Azərbaycan torpaqlarının işğal xronologiyası - (1801-1990)

Layihənin istiqaməti: Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği

AzƏrbaycan Respublikasının Prezidenti yanında kütlƏvi informasiya vasitƏlƏrinin inkişafına dövlƏt dƏstƏyi fondunun maliyyƏ yardımı ilƏ

Televiziya verilişlərinin birində aparıcı belə bir ifadə səsləndirdi: - otaylı-bu taylı Azərbaycan. Bu kəlmələri eşidəndə, Allah ölənlərinizə rəhmət eləsin rəhmətlik anam ah çəkdi. Oğlum Xətai heç nə anlamadan və sual dolu baxışlarla nənəsinə və mənə baxdı. Qulaq as, nənən qurban, bax gör bizim ərazimiz, torpaqlarımız necə böyük olub dedi: anam Sürəya nəvəsi, ciyərparəsi - Xətaiyə. Xətai də verilişə baxdıqca mənə suallar yağdırırdı:

1. Ata vətənimizin ərazisi əvvəllər indikindən nə qədər böyük olub?

2. Niyə indi vətənimiz parçalanmış vəziyyətdədir?

3. Altmış milyonluq dünya Azərbaycanlıları, o cümlədən 10 milyonluq "Vətən-daşları" niyə bir ovuc erməninin əlində aciz qalıb?

4. Niyə görə Azərbaycanlılar daxilən sıx, yumruq kimi birləşib, "Qara donlu kafirlərin" - ermənilərin qulaqburmasını verib, yerində oturda bilmir?

5. BMT-nin, ATƏT-in, İri dövlətlərin Xocalı soyqırımından sonra niyə gözləri kor, qulaqları kar oldu?

Biz ailəvi bir yerdə oturub verilişə baxdıq. Veriliş bitdi. Mən bir tarixçi kimi izah etməyə çalışdım...

Adı idealım olan oğlum Xətai! Qulaq as. "Ana vətənimiz, Ata yurdumuz Azərbaycanın ərazisi indikindən təxminən 5 dəfə böyük olub. otaylı, butaylı, quzeyli, güneyli, oğuz, odlar yurdu Azərbaycanın ərazisi hələ qədim dövrdən, türk Mənşəli, kimmer - İskid - Sak - Tüqdamme dövründə 250 min kvadrat km olmuşdur. 3000 il əvvəl - e.ə IX əsrdə Azərbaycanın Cənubunda Urmiya Gölü ətrafında Meydana gəlmiş, Manna dövlətinin qədim dövlətçilik ənənələrini elə həmin qədim dövrdə bu dövlətin süqutundan 269 il sonra e.ə. 321 - ci ildə Atropatena, Şimalında isə Albaniya dövrləri davam etdirdi. Sonrakı tarixi dövrlərdə - erkən, klassik və son orta əsrlər zamanında Azərbaycanın qədim vahid dövlətçilik ənənələrini 879-941-ci illərdə, Sacilər dövləti, 941-981 Salarilər dövləti, 1136-1225 - Şəmsəddin Eldənizin yaratdığı Atabəylər dövləti, 1358-1468-ci illərdə - Calarilər, Qaraqoyunlular dövləti, 1405-1406-cı illərdə qısa müddətdə, Azərbaycanın ən uzunömürlü feodal dövləti _ Şirvanşahlar, 1501 - 1736-cı illərdə 236 il Şah I İsmayıl Xətai Heydər Oğlunun yaratdığı Mərkəzləşmiş Azərbaycan Səfəvi dövləti Uğurla davam etdirdi. Xətainin oğlu Şah I Təhmasib (1524-1576) Səfəvi şahı Məhəmməd Xudabəndənin (1578-1587) Vəliyəhdi - Həmzə Mirzənin Erməni Sui-qəsdi nəticəsində Dəlləyi Xudaverdinin əliylə Gəncə yaxınlığında qətlə yetirilməsi, (10 dekabr 1586) nəinki bir nəfərin, bütövlükdə bir xalqın kürəyinə arxadan endirilmiş qılınc zərbəsi oldu.

3000 illik dövlətçilik tariximizin 1000 ili müstəqillik, 2000 ili yadelli əsarəti altında olan dövr olmuşdur. Müstəqillik dövrləri xalqın, ictimai, iqtisadi və mədəni həyatında irəliyə doğru addım dövrləridir. Adı idealım olan oğlum Xətai! Ancaq bir az sonra bütöv Azərbaycanımızın ərazisini Nadir Xan Əfşarın hakimiyyəti (1736-1747-ci illər) 1795-97-ci illərdə Ağaməhəmməd şah Qacar Səfəvilərin ərazisini bərpa edə bilmişdirlər... Tariximizin faciəsi ondan ibarətdir ki, istər Nadir Şah Əfşar, İstərsə də ondan 50 il sonra Ağaməhəmməd Şah Qacar 1797-ci ildə sui-qəsd nəticəndə qətlə yetirildilər. Məni daxilən sarsıdan odur ki, nə üçün qarşısına böyük məqsədlər qoyan Tale yüklü məsələlərin həllinin demək olar ki, həll edən insanların taleyi xəyanətə tuş gəlir?! Tariximizin məntiqi nəticəsi budur. Özümüzə özgə böyüdürük. Ümumiyyətlə 879-1800 - cü illərdə mövcud olmuş bütöv otaylı-butaylı Vahid Azərbaycan dövlətlərinin ərazisi qədimdə geniş əraziyə malik idi. Bu ərazi cənubda Zəncandan, Şimaldan Qafqaz dağlarına - Dəmir qapı, dədə Qorqudun Məzarının uyuduğu Dərbəndə qədər uzanırdı.

Azərbaycan Şərqdə Xəzər dənizi, Qərbdə İrəvan şəhəri də daxil olmaqla Geniş bir ərazini əhatə edirdi.

Tarixi Borçalı mahalı da Azərbaycana Oğuz elinə daxil idi. IX-XIX əsrlərdə vahid Azərbaycan dövlətləri tarixi faktdır. O illüziya deyildir. 1501-1736-cı illərdə Mərkəzləşmiş Azərbaycan səfəvi dövləti zamanında - Dərbənd, Zəncan, İrəvan, Borçalı, Qazax, Bakı, Astara, Ərdəbil, Təbriz, Şamaxı, Zəngəzur, Naxçıvan, Marağa Vahid bir dövlət bayrağı altında idarə olunurdu. Nadir Şahın Vəfatından sora Azərbaycan tarixində feodal dağınıqlığı - Xanlıqlar dövrü yarandı. Vahid Mərkəzləşmiş dövlətin olmaması natural təsərrüfatın hökmranlığı şəraitində ölkəni parça-parça doğrayıb, Rus Çarizminə və İran Şahlıq Üsul idarəsinə təslim edən xanılıqlar dövrü, xalqımızın müstəqil inkişafına böyük zərbə vurdu.

Rus imperiyasının Çar, imperator dövründə (1721-1917-ci illər) Vahid Azərbaycan dövlətləri Sacilərin, Salarilərin, Səfəvilərin ərazisi 2 yerə bölündü. 120 min kvadrat km Şimali Azərbaycan ərazisi, Rusiya İmperiyasına, 130 min kvadrat km Cənubi Azərbaycan ərazisi Qacarlar İranına birləşdirildi.

Rus imperiyasının Çar imperator dövründə Azərbaycan xalqı hansı torpaq itkilərinə məruz qalmışdır?

Bugünkü erməni təcavüzü əslində keçmişdə ölkəmizə qarşı baş vermiş yadelli basqınlarından heç nə ilə fərqlənmir. Yadellilərin bizim ərazilərə basqını (Romalıların, M. İsgəndərin, Seleviklərin, Parfiyalıların, Salviyanların, Ərəb Xilafətinin, Monqolların) təcavüzündə təcəssüm olundu. 1801-ci ilin 12 sentyabr imperator I Aleksandrın fərmanı ilə Şərqi Gürcüstan Rusiyaya ilhaq olundu. Şərqi Gürcüstanla birlikdə Azərbaycanın Borçalı, Əmbək, Qazax, Şəmşəddil torpaqları da Rus Çar imperiyasının tərkibinə qatıldı. Beləliklə Azərbaycan torpaqlarının İşğalı prosesi başlandı. bu həm də Azərbaycan torpaqlarının I parçalanması oldu.

Şərqi Gürcüstanda möhkəmləndikdən sonra Rusiya faktiki olaraq Azərbaycanla müharibə vəziyyətində idi. 1803-cü il mart-aprel aylarında Azərbaycanın Şimal qərbində Car Balakən camaatlığının 2 yanvar 1804-cü ildə Gəncə xanlığının işğalı deyilənləri təsdiq edir. Bu Azərbaycan torpaqlarının II parçalanması idi. 1804-18013-cü illər I Risuya İran müharibəsi gedişində, 1805-ci il Kürəkçay müqavilələri ilə, Qarabağ, Şəki və Şamaxı xanlıqları Rusiyaya tabe edildi. Kürəkçay müqaviləsi bütöv, vahid Azərbaycanın III Parçalanması oldu.

1809-cu ildə Azərbaycan adı Rəsmi sənəd və xəritələrdən silindi. Ölkə əhalisi "Tatar" adı ilə Rus mətbuatında rəsmiləşdirildi. I Risuya-İran Müharibəsindən Rusiya İmperiyası Qalib çıxdı, Ümumdünya tarixində özgə torpaqlarının bölüşdürülməsi üçün bağlanmış ilk antihumanist ədalətsiz, zorakı saazişlərdən biri Gülüstan saazişi- "Gülüstan dağı"dır. 250 min kvadrat km otaylı-butaylı Azərbaycanın ərazisi Rusiya imperiyası tərəfindən daha da parçalanmaya məruz qaldı. 130 min kvadrat km Cənubi Azərbaycan İranın tərkibinə, müstəmləkəsinə çevrildi və bu ərazi də zaman-zaman ostanlara parçalanaraq daha da kiçildi.

Gülüstan sazişinə əsasən Qacarlar İranı Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şamaxı, Bakı və Lənkəran Xanlıqlarının ərazilərini, habelə Şərqi Gürcüstan və Dağıstanın Rusiyaya ilhaq edilməsini tanıdı. Bədnam Gülüstan sazişi Azərbaycan torpaqlarının IV parçalanması oldu. Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarından başqa Şimali Azərbaycan Çar Rusiyasının İşğalına məruz qaldı.

1826-28-ci illər II Rusiya-İran Müharibəsində də ruslar qalib gəldi. 10 fevral 1828-ci il Türkmənçay sazişinə, faciəsinə əsasən İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarının torpaqları da Rusiyaya birləşdirildi. Türkmənçay faciəsi torpaqlarımızın V parçalanması oldu. 1840-cı il, Rusların işğal etdiyi ilk Azərbaycan şəhəri Dərbənd Dağıstan Vilayətinə birləşdirildi. Bu həm də Azərbaycanın VI parçalanması demək idi.

(ardı gələn sayımızda)

Vüqar Vaqifoğlu,

Müəllim-şair publisist,

İsmayıllı rayonu

Qubaxəlilli kəndi

Ədalət.-2018.-7 aprel.-S.4.