911-ci il, may ayının axırları idi. Mirzə Cəlil dərin nigarancıliq icində İrəvana gəldi.Qardaşından . həyat yoldaşından nigarançıliq üstəlikdə yol yorğunu olmsı onun tamam əldən salmlışdı. əvvəl bir başa faytonu öz bacarığı ilə yaxşı tanınmış vəkil Məlik Ağamalovun kantoruna sürdürdü. Faytondan düşüb vəkilin iş otağına kecdi. Məlik Ağamalov onu görən kimi yerindən dik qalxıb Mirzə Cəlilin qarşısına gəldi.

-Xoş gəlmişsiniz, Mirzə xoş gəlmisiniz

-Xoş gününüz olsun Mirzə nə xəbər var işdən?

Narahat olmayın Mirzə inşallah hər şey yaxşı olar,xətircam ol. Bu işdı başqa vəkil yoldaşımda mənə kömək edib, lazimı sənədləri hazırlayıb məhkəmə qarşısında iddia qaldırmışıq, mən bilən nəticəsi yaxşı olar.

- Nə deyim Mirzə, Allah köməyimiz olsun, məhkəmə nə vaxtdır.

-Bu gün günortadan sonra, saat 3- də başlayacaq

Doğrudan da həmin günü saat 3-də məhkəmə başladı. Başqaları kimi Mirzə Cəlil də məhkəmə zalına kecdi. Hər iki vəkil əvvəlcədən kecib öz yerlərini tutmuşdu.

Məhkəmə sədri ilə bərabər məhkəmə üzvləri ilə zala daxil olaraq üz yerlərine daxil oturdular mehbus ələkbəridə zala gətirdilər müjdə cəlil istəkli qardaşını əli qandallı görəndə ürəyində qara qanlar axdı, gözləri dolmasından özünü güclı saxladı.

Proses başladı. Məhkəmə sədri rus da olsa çox nurani, xoş xasiyyət, ədalətli bir adama oxşayırdı. Məhbus Ələkbər Məmmədquluzadəyə verdiyi suallarda və ara sıra danışığında da bu acıq - aşqar hiss olunurdu.

Məhkəmə iki gün çəkdi. Məhkəmənin sonunda hakim verdiyi:

- Məhbus Ələkbər Məmmədquluzadə özünüzü günahkar birirsinizmi?,-sualına Ələkbərin cavabı zalda əyləşənlərin eləcədə hakimin xoşuna gələrək işin yaxşı həllinə qüvvətli təkan oldu:

- Cənab hakim, bizdə el məsəlidir: "Qul xətasız, ağa kərəmsiz olmaz". Şübhəsiz ki, mənim də günahım var, ancaq sizin kərəminizə, ədalətinizə güvənib deyirəm ki mən nə etmişəmsə xalqımın azadlığı yolunda etmişəm. Arazın o tayıda, bu tayıda mənim vətənimdir, xalqımdır. Sərhəd dirəkləri tikanlı məftillər bir xalqı iki yerə bölsədə onu bir-birindən ayıra bilməz, bizim canımız da, qanımız da birdir. Siz istərsiniz ki, böyük Rusiya, rus xalqı iki yerə bölünsün?!

Hakim çiyinlərini çəkdi. Haqlı sözə nə deyəsən?! Ələkbərin vətənpərvərliyi eləcədə vəkillərin iş birliyi quraraq əvvəlcədən işi nizama salması, həmçinin cəmiyyətdə böyük nüfuz sahibi olan, hökumət dairələrini bərk narahat edən "Molla Nəsrəddin" jurnalının naşiri Cəlil Məmmədquluzadənin məhbusun qardaşı olması, hakimi istər-istəməz böyük bir addım geri çəkilməyə, gözlənilməz güzəşt etməyə sövq etdi. Ələkbərə cəzasını Şuşa həbsxanasında çəkmək şərti ilə cəmi iki ay həbs cəzası verildi. Üstəlikdə onun əlindən qandalını açıb Mirzə Cəlilin zaminliyinə verdilər. Hər iki qardaş qucaqlaşıb öpüşərək adamların mehriban nəzərləri altında məhkəmə zalını tərk etdilər.

Mirzə Cəlil qardaşını özü ilə Tiflisə gətirdi.Bir neçə gün burda qalıb dincələndən sonra onu kəhrizliyə yola saldı.

Kəhrizlidə adamlar Həmidə xanımın qaynının həbsdən gəldiyini eşidib dəsdə-dəsdə onlara gələrək Həmidə xanıma göz aydınlığı verdilər.Həmidə xanım yataq xəstəsi olduğundan onun tapşırığı ilə xidmətçilər və yaxın qohum qonşu qöz aydınlığa gəlib gedənlər üçün şadyanalıq süfrəsi açdılar.

Bir neçə gün dincələndən, gəlib-gedənlər səngiyəndən sonra Ələkbər Həmidə xanımın təsərrüfat işləri ilə məşğul olmağa, neçə vaxtdan bəri başsız qalan işləri sahmana salmağa başladı. Dəyirmana gedir, əkinlərin becərilməsi, taxıl biçininə hazırlıqla günləri keçirirdi. Həm də camaata elə qaynayıb qarışırdı ki kənddə hamı xatirini çox istəyirdi.

Bir qədər işlər sahmana düşəndən Həmidə xanım tamam sağalandan sonra özü fayton tutub Mirzə Ələkbəri Şuşaya, həbsxanaya aparır. Həmidə xanım özü bu barədə yazır:

"Ələkbər həbsxanaya getməkdən ehtiyat edirdi, mən onu güc-bəla ilə faytona oturdub aparırdım. Bütün yol boyu gözüm onda idi, qorxurdum ki, düşüb qaçar. Mən hər gün onunçün həbsxanaya yemək göndərirdim. Həbsxana həkimindən xahiş etmişdim ki, onun səhhətinə nəzarət etsin, xəstəliklərini müalicə etsin".

İki aylıq həbs cəzasını çəkəndən sonra Mirzə Ələkbər yenə də qayıdıb Kəhrizliyə gəlir. Hökumətin diqqətindən yayınmaq üçün mərkəzdən kənarda, hələlik kənddə yaşamağı daha məqsədə uyğun hesab edir. Ancaq burada da bekar qalmır, təsərrüfat işlərində Həmidə xanımın ən yaxın köməkçisi olur.

Mirzə Ələkbər Kəhrizliyə ilk gəlişindən camaatla xoş ünsiyyət qurmuş, şirin, məzəli söhbətləri, xoş rəftarı ilə onların diqqətini çəkmişdir. Həmidə xanım xatirələrində qeyd edir ki, bir dəfə kənddə Kərbəlayi Cəfərin qızının toyu idi. Biz ailəliklə orada idik. Mirzə Ələkbərdə bizimlə idi. Adamlar bilirdi ki onun çox gözəl səsi var. Odur ki, dəfələrlə xahiş edib onun oxumasını istədilər ancaq Ələkbər oxumaq istəmirdi.Birdən Mirzə Cəlil ney çalana yaxınlaşıb onun neyini alıb çalmağa başladı. O, ovurdunu şişirdib qəribə görkəm alırdı. Sən demə məqsədi qardaşını oxutmaq imiş. Doğrudan da Mirzə Ələkbər gəlib qardaşının yanında oturaraq qabalı əlinə alıb oxumağa başladı. Onun şirin, yanıqlı səsi hamının qəlbini sehirlədi.

Ələkbər hərdən Həmidə xanımın Mirzə Cəlillə açdığı məktəbdə başqa müəllimlərlə bərabər şağirdlərə dərs də keçirdi. Maraqlıdır ki, həmin məktəbdə dərs keçən müəllimlərdən rus qızı Olqa Kulakova, Qori seminariyasının məzumu Salman Əlibəyov və Həmidə xanımın bağbanı Gürcüstan vətəndaşı Şapaşidze də inqilabçı imişlər. Hökumətin nəzər-diqqətindən uzaq olmaq üçün gəlib belə ucqarda məskunlaşmışdılar. Onların içərisində bir inqilabçı kimi cəsarətli xidməti ilə daha çox diqqət çəkən Salman Əlibəyov (1877-1919) idi. O, inqilabı əhval-ruhiyyəsinə görə seminariyadan yarımçıq çıxarılmış, 1905-ci il inqilabı dövründə Qarabağın Cavanşir qəzasındakəndli hərəkatına başçılıq etmişdir. 1917-1919-cu illərdə bir inqilabçı kimi xüsusi ilə qızğın fəaliyyət göstərmiş, 1919-cu ildə qaragürühçu bəylər tərəfindən qətlə yetirilmişdir. Sovet hökuməti onun adını əbədiləşdirmək üçün Kəbirli mahalına aid olan kəndlərdən birinə,- Salmanbəyli kəndinə onun adını vermişdir.

1920-ci ilin yazında bolşeviklər XI Qızıl ordunun müşayəti ilə Bakıya daxil oldu. Müsavat hökuməti zorla qanuni hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı. Yeni quruluş isə hələ bərqərar olmadığından ölkədə özbaşnalıq, hökm sürürdü.Yaşlı adamların dediyinə görə bu ərəfədə ölkədə dərəbəylik hətta o həddə çatmışdır ki, qadınlar , uşaqlar gündüz də evdən bayıra, kücəyə çıxa bilmirdilər.

Belə bir vaxtda Mirzə Ələkbər Naxçıvandan Tiflisə, sonra isə Kəhrizliyə gəlir.Mirzə Cəlillə Həmidə xanıma təklif edirki müvəqqəti olaraq Təbrizə köçsünlər.Jurnalı da orada nəşr etdirərlər.Mirzə Ələkbər öz fikrində israr edərək deyirdi:

"Hazırda Təbrizdə hökümət demokratların əlindədir , onlar bizi sevinclə qarşılayacaqlar.Biz orada "Molla Nəsrəddin" jurnalının nışçrini davam etdirərik və bu, şübhəsiz gözəl nəticələr verər.Sovet höküməti Azərbaycanda möhkəm bərqərar olduqdan sonra mütləq sizi yada salıb. Molla Nəsrəddinin dəvət edəcəkdir. İndi isə dayanmayıb getmək lazımdır, mən sizin təhlükəsizliyinizə cavabdehəm".

Beləcə Ələkbərin inadcıl təkidi ilə Mirzə Cəlilgil yır-yığış edib,1920-ci il iyun ayının on üçündə vətəndən-vətənə,- Təbrizə yola düşdülər.Həmidə xanım xatirələrində yazır:

"Mirzə Ələkbər etiqadla inandığı bir şey haqqında qəti inamla danışar, iradəsindən dönməz, kimsədən nə qorxar, nə də çəkinərdi.Onun gətirdiyi sübutlar nəticədə bizi yerimizdən elədi, yığışıb yola düşdük.Uzun əzab-əziyyətlərdən sonra Araz çayını Xudafirin körpüsündən keçib İran torpağına daxil olduq. Mirzə Ələkbər geriyə dönüb o tərəfdə qalan faytonu, arabaları və mal- qaranı da gətirdi. Hamımız bərk sustamışdıq. İlıq və bulanıq suyu başımıza çəkib atəşimizi söndürdük.

(ardı gələn sayımızda)

Şirxan Aranlı

Yazıçı, publisist, AYB-nin üzvü

Ədalət 2017.- 1 sentyabr.- S.4.