Yazıçı olmaq istəyənlər
üçün...
Amerikalı roman yazarı və dramaturq Cesse Oren Kellerman
1978-ci ildə anadan olub. Dünya ədəbiyyatında "Günvurma”,
"Əzab”, "Dahi”, "Səni səsləyirəm”
"İcraçı” romanlarının müəllifi kimi
tanınır.
Adalet.az
müəllifin yeni yazarlar və yazıçı olmaq istəyənlər
üçün paylaşdığı məsləhətləri
təqdim edir:
İnsanlar tez-tez nəşr olunacaq əsərlər
yazacaq müəllif olmaq üçün məsləhətlər
istəyirlər. Bu suala həqiqətən də
yaxşı cavab, xüsusilə də bir məsləhət
çərçivəsində cavab tapmaq mümkün deyil,
yoxdur. Professional yazıçı olmaq insandan qabiliyyət,
bəxt, zəhmətin kombinasiyasını tələb edir,
bununla yanaşı hər yazıçının
özünün yazı mexanizmi, iş sistemi var.
Amma yazıçı olmaq üçün
çalışdığım bu illər ərzində
bir-iki şey öyrənmişəm, onu da paylaşmaq istəyirəm.
Mütəşəkkil olun – Çərçivələrin
ən böyük qoruyucusuyam, uğursuzluqdan keçən ən
ağır yolu qət etmişəm, amma oynayan, onurğa
sütunu oturmayan kitabın da arzuolunmaz nəticələrindən
belə yararlanmağa çalışmışam. Hekayənin
ortası ən çox əziyyət verən, əziyyət
çəkən hissədir. Ən azı
mənə belə gəlir, çünki nəsə
başlayanda beynimdə əla girişlər və möhtəşəm
sonluqlar olur, amma onları bağlamaq üçün lazım
olanları tapmaqda çətinlik çəkirəm. Bəzən müəllifə belə aydın
olmayan bu hissəni sırf naməlumluq həyəcanı
yazdırır, yazıya girirəm və bir də
ayılıram ki, artıq o həlledici səhnəni
yazmışam. Kəşf etdiyim digər
həlledici məqam isə çox işləməklə
bağlı idi. Nə qədər çox işləyir,
yazırsınızsa, bir müddət sonra hansısa səhnəni
təsvir edərkən daha az çətinlik
çəkirsiniz, bu sizi sətirlər arasında əziyyətə
düçar olmaqdan xilas edir.
Odur ki, çərçivələrlə bağlı
olduqca diqqətliyəm, detallarla çox məşğul
oluram. Yazdığım nə olursa, olsun, sujetin ana xətlərindən
ibarət qeydlər 60-90 səhifə arası olur. Bunu proto-kitab da adlandıra bilərsiniz. Təsəvvür edin ki, bəzən beynimdəki səhnə
və ya dialoq məni o qədər həyəcanlandırır
ki, bu dialoqu belə protoya əlavə edirəm. Bu 60-90 səhifəlik ilkin versiya məni enerjim,
yanacağım tükənəndə pis vəziyyətə
düşməkdən sığortalayır, necə ifadə
edəcəyimi bilməsəm də, ən azından növbədə
nə baş verəcəyini bilirəm. Bunu
bilmək yazıçı üçün inanılmaz
geniş komfort zonası yaradır.
Əlbəttə ki, bütöv forma yazılanda dəyişikliklər,
əlavələr etmək mütləqdir. Heç kim
yazacağım əsərin əsas konturlarını müəyyənləşdirməyə
sərf elədiyim 4-6 həftənin uzun iş ilimin ən məhsuldar
dövrləri olduğunu iddia edə bilməz. Adətən
yekun versiyanı qələmə almağa başlayanda əsərin
ortalarında yenidən strukturlaşdırmaya və ya əlimdəki
proto variantı nə qədər dəyişməyə
ehtiyac olduğuna baxıram, çünki çox vaxt hiss
edirsən ki, hansısa yeni ideyanı, əvvəldən
planlaşdırılmamış yollarla əsərdə
kök salmış xarakterləri yenidən işləmək
lazım olur.
Yenidən yazmaq – Mənə elə gəlir ki, ilk əlyazma
yazarın demək və ya yazmaq istədiklərinin böyük
əksəriyyətini deyə bilmir. Bəzən bunun
üçün hər şeyi dəfələrlə yenidən
yazmaq lazım olur. Bəzən hətta 30
dəfə. Yazdıqlarımı yenidən
yazmaq, ya da üzərində yenidən işləməklə
keçirdiyim günlərin hamısı tamamlanmış,
cilalanmış məhsula xidmət edir. Artıq
müəyyən mərhələdən sonra ortaya daha asan
satıla biləcək və naşirin yox deyə bilməyəcəyi
versiya çıxır. Ümumiyyətlə,
adətən yeni yazarlar yazdıqları kitabın artıq
inkişaf etdiriləcək bir tərəfi
qalmadığından əmin olduqları vaxta kimi yenidən
yazmalarını tövsiyə edirəm.
Nədənsə şübhələnirsinizsə,
narahatsınızsa, işi dayandırın. Təbiətən
bütün yazıçılar demək istədikləri
sözlərin səsidir, professional səs olmağın ən
çətin tərəfi isə insanların adətən
maraqsız və əhəmiyyətsiz hesab etdiklərinin
inanılmaz komik, qəribə, əcaib tərəflərini
tapmaqdır. Bu təxminən olduqca
yararlı, amma udmaq çox çətin olan dərman qəbul
etmək kimidir. Yazdıqlarımızın
çoxu əksərən pis alınır. Heminqueyin bu vəziyyəti təsvir edən çox
sərrast fikri var "hər 91 səhifədən bir nəsə
şah əsər hissəsi kimi görünən bir səhifə
yazı yaza bilirəm”. Öz
yazdığını obyektiv dəyərləndirə bilməyin
açarı isə əsərinizi başqasının əsərini
oxuyarkən işə saldığınız "tənqid
gözü” ilə oxumaqdır. Istər
özünüzün, istər başqa müəllifin əsəri
olsun, mətni analiz edərək oxumağa
çalışın, üstəlik bunu zövq
aldığınız işə çevirin, nəyin
gedişə mane olduğunu, nəyin onu irəliyə
apardığını təyin etməyə
çalışın. Hələ kollecdə
oxuduğum illərdə dostlarımın sərbəst iş
vərəqlərini oxuyurdum, çünki bu fəaliyyət
beynimi "yenidən” mexanizminə öyrəşdirirdi, təbii
ki, getdikcə öz yazdıqlarıma da eyni cür yanaşma
vərdişimi, obyektivliyi də təmin etdi. Sizi
yazdıqlarınızdan uzaqlaşdıracaq, nə
yazdığınızı unutduracaq nə lazımdırsa,
edin. Bir ay ona baxmayın, əlyazmanızı
ədəbi zövqünə və
etibarlılığından əmin olduğunuz dostunuza,
doğmanıza əmanət edin. Bu
müddət ərzində başqa kitablar oxuyun, əvvəllər
yazdıqlarınıza yenidən göz atın, yanlız
yazıldığını, düzəlişə
ehtiyacı olduğunu düşündüyünüz
şeylərin qeydini götürün. Yanlışları
bir daha düzəlişə ehtiyac olmayacağı şəkildə
necə düzəldə biləcəyinizi
düşünün. Bütün bunlardan
sonra cari əsərin əlyazmasına baxın, eyni problem,
yanlışların burada da olub-olmadığını
müəyyənləşdirməyə
çalışın.
Özünüzə güvənin – bunun
üçün siz əvvəlcə başqa məziyyəti
də mənimsəməlisiniz - insanlara fikir verməməyi,
hər deyiləni ciddi əbul etməməyi öyrənməlisiniz. Burada bir
haşiyəyə çıxaraq, başqa qeyd etməyi
unutduğum vacib detalı vurğulamaq istəyirəm – bu məsləhətlər
yaxşı yazıçı olmaq və yaxşı yaza bilmək
üçündür, əsla "daha çox satılan
kitabın formulu” deyil, yəni bu məqsədlərdən
kommersiya məqsədilə yararlanmağa
çalışsanız, oyunu başından
uduzacaqsınız. Yazdıqlarınıza
görə sizə ödəniş edilməsi isə tamamilə
başqa mövzudur. Hardasa 20 il
yazdıqlarımın əvəzində heç nə
qazanmadan keçirdim. Amma buna görə
özümü kimdənsə aşağı və ya
yuxarı hesab etmirəm, çünki indi kifayət qədər
yaxşı qazanıram. Zəhmət və
işimə sevginin əvəzidir bu. Yazdıqlarınıza
görə nəsə qazanmaq əlbəttə ki, əla
hissdir, amma çox qazanmaq sizi yaxşı yazıçı
etmir. Üstəlik əbəs yerə
demirlər ki, sevdiyiniz işlə məşğul olun. Bazarın qanunları və şərtləri dəyişkəndir,
itirmək və ya qazanmaq ehtimallara bağlıdır. Amma məhz sevdiyiniz və ən
yaxşısını etmək istədiyiniz üçün
məşğul olduğunuz işdə itirəcək
heç nəyiniz olmayacaq. Bunun
üçün öhdənizə düşən uğurlu
kitabın strukturunu və güclü tərəflərini
birləşdirməyi bacarmaqdır. Düzdür,
hazırda kitab bazarında kommersiya məqsədi ilə nəşr
olunmuş və hesablanan məbləğdən qat-qat
çox gəlir qazandıran nümunələr çoxdur.
Amma onlara kitab demək olmaz, ən yaxşı
halda cansız mətndirlər. Bildiyiniz və
sevdiyiniz şeylər haqqında yazın. Bunu
həlledici prinsip kimi yox, sadə yazar məsləhəti kimi
qəbul edin. Məsələn, bir oxucu
kimi əsərdəkilərin müəllifin içini
göstərmədiyini hiss edəndə onu yarım
saxlayıram. Əsla unutmayın ki, hamının, sizin də,
dünyadakı ən bəsit həyat tərzi sürən
insanın belə başqa heç kim tərəfindən
danışılmayacaq, başqa heç kimin
yaşamadığı hekayəsi var. Əgər sizdə ədəbi
istedad və şans varsa, üstəlik gərgin əməklə
hekayəniz üzərində işləyirsinizsə, öz
hekayənizi danışmağın ən doğru yolunu
tapacaqsınız. Başqa sözlə desək,
özünüzü öz hekayənizlə parıldadın.
İddia etmirəm ki, bu həyatınızda hər
şeyi dəyişəcək, sizə zirvəni fəth etdirəcək,
amma səsinizi eşitdirəcəksiniz, həqiqətin,
qabiliyyətin səsini.
Əsla əl çəkməyin, imtina etməyin,
yolunuzdan dönməyin. Bu, ilk baxışdan sizə çox bəsit
görünə, səslənə bilər. Amma təsəvvür edin ki,
yazdıqlarınızın çapından minlərlə səbəb
göstərərək imtina edəcək naşirlər, ədəbi
redaktorlar, agentlər o qədərdir ki. Unutmayın
ki, məhz eyni səbəblərə görə başqa
birisi yazdıqlarınızı bəyənə, sevə və
qəbul edə bilər. Nə olursa, olsun əsla
həvəsdən düşüb, yarı yoldan dönməyin.
Sizin tərzinizə, üslubunuza yaxın əsərlərlə
maraqlanan, sizə yaxın yazarlarla işləyən naşirləri,
redaktorları axtarın. Ən azından
sektora girməyin bir üsulunu tapın.
Bu bənddə verəcəyim məsləhətə
başlıq qoya bilmirəm. Bu yaxınlarda gənc
xanım email ünvanlayıb "xammal”-ı necə təyin
etdiyimi, yazmaq üçün "baza” olduğunu necə
anladığımı soruşub. Əsas
xammal əlinizdəki sujet üzərində suallar qoyub,
onları cavabladıqdan sonra alınır.
Bu işə başlayan kiməsə hər şeyin olduqca sadə və asan başa gələn olduğu deyilmir. İnsanı yazmağa vadar edən səbəb öz içində gizlidir. Öz yazdıqlarınızın köməyi ilə professionallaşacaqsınız, öyrənəcəksiniz, mükəmməlləşəcəksiniz. Bunun üçün çox yazmalı, mütəmadi oxumalı, özünüzü tənqid etməyi bacarmalı və bunu vərdiş halına çevirməlisiniz. Olduqca istedadlı yazarlar belə illərlə coşğun ədəbi enerjini hara sərf etməli olduqlarını müəyyənləşdirə bilməyiblər. Bu işə girişən hamının yaza bilməməklə bağlı müəyyən qorxuları olur, əgər başlanğıcda sizdə bu varsa, bundan narahat olmayın. Uğursuzluqdan, səfeh vəziyyətinə düşməkdən çəkinməyin. Əsas sizin yazmağı sevməyinizdir, o sizi xoşbəxt edə bilirsə, deməli aid olduğunuz yerdəsiniz. Qələmi əlinizə alın və başlayın.
Mən belə bu qədər ildən sonra hər dəfə həyəcanlanıram, amma əsla şübhəyə imkan vermirəm. Hər yeni əsərə başlayanda vaxtımın çoxu narahatlığa sərf olunur. Ya sakitləşib davam etməlisiniz, ya da yolu bitirməlisiniz. Hər şey son qoymağa qərar verdiyim anlar o qədər çox, çox, çox olub ki. Məni mənəvi cəhətdən sakitləşdirdiyi üçün xanımıma çox şey borcluyam. Yazıçılıq o qədər çətin, əsəb korlayan, öhdəsindən gəlinməsi ağır prosesdir ki, bunun altından qalxmaq üçün sevdiyiniz və güvəndiyiniz insanların əhatəsində olmalısınız.
Oğuz Ayvaz
Ədalət.-2017.-17 yanvar.-S.4.