Ədəbi tənqidimizdə Vaqif
Yusiflinin yeri...
Azərbaycan ədəbi tənqidi haqqında
düşünəndə ilk növbədə
hamımızın yadına M.F.Axundov düşür. Bu təbiidir... Modern mədəniyyət,
ədəbiyyat, sənət haqqında təsəvvür
yaratmaq, azərbaycanlılar üçün dramaturgiyanın,
teatrın, qərb nəsrinin mühüm janrlarından biri olan
povestin mahiyyətini açıb göstərmək və
daha aydın təsəvvür yaratmaq məqsədilə təkcə
nəzəri deyil, həm də praktik nümunələr
ortaya qoymaq da M.F.Axundov maarifçiliyinin missiyasına aid idi. Ədəbi tənqid anlayışını da ilk dəfə
Axundov gətirdi mədəniyyətimizə. Necə ki
millətin gözünü açmaq, onları öz
obrazları ilə üz-üzə qoymaq üçün
teatrı bir güzgü kimi xəyal etdi və hətta Avropa
teatr estetikasının bütün incəliklərini şərh
etmək məqsədilə səhnədən, səhnənin
pərdəsindən, tamaşaçı zalının
bütün detallarından tutmuş teatr mədəniyyətinin
ən xırda məqam və nüanslarınadək nəzəri
məlumatlarını rəsm edirdi, eləcə də
"kritika" elminin də incəlikləri, mahiyyəti və
ədəbiyyatdakı funksiyasını şərh edə-edə
ona dair də nümunələr yazırdı...
Biz Axundova nə qədər yaxınlaşa və ya
ondan nə qədər uzaqlaşa bildik, bu başqa bir
yazının mövzusudur. Həqiqət isə odur ki, Axundov ədəbi
tənqid məktəbinin tələbələri
(yaxşı, ya pis - bu da başqa bir yazının
mövzusudur) öz ədəbi obrazı,
yaradıcılığı ilə bu məktəbin 150 ildən
çox bir zaman müddətində mövcud olması
reallığında əsas rol oynamışdır.
Bu ədəbi
məktəbin tələbələrindən biri filologiya elmləri
doktoru Vaqif Yusiflidir ki, o bu gün artıq Azərbaycan ədəbi
tənqidində, müasir həmkarları arasında müəllim
funksiyasını yerinə yetirməkdədir. "Müasir
Azərbaycan nəsrində konflikt və xarakter"
mövzusunda namizədlik dissertasiyası yazmış tənqidçinin
elə öz yaradıcılıq yolu, ədəbi taleyi də
hardasa, "konflikt və xarakter" dilemması, dramatizmi
kontekstində tarixləşdi, müəllifin "tənqidçi
kitabı" ədəbi tənqid səhifəsində
maraqlı bir müəllif obrazı kimi yazıldı...
Müharibədən
sonrakı ağır illərin məktəblisi (1948-ci ildə
anadan olub), sovet dövrünün tələbəsi
(1967-1972), aspirantı (1975-1979) və müstəqillik illərində
ədəbi tribunalarda adı daha çox eşidilən tənqidçi...
Vaqif Yusifli 1979-cu ildən etibarən "Azərbaycan"
jurnalında "Tənqid və ədəbiyyatşünaslıq"
şöbəsinin müdiri vəzifəsində işləməyə
başlamışdır. Ciddi ədəbi meyarlara
dayanaraq fəaliyyət göstərən və prinsipial,
obyektiv mövqeli, elmi-nəzəri tədqiqat yenilikləri ilə
ədəbi-intellektual camiənin hörmətini
qazanmış bu jurnaldakı fəaliyyətinin 1997-ci il dönəmi isə mənim yaxşı
yadımdadır. Həmin ildən etibarən
Vaqif Yusifli baş redaktor müavini kimi fəaliyyət göstərmişdir.
Mən aspirant idim və jurnalın bir ildə təkəm-seyrək
çıxan, bəzən də iki sayın bir topluda
çap olunmuş variantlarını görəndə təəssüf
hissi keçirirdim. Cəmiyyətin
ictimai-siyasi həyatında olduğu kimi, elmi-mədəni
düşüncə sistemində, yaşam və
yaradıcılıq ideologiyasında da çatlar
yaranmışdır. Ədəbiyyat, sənət,
hətta elm adamlarının böyük əksəriyyəti
reallığın - sanki "şeir vaxtı deyil!"
- diktəsinin təsiri altında maddi
firavanlıq, rahatlıq mücadiləsinə
qalxmışdı. Hətta elm və ədəbiyyat
kimi intellektual-mənəvi sahələrin zəhmətkeşlərini
çox vaxt "fanatlar", "elmin fanatikləri" - deyə
işarə edirdilər. "Keçid mərhələsi
xaosu"nun yeni "dəyərlər", meyarlar ortaya
qoyduğu həmin illərdə bir çox sahələrdə
olduğu kimi ədəbi tənqid sahəsində də
durğunluq yaranmışdı. Ola bilər ki, həmin
illərdə tənqid adına imzalardan
çox bəhs olunsun, lakin konkret bu sahənin zəhmətkeşləri,
prosesi canlandırmağa çalışan "fanatiklər"
barmaqla sayılacaq qədər az idi. Ədəbi
tənqidin o illərdə ən zəhmətkeş imzası
isə, sözsüz ki, Vaqif Yusifli idi.
Vaqif Yusifli ədəbi gənclik, onların ədəbi
kimliyi, yaradıcı obrazı ilə bir müəllim kimi
davranmağı bacardı. Şeir və nəsr
müəlliflərinin ilk qələm təcrübələrini,
ədəbi görüş və "izm"
estetikasını diqqət və həssaslıqla təhlil
edir, onların çap olunması üçün şərait
yaradırdı. Mənim Vaqif Səmədoğlu
poeziyasından bəhs olunan "Ölüm, səni çox
yaşadım..." adlı məqaləmi (30 səhifəyə
yaxın) "Azərbaycan" jurnalının "Gənc tənqidçinin
tribunası" rubrikasında çap etmişdi. Və ədəbiyyatşünas kimi fəaliyyətimdə
məhz həmin "ədəbi kimlik" məsələsi
də elə o təqdimatdan sonra mənim üçün
aydın oldu. Sözsüz ki, bu yanaşma,
dəqiq təyinat təkcə mənə deyil, onlarla
başqa müəlliflərə də aid idi. Həmin illərdə elmi rəhbərim professor Cəlal
Abdullayevin yarızarafat, yarıciddi dediyi "Hal-hazırda ədəbi
tənqid Vaqif Yusiflinin o zəif çiyinlərində
dayanıb" - fikrini də unutmuram. Onu da
diqqətə çatdırmaq istəyirəm ki, "ədəbi
tənqid lazım deyil" - tezislərinin çox səsləndiyi
bir dövrdə bu cür ciddi-cəhdlə ədəbi tənqid,
eləcə də ədəbiyyatşünaslıq sahəsində
fəaliyyəti gücləndirmək və daha istedadlı
imzaları ədəbi ictimaiyyətə təqdim etmək
işində "Azərbaycan" jurnalının xidmətləri
də danılmazdır.
Vaqif Yusiflinin tədqiqat obyektləri ədəbiyyat
tarixinin müxtəlif zamanlarına, müxtəlif ədəbi
cərəyanlarına, müxtəlif ədəbi növ və
janrlarına aid olub həmişə. O, M.Füzulidən də yazıb,
öz müasirlərindən, həmyaşıdlarından da,
ən gənc, ilk şeirlərini, hekayələrini, bəlkə
də tək şeirini, tək hekayəsini yazan müəlliflərdən
də... Bu cür yanaşması mənə
aydındır, yəni, tənqidçinin borcudur ki, ədəbi
hadisə olan əsərlə yanaşı, bəlkə də
heç kimin diqqətini çəkməyən bir kiçik
bədii nümunəyə də münasibət bildirsin.
Bu mənada, V.Yusifli qədər ikinci məhsuldar
tənqidçi təsəvvür etmək mümkün deyil.
Amma onun artıq yaşı 60-ı, 70-i keçmiş,
özünü yaradıcı adam kimi təsdiq
edə bilməmiş və daha şair və ya nasir, dramaturq
kimi ədəbiyata fayda verəcəyinə ümid etmədiyimiz
adamlar haqqında belə məqalələr yazması həmişə
təəccübləndirib məni...
Tənqidi-publisistik məqalələrinin yer
aldığı "Sındır qəfəsi" adlı
kitabında şeirdə Füzuli olmaq missiyası
qabardılır. Daha doğrusu, poeziyada Füzuli ruhunu
yaşadan müəlliflərin yaradıcılığı
(Əli Kərim, Ramiz Rövşən, Salam, Nisəbəyim və
başqaları) təhlil edilir. V.Yusiflinin
müqayisəli tənqidi təhlilləri həm klassika və
müasirlik, həm də qərb və şərəq, milli
və bəşəri ampluada özünüifadə kontekstdə
ortaya çıxır. Üslub, dil və
vəzn, ədəbi cərəyan, məktəb məsələləri
də çox zaman bu uzlaşdırmalar, tutuşdurma və
elmi-nəzəri müqayisə paralellikləri vasitəsilə
aydınlaşır.
"Poeziyanın yolları və illəri (1961-2000-ci illər)"
monoqrafiyasında tənqidçi neçə onilliklərin
Azərbaycan şeiri haqqında yazır. Və bu
şeirin yaradıcılarını təkcə ədəbi
portret kimi təqdim etmir. Hər bir poetik
obrazın (şairin) yaratdığında şeirimiz
üçün əhəmiyyətli olan yenilikləri, fərqlilikləri
ortaya qoyur. "Əruz", "heca",
"sərbəst" kimi nəzəri terminləri praktik
olaraq şairlərin mətnində analizdən keçirir.
XX əsrin əvvələrində daha çox
M.Rəfilinin eksperiment kimi yazdığı sərbəst
şeirlərin davamı elə həmin əsrin ortalarında
R.Rza yaradıcılığında sənət estetikası
kimi dəyərləndirilməyə başladı.
V.Yusifli bu istiqamətdəki təhlillərini ən cavan sərbəst
şeir yazan müəllifə qədər gətirə bilir
öz təhlillərində... Müstəqillik
dövrü poeziyasını zaman, dövr qəlibində
deyil, ədəbi meyar, estetik keyfiyyət, ənənə və
yeniliklər kontekstində araşdırır. Yəni, hansısa bir kitab müstəqillik
zamanında yazılıbsa daha çox modern və azad sənət
nümunəsidir, - deyə yanaşma onun üslubuna yaddır.
V.Yusiflinin ədəbiyyata vurğunluğu həm də
onun əsil ədəbiyyat, söz adamlarına səmimi
sevgisi ilə təsdiqlənir. Onun bu cür
yazılarında bəzən elmi-nəzəri üslubdan kənara
çıxaraq, bədii-publisistik üslubda
özünüifadəsini müşahidə edirik. Məsələn,
Əliağa Kürçaylının 80 illik yubileyi ilə
bağlı yazdığı "Gecələr ay olmaq istəyirəm
mən" adlı məqaləsində oxuyuruq: "Təəssüf
edirəm və özümə bağışlamıram. Niyə
mən gözəl şairimiz Əliağa
Kürçaylı ilə tanış ola
bilməmişəm? Axı, mən tələbə
ikən onu Yazıçılar İttifaqında, ədəbi
məclislərdə, şeir gecələrində,
küçədə, yolda dəfələrlə
görmüşdüm. Bir dəfə
Filarmoniyanın Yay zalında onun "Poeziya gecəsi"
keçirilirdi və düz iki saat öz dilindən şeirlərini
eşitdim. "Azərbaycan"
jurnalında təzəcə işə
götürülmüşdüm. Kürçaylı
bu jurnalın redaksiya heyətinin üzvü idi. 1980-ci ilin soyuq yanvar günlərinin birində
jurnalın baş redaktoru Əkrəm Əylisli redaksiya heyəti
üzvləri ilə söhbət keçirirdi. Kürçaylı da gəlmişdi. Özü də eşitmişdim ki, xəstədir və
bu, onun üzündən də oxunurdu. O, içəri
girdi, hamımıza başı ilə salam
verdi, sonra Əkrəmin otağına keçdi. Bu, mənim Kürçaylı ilə sonuncu
"görüşüm" oldu. Fevral
ayında Əliağa Kürçaylı dünyadan
köçdü".
Vaqif Yusiflinin haqqında məqalə yazdığı
adamların ədəbi portreti, ictimai-siyasi mövqeyi bəzən
oxucunun qəbul etmədiyi imzalarla da əlaqəli olur. Və hətta
mənə elə gəlir ki, Vaqif Yusifliyə ən çətin
bir işi sifariş edir, tapşırırlar çox zaman.
İstəsək də, istəməsək də ədəbi
portretlərin yubileyi, ölüm, doğum tarixləri ilə
bağlı xatırlanması, yada salınması, yeni zaman
bucağından təhlil edilməsi zərurəti var. Məsələn.
M.Rahimin az-çox ədəbi xidməti, bioqrafiyası
haqqında hansı tənqidçi nəsə yazmağı
boynuna götürər, bilmirəm. Lakin
V.Yusifli onun barəsində səmimi bir yazı yazır.
100 illik yubileyi münasibəti ilə onun
yaradıcılığını diqqətlə vərəqləyir...
Onun xidmətlərini, daha çox müsbət planda göstərməyə
cəhd edərək yazır məqaləsini... Yazını maraqla oxuyuruq, çünki tənqidçinin
məqsədi mübaliğəli təqdimetmə yox, sovet ədəbiyyatı
müəlliflərindən birinin, xüsusilə daha ziddiyyətli
yaradıçılıq yolu keçmiş bir şairin
neçə on illər sonrakı xatırlanmasının
şəklini, xarakter və mahiyyətini cızır.
V.Yusifli təhlilə başlayarkən ilk işlətdiyi
cümlələrdən biri belə olur: "Məmməd
Rahim dövran şairi idi".
V.Yusifli M.Rahimin "37-ci il" repressiyasındakı
mövqeyini və fəaliyyətini gözardına almır. Və onun
sovet şairi kimi yazdıqlarını da danmır, təhlildə
onun bizdə mənfi fikir formalaşdıran siyasiləşmiş
yanaşma tərzini müəyyən ştrixlərlə
xatırladır da. Lakin hiss olunur ki, tənqidçi
müəyyən güzəştlə M.Rahimi sanki ədəbiyyatımız
üçün faydası olan tərcümələrinə
(N.Gəncəvinin "Yeddi gözəl" poemasını,
Şota Rustavelinin "Pələng dərisi geymiş pəhləvan"
əsərinin bir hissəsini, A.S.Puşkinin "Ruslan və
Lyudmila" poeması və bir sıra digər şeirləri,
Y.M.Lermontovun bir çox şeir və poemalarını,
A.Blokun "On ikilər" poemasını M.Rahim tərcümə
etmişdir), yaxşı sevgi şeirlərinə, mahnı mətni
kimi dilləri dolaşan lirik parçalarına və vaxtilə
dillərdən düşməyən "Leninqrad göylərində"
poemasına, "Cənub şeirləri"nə görə
bağışlatmaq istəyir. "Məmməd
Rahimi bu gün sırf sovet şairi, yaxud sovet
dövrünün şairi kimi təhlil edənlər
çoxdur. Burada həqiqət bundan ibarətdir
ki, doğrudan da Məmməd Rahim bir çox şeir və
poemalarında sovet quruluşunun tərənnümçüsü
olmuşdur, ilk şeirini yazdığı 1926-cı ildən
ömrünün sonuna qədər o, öz məsləkindən
dönməmişdir. Buna görə isə
nə Məmməd Rahimi, nə də digər şairləri
qınamaq olmaz. Heç şübhəsiz, Məmməd
Rahimin vaxtilə partiyaya, Leninə, Stalinə, komsomola həsr
elədiyi şeirlərin, S.M.Kirova ithaf etdiyi "Ölməz
qəhrəman" poemasının indi heç üzünə
baxan da yoxdur, necə ki, o dövrdə yaşamış digər
şairlərin eyni mövzuda yazdıqları şeirləri,
poemaları kimi.
Ancaq bir həqiqət var ki, şairlərin
yaradıcılığını təhlil edərkən
ictimai-siyasi münasibəti və mövqeyi mütləqləşdirmək
olmaz".
V.Yusifli mövzu aktuallığı prinsiplərini də
incələməyə, izləməyə vaxt tapır. Qarabağ mövzusu, cəmiyyət
həyatında baş verən deqredasiyaların fəsadları,
mənəvi tənhalığın xarakter və şəxsiyyət
obrazında inikası, cəmiyyət və fərd dramatizminin
kontrastı və s. bu kimi problemlər onun nəzəri
yanaşma, araşdırma mahiyyətli yazılarında həm
poeziya, həm də nəsr kitablarına yazdığı rəy
və resenziyalarda da diqqəti cəlb edir. "Bölgə
ədəbiyyatı" adlı istilahı böyük ədəbiyyat
söhbətləri müqabilində həmişə
qüsur hesab etmişəm. Məncə,
bu ifadəni işlətmək doğru deyil. Lakin V.Yusiflidə xüsusilə müşahidə
etdiyim bir humanist yanaşma da onun bizlərdən fərqli
qayğıkeşliklə ucqar kəndlərdə belə bədii
mətn yaradan və yazdıqları haqqında ədəbi
qiymət gözləyən müəlliflərə
qarşı həssas davranışıdır. Onun kitablarını vərəqləyəndə ədəbi
mənzərənin bu qədər geniş olduğuna təəccüblənirsən.
Sanki Azərbaycanda hamı yazır və hamının
yazmasında da bir fayda var ədəbiyyatımız
üçün... Yəni, yaxşı bir
şeiri, hətta bir bəndi, beyti, misrası olan adamı da dəyərləndirməyə
çalışır. Məncə, biz ədəbi
meyarlardan təkcə ədəbiyyatın qapısını
hamının üzünə açmaq statusu kimi istifadə
etməməliyik. Bəlkə ədəbi-nəzəri,
bədii-estetik qanun və qaydaları daha sərt şəkildə
tətbiq edərək sözün müqəddəs
qapısını çox-çox istedadsızların
üzünə bağlamalıyıq? Bəzən
V.Yusiflinin ürəyiyumşaqlıqla "içəri"
- ədəbiyyata dəvət etdiyi adamın ədəbi fiqur
kimi istedadsız və lazımsız olduğunu sübut etmək
mümkün olmur...
Amma
razılaşaq ki, biz hamımız işıq
axtarırıq, kimimiz projektor effektli, kimimiz isə
qaranlığı bir şam şöləsinin
saçdığı, aydınlatdığı
işartı ümidli işıq! V.Yusifli ədəbiyyata gəlmək
istəyən və gələn, hətta ədəbiyyat
tarixindən zamanın özünün dəst-xətti ilə
çıxarıb atdığı imzaların da
simasında, ruhunda, qələmində işıq və ədəbi
istedad axtaran tənqidçidir... Aristotel deyirdi
ki, "yalnız həyəcanlanan həyəcanlandıra, qəzəblənən
qəzəbləndirə bilər". Bu mənada ədəbiyyatı
bu qədər dərindən sevən və onun
inkişafına bu qədər səmimiyyətlə xidmət
edən adam onu sevdirə bilər. Vaqif Yusiflinin 70 yaşı tamam olur. Bu
ömrün böyük hissəsi Azərbaycan ədəbiyyatı,
publisistikası və ümumilikdə mədəniyyətinə
xidmətdə ötüb keçib... Arzu edirik
ki, sağlamlığı möhkəmlənsin, qələmi
tutarlı yazar olsun daima. Qaldı, ürəyiyumşaqlığa,
bilirəm ki, Vaqif müəllimin bu xasiyyətini dəyişmək
olmaz. Onun xislət və fəaliyyətində, şəxsində
hörmətə layiq çox keyfiyyətlər var. Mən
bir həmkar kimi bütün bunlara görə ona daima
sayğı ilə yanaşmaqda davam etməkdəyəm...
İmza:İradə
Musayeva Dosta: Göndər
Ədalət 2018.- 24 aprel.- S.7.